Ham antonimiyaliq paradigma

Kelbetliklerden jasalģan antonimler
Kelbetlik – zatlardiń sin-sinbatin, sapasin, qasietin, kólemin, salmaģin, tur-tusin ham t.b. belgilerin bildiretuģin sóz shaqabi. Sintaksislik xizmeti boyinsha olar atliq sózlerdi aniqlap kelip, aniqlawish gap aģzasiniń xizmetin atqaradi. Al morfologiyaliq jaqtan dareje kategoriyasina ham ózine tan sóz jasawshi qosimtalarģa ie.
Kelbetlikler manilik ham grammatikaliq ózgesheligi boyinsha sapaliq ham qatnasliq kelbetlikler bolip ekige bólinedi. Sapaliq kelbetlikler zatlardiń tur-tusin, damin, reńin, sapasin, kólemin qosimtalarsiz, tubir sóz turinde bildiredi. Misali: suliw, ashshi, aq, góne, ulken ham t.b.
Qatnasliq kelbetlikler bolsa basqa sóz shaqaplarina kelbetlik jasawshi qosimtalar qosiliw arqali jasalip, zatlardiń belgisin bildiredi. Misali: keshki, ashiwli, uyli ham t.b. Kelbetlikler semantikaliq jaqtan bay sóz shaqabi, olardiń qollaniliw órisi juda keń. Kelbetlikler sapaliq mani bildirgeni ushin olarda antonimiya qubilisi ulken orin ieleydi.
Kelbetliklerden jasalģan antonimler kópshilik turkiy tillerde keń turde uyrenilgen. Maselen, qazaq tilindegi kelbetlik antonimler leksikaliq manisi jaģinan alti toparģa ajiratilģan.1 Ózbek tilindegi kelbetliklerden jasalģan antonimler leksikaliq manisi jaģinan bes turge bólingen.1
Kelbetliklerden jasalģan antonimler bir qiyli tubirden jasalama, baxitli-baxitsiz sózleri antonim bola ala ma? Bul sorawģa har qiyli juwaplar berilgen. Rus til biliminde ayirim izertlewshiler bulardi antonim dep esaplamaydi,1 al ayirimlari antonim dep esaplaydi.2 Tyurkologiyada da pikirler har qiyli. J.Musin qazaq tilinde bunday affiksler menen antonim jasalmaydi dep qaraydi.3 Ózbek til biliminde R.Shukurov bul haqqinda bilay jazadi: «Ózbek tili materiallari tiykarinda toplanģan antonimlerdi tereń uyrenip shiģiwimizdiń natiyjesinde bul tilde de sóz jasawshi affiksler jardeminde kóplegen birdey tubirge ie antonimler jasalatuģinliģin aniqlawģa eristik. Maselen: jurekli-jureksiz, aqilli-aqilsiz, mazali-biymaza, wapadar-biyopa, adepli-biyadep siyaqli. Bunday sózlerdi olardihar qiyli tubirge ie sinonimleri menen salistirsaq, masele jane de aydinlasadi».4
Bul maseleni uyrene otirip, -li//-li, -siz//-siz, biy, na, na affiksleriniń jardeminde antonimler jasaladi dep esaplaymiz. Bul qurallardiń jardeminde jasalģan antonimlerdi shartli turde grammatikaliq antonimler dep jurgiziw maqsetke muwapiq boladi. Soni da aytip ótiw orinli, bul affiksler jardeminde qalegen sózlerden antonimler jasala bermeydi. Misali: dapterli-daptersiz, kitapli-kitapsiz degen sózler antonim bola almaydi. Affiksler jardeminde qanday jaģdayda antonim jasaladi ham qanday jaģday antonimlik qatar payda bolmaydi, degen masele áhmietli bolsa da usi kunge shekem olardi ajiratiw boyinsha aniq pikirler joq.