Ham antonimiyaliq paradigma

III.1. Antonimlerdiń qurilisi boyinsha turleri
Qaraqalpaq tilindegi antonimlerdiń qurilisi boyinsha turleri ele arnawli izertlenbedi. Bul maselege aniqliq kiritiw ushin basqa tillerdegi antonimlerdi arnawli izertlegen miynetler menen tanisip shiqtiq. Natiyjede antonimlerdi qurilisi boyinsha turlerge ajiratiw har qiyli prinsipler tiykarinda iske asirilģanin ham sonliqtan olardiń duzilisi boyinsha sani da har qiyli ekeni malim boldi.
Biz hazirgi qaraqalpaq tilindegi antonimlerdi qurilisi boyinsha uyrenip shiģip, olardi tómendegidey turlerge ajirattiq.
1. Tubir sóz – tubir sóz duzilisindegi antonimler: kóp-az, kel-ket, uzaq-jaqin, aq-qara ham t.b. dana-nadan, jaqin-uzaq ham t.b.
Biziń aniqlawimiz boyinsha tubir sóz – tubir sóz duzilisine ie antonimler qarim-qatnas jasawda, kórkem ham publitsistikaliq shiģarmalar tilinde eń kóp qollanilatuģin antonim jupliqlar bolip esaplanadi. Olardiń sóz shaqaplarina qatnasin uyrenip qaraģanimizda, barliq sóz shaqaplarinda usinday duziliske ie antonimler keń qollanilatuģinin kóremiz.
2. Tubir sóz – dórendi sóz duzilisine ie antonimler: aqmaq-aqilli, suliw-siqilsiz, azzi-kushli ham t.b.
3. Tubir sóz – qurama sóz duzilisine ie antonimler: kulki-kóz jas, kundiz-tun boyi ham t.b.
4. Tubir sóz – birikken qospa sóz duzilisine ie antonimler: bugin-erteń, biyil-jarin, tatiw-alakózlik ham t.b.
5. Tubir sóz – jup sóz duzilisindegi antonimler: dushpan – yar-dos, quwanish – qayģi-dart, ģurģin – joq-juqa, tegis – qińir-qiysiq ham t.b.
6. Tubir sóz – takirar sóz duzilisine ie antonimler: aste – tez-tez, az – kóp-kóp, birdey- qiyli-qiyli ham t.b.
7. Tubir sóz – frazeologiyaliq sóz dizbegi turindegi antonimler: shad-qabaģinan qar jabiw, aste-kózdi aship jumģansha, uzaq-tayaq taslam jer ham t.b.
8. Dórendi sóz – dórendi sóz duzilisine ie antonimler: shirayli-siqilsiz, jaqsiliq-jamanliq, ģarriliq-jasliq ham t.b.
Demek, dórendi sóz – dórendi sóz duzilisindegi antonimler eki turli boladi:
1) tubirleri har qiyli sózlerden jasalģan antonimler;
2) bir tubirden jasalģan antonimler.
Soni da esapqa aliw kerek, tubirleri birdey sózlerge bolimsizliq qosimtasi qosiliwinan barliq waqitta antonim jasala bermeydi (bul haqqinda «Feyillerden jasalģan antonimler» bóliminde sóz etildi). Har qiyli tubirli antonimler tilimizde sani jaģinan kóp, sanliqlar ham ayirim kómekshi sózlerden basqa barliq sózlerdiń leksika-grammatikaliq klaslarinda ushirasadi. Sóz shaqaplarina antonimlerdiń qatnasi birdey emes. Eń kóp antonimiya kelbetlik, rawish ham feyil sózlerde ushirasadi. Buniń tiykarģi sebepleriniń biri bizdi qorshaģan obektiv dunyadaģi protsess, hareket, halat belgili darejede sapaliq, sanliq ham waqitliq ólshemler tiykarinda juzege keledi. Kelbetlik ham rawishlerden jasalģan antonimlerge gradual oppozitsiya tan bolip tabiladi. Sebebi kelbetlik ham rawish sózler predmettiń belgisin yamasa harekettiń belgisin bildirip keledi. Gradual oppozitsiya ush tiykarģi sóz turinde kórinedi: jaqsi-ortasha-jaman, awelgi-hazirgi-keyingi, az-ortasha-kóp ham t.b. Misali: Qizģanish ush turli reńge ie, Qara reńi – dushpanlardiń peylinde, Qizģishi – doslardiń kushliliginde, Aq reńi – basqalardiń barinde (I.Yusupov). Har kimniń ózinshe ólshew tasi bar, Salmaģiń ol tasqa tuwri kelmeydi. Jeńil kelseń, ol kuliwge asiģar, Awir kelseń jaqtirmaydi, kulmeydi (I.Yusupov).
Kelbetlik ham rawish sózlerge gradual oppozitsiyadan basqa teń manili oppozitsiya tan bolip tabiladi. Bunday oppozitsiyada ortańģi aģza bolmaydi: biyik-tómen, jaqsi-jaman, aq-qara. Misali: Jaqsilar kóp, jaman hiylepaz keler, Jurtti aldamasa, payda az keler (I.Yusupov). Biraq seniń orniń bólek oģada, Doslardiń da jaqsi-jamani bolar (I.Yusupov). Qara tunde qalem shaynap, Aq qaģazdi qaralayman (I.Yusupov). Qalpaģim qaradur kewlim aqdur (I.Yusupov).
Qaraqalpaq tilinde siyrek jaģdaylarda bir tubirli antonimler -pas// -pes, -qir//-kir affiksi arqali ańlatilip, olar etimologiyaliq jaqtan eski dawirlerde qaliplesken. Maselen: ótkir-ótpes, sezgir-sezbes ham t.b.
Qaraqalpaq tilindegi grammatikaliq antonimlerdiń payda boliwindaģi jane bir ózgeshelik sózge «tis» tirkewishiniń jalģaniwi arqali ańlatiladi: adettegi-adettegiden tis, nizamli-nizamnan tis ham t.b. Misali: Jil quslari adettegidey issi ulkelerge uship baratir (G.Izimbetov). Tosinnan kelgen hadden tis qatti quwanishtiń, tosinnan kelgen ólimnen parqi az bolsa kerek (SH.Seytov).
Bir tubirli antonimlerdiń jasaliwinda seplik formalarida ahmietli xizmet atqaradi. Baris sepliginiń -ģa//ge, -qa//-ke affiksleri shiģis sepliginiń -dan//-den, -tan//-ten, -nan//-nen qosimtalariniń manisine qarama-qarsi manini ańlatip keledi: uyge-uyden, sarayģa-saraydan, awilģa-awildan, kóshege-kósheden, mektepke-mektepten, paxtaģa-paxtadan ham t.b. Misali: Olar kun batqanda awilģa aralasti (T.Qayipbergenov). Awildan ketkeli Sayimbettegti bolģan ózgerislerdi Madiyar da, Sayimbetti burinnan biletuģinlar da abaylaydi (SH.Seytov). Taslaqqa adam jiberip, tas qopartaman (SH.Seytov). Taslaqtan shiģip jasil alapqa eniwden-aq, kunniń qahari qaytqanday sezilgeni menen ele qahari qaytpaģan (SH.Seytov).
Qarakalpaq tilinde birdey tubirli antonimlerdiń ayriqsha bir toparin basqa tillerden ózlestirilgen prefikslerden jasalģan antonimler quraydi:
- anti prefiksi: demokratiya-antidemokratiya, semitizm-antisemitizm, militarizm-antimilitarizm.
- dez prefiksi: informatsiya-dezinformatsiya, infeksiya-dezinfeksiY.
- kontr prefiksi: revolyusiya-kontrrevolyusiY.
na prefiksi: haq-nahaq.
biy prefiksi: tanis-biytanis, jón-biyjón.
Misali: Shiqti mart oyshillar asaw sahraniń, Oy-pikir armanin izertlemekke (I.Yusupov). Qashayin dese biriniń birin «namart, qorqaq» dewinen qorqadi (SH.Seytov). Bir de jaqsiliqti, bir de jamanliqti umitpaģan jón (SH.Seytov). Biyjón kótermedi adamģa qolin (I.Yusupov). Eń keminde bolsin kóz-kórgen tanis (Ajiniyaz). Tek sorli peshanasindaģi ajim ģana Sayimbet basliqqa biygana, biytanis (SH.Seytov).
Feyil sóz shaqabindaģi antonimiya qubilisi feyildiń bolimli ham bolimsiz turlerinen ózgeshelenip turadi. Feyil antonimler bir-birine qarama-qarsi baģdarlanģan hareketti ańlatatuģin sózler arqali ańlatiladi. Maselen, bariw-qaytiw, miniw-tusiw, kiriw-shiģiw ham t.b. Armanim sol tursam-jatsam, Sóz qusin ushardan atsam (I.Yusupov).
Feyildiń bolimsiz formasinda bolimli feyil arqali ańlatilģan hareket baykarlanģani menen qarama-qarsi jańa hareket ańlatilmaydi.1 Maselen, keldi-kelmedi, kele me - kelmey me, oylaw-oylamaw misalinda bir-birine qarama-qarsi baģdarlanģan hareket bildirilmeydi.
1
Kelbetlik feyildiń -ģan//-gen, -qan//-keń, -maģan//-megen, -paģan//-pegen, -ar//-er affiksleri arqali da antonimlik qatnaslar ańlatiladi: pisken-pispegen, kórgen-kórmegen, sóylegen-sóylemegen, ayniģan-aynimaģan, qaytqan-qaytpaģan ham t.b. Misali: Jurtqa aytpaģan sirimdi, Aytayin saģan dostim (I.Yusupov). Redaktor keler-keter har waqta, Dawir menen sen qalarsań biraq ta (I.Yusupov).