Ham antonimiyaliq paradigma

II.3. Antonimlerdiń sinonimler menen óz ara qatnasi
Tilshi ilimpazlar antonim ham sinonimniń óz ara baylanisi, óz ara tasiri maselesine diqqat awdardi.1 Sinonimlik-antonimlik qatnaslardi óz ara baylanisli izertlew leksikologiya, semasiologiya ushin da ahmietli. Leksikaliq kategoriyalardi bir dialektikaliq putinlik, bir sistemaniń elementleri sipatinda uyreniw mumkinshiligin beredi. Manileri bir-birine jaqin ham manileri bir-birine qarama-qarsi sózlerdiń semantikaliq qatnaslarin uyreniw bul leksika-semantikaliq kategoriyaniń manilerin tereńirek tusiniw, sózdiń konteksttegi astarli manilerin aniqlaw mumkinshiligin beredi. Sinonimlik-antonimlik qatnaslar leksikadaģi eń ahmietli sistemaliq qatnaslar mashqalasi menen baylanisli. Antonimlik-sinonimlik qatnaslardi izertlew barisinda til biliminde antonimiyaliq qatar (AQ), sinonimiyaliq qatar (SQ), antonimlik-sinonimlik blok (ASB), antonimlik-sinonimlik paradigma (ASP) tusinikleri payda boldi. Qaraqalpaq til biliminde antonimler menen sinonimlerdiń óz ara baylanisi ele arnawli izertlewdiń obekti bolģan joq. A.Bekbergenovtiń maqalasi «Sinonimler ham antonimler» dep atalģani menen, onda bul eki semantikaliq kategoriyaniń óz ara baylanisi sóz etilmegen. Maqalada antonimler óz aldina, sinonimler óz aldina qaralģan.1 Sonliqtan bul bólimde biz antonimler menen sinonimlerdiń óz ara qatnasi maselesin uyreniwdi waziypa etip belgiledik.
Antonimler menen sinonimler arasinda oģada tiģiz baylanis bolip, olar óz ara bir-birin aniqlaw xizmetin atqaradi. Biz qanday da bir sózdiń antonimin tabiw ushin, oniń sinonimin yadqa tusiremiz ham kerisinshe bir sózdiń sinonimin tabiw ushin oniń antoniminen paydalanamiz. Maselen: jańa sóziniń antonimin tabiw ushin oniń taza degen sinonimin, al azzi degen sózdiń sinonimin aniqlaw ushin oniń kushli degen antonimin esleymiz. Misali: Ayshaniń kózi soqir bolģani menen juda bir taza kempir edi (S.Nurimbetov). Jańa edim ham gónerdim, Oni hesh bir umitpaspan (Kunxoja). Bular azzini qolaylaydi, -dedi Biybi (T.Qayipbergenov). Kiyatirģan atli jigit onnan kushli keldi (A.Shamuratov). Dunyada adamnan kushlirek yamasa azzirek, adamnan batiriraq yamasa qorqaģiraq, adamnan aqilliraq yamasa napamirek, tusiniwi qiyin qospali, ózgermeli qaysi maqluqat bar? (T.Qayipbergenov).
M.R.Lvov antonimler sózligi haqqinda ayta kelip, leksikaliq birliklerdiń semantikaliq tabiyatin aship beriwde antonimler sózligi menen sinonimler sózligi bir-birin toliqtiradi. Sonliqtan inglis, fransuz, nemis ham t.b. tillerdiń kóplegen sózlikleri «Sinonimler ham antonimler sózligi» dep atalģan,2 -dep jazadi.
Bir sinonimlik qatardaģi bir sóz ekinshi bir sinonimlik qatardaģi sóz benen yamasa olardiń hammesi menen sinonimlik qatar duzedi. Misali: duzew - ońlaw - saliw sózleri bir sinonimlik qatar duzedi. Bul sinonimlik qatardaģi ush sóz benen de buziw sózi antonimlik jupliq duze aladi: duzew - buziw, ońlaw - buziw, saliw - buziw. Misali: Tawdi, tasti jel buzar, Adamzatti sóz buzar (Qq.x.n-m.). Kaywani uyin duzer, Biygana boyin duzer (Qq.x.n-m.). Ustali el duzeler, qassapli el buzilar (Qq. x. n-m.). Buzdi góne qamis qosin, Makanlap kóldiń jaģasin (Berdaq). Sinģan arbalardi ońlap, qora-qopsini tazalaw kerek (K.Sultanov). Zaharli qastiyan qara jilanniń, Ordalarin buzip oyran etermen (Omar). Paraxatshiliq ushin gures, Bógetlerdi óter buzip (I.Yusupov). Sol joldi saliwģa xalqiń quniqti, Qiyin isti qiriq bóliwge shiniqti (A.Dabilov).
Qaraqalpaq tili sinonimleriniń qisqasha sózliginde sońģi, keyingi, artqi, aqirģi, izgi sózleri bir sinonimlik qatarģa, daslepki, adepki, awelgi, burinģi, baslapqi sózleri bir sinonimlik qatarģa kiretuģini kórsetilgen.1 Bul eki sinonimlik qatardaģi sózlerden tómendegidey antonimlik jupliqlar duziledi: sońģi - adepki, sońģi - awelgi, sońģi - burinģi, sońģi - baslapqi, sońģi - azelgi, keyingi - adepki, keyingi - awelgi, keyingi - baslapqi, keyingi - burinģi, keyingi - azelgi, aqirģi - adepki, aqirģi - awelgi, aqirģi - burinģi, aqirģi - baslapqi. Al artqi - adepki, artqi - awelgi, artqi - burinģi, artqi - baslapqi, artqi - azelgi, aqirģi - azelgi, izgi - adepki, izgi - awelgi, izgi - burinģi, izgi - baslapqi, izgi - azelgi sózleri antonimlik jupliqlar duze almaydi. Al aste, jay, tosań, aqirin sinonimlik qatari tez, jildam, shaqqan, darriw sinonimlik qatari menen toliq antonimlik qatnasqa tusedi: aste - tez, jay - tez, tosań - tez, aqirin - tez, jay - jildam, jay - shaqqan, jay - darriw, tosań - tez ham t.b.
Sinonimler menen antonimlerdiń qatnasi óziniń ózgesheligine ham quramaliliģina ie. Antonimler menen sinonimlerdiń baylanisi sonda kórinedi, qanday da bir sapaliq belginiń har qiyli darejesin bildiretuģin sózler tiykarinda payda boladi. Sinonimlik qatarlardiń ishinde salistirmali qarama-karsi mani antonimlik jupliqlardiń payda boliwi bir neshe faktorlarģa baylanisli boladi. Birinshiden, salistirilatuģin sinonimiyaliq qatarlardiń kólemine, ekinshiden, har bir sinonimlik qatardaģi sózdiń manisiniń ayirmashiliģi xarakterinen, ushinshiden, emotsional-bahalaw yamasa stilistikaliq xarakterinen, sonday-aq, salistirmali qarama-qarsi manili sózlerdiń dizbeklesiwi darejesine baylanisli boladi. Eki sinonimlik qatardaģi antonimiyaliq qatnastaģi sózlerdiń ortasinda radial ham siziqsha tarizli baylanis boladi. Radial baylanis bolģanda, bir sinonimlik qatardaģi sóz basqa sinonimlik qatardaģi har bir sóz benen antonimlik jupliq xizmetin atqaradi. Al siziqsha tarizli baylanis bolģanda, bir qatardaģi sinonimler qarama-qarsi qatardaģi tek bir sóz benen antonimlik qatnasta boladi. Sinonimlik-antonimlik qatnaslar belgili forma ham modeller tiykarinda shólkemlesedi. Antonimlik qatarlar eki toparģa bólinedi: eki qatarli struktura ham bir qatarli struktura. Eki qatarli qurilista antonimlik qatardiń eki aģzasiniń da sinonimi boladi. Bir qatarli strukturada antonimlik qatardiń aģzalariniń tek birewiniń sinonimi boladi.
Sinonimler ham antonimler bul paradigmaniń integral-differensialliq belgileri oniń barliq sińarlari ushin birdey bolģan bir paradigmaģa shólkemlesiwi zarur. Bunday birlesiw ilimpazlar tarepinen har qiyli terminler menen atalģan. M.R.Lvov oni «antonimlik uya» dep atasa,2 M.I.Fomina «antonimlik qatar», dep ataydi,3 L.A.Novikov «antonimlik blok» dep atasa,1 V.V.Ivanova «antonimlik-sinonimlik blok»