Ham antonimiyaliq paradigma

II.6. Antonimlik qatnastaģi frazeologizmler
Frazeologizmler manici jaģinan bir-birine uyles kelip, óz ara sinonim bolip jumsalatuģini siyaqli, olar manisi jaģinan qarama-qarsi bolip ta qollanila beredi. Frazeologizmler arasindaģi usinday qubilisti frazeologiyaliq antonimler dep atawģa boladi. Qaraqalpaq tilindegi frazeologiyaliq antonimler negizinen eki turde ushirasadi.
Birinshiden, frazeologizmlerdiń quramindaģi sińarlardi basqa sózler menen almastiriw arqali jasaladi. Misali: ati shiqti-ati óshti, at izin salmadi-at izin qurģatpadi, kózi tiri-kózi joq, sir aldirdi-sir bermedi, umit etti-umitin uzdi ham t.b.
Ekinshiden, qurilisi jaģinan da, qurami jaģinan da ózgeshe boladi. Misali: shóli qandi-qani kepti, oń bosaģa-jat esik, awzińa may-jaģiń qarissin, ayi ońinan tuwdi-joli bolmadi, bawir basti-jat bawir boldi, ham t.b. Qaraqalpaq tili frazeologiyaliq sinonimlerge qanday bay bolsa, frazeologiyaliq antonimleriniń de sani jaģinan az emesligi bayqaladi. Bulay boliwi antonimlerdiń har qiyli stilistikaliq qollaniliwi menen tiģiz baylanisliģinda dep tusingen maqul.
Til biliminde frazeologiyaliq antonimiya kóp ģana ilimpazlardiń diqqat orayinda bolip kelgen ham olar óz izertlewlerinde frazeologizmler arasindaģi antonimiya qubilisina turlishe pikirler bildiredi.
Qazaq tilin izertlewshi J.Musin «Frazeologizmlerdiń antonimlik qatnasqa tusiwdiń basli sebebi, kópshilik frazeologizmler predmettiń anaw yaki minaw bahaliliq tarepin, sipatin bildirip keliwinde»1 - dep kórsetedi. Sonday-aq, A.Bolģanbaev óziniń izertlewinde 2. frazeologiyaliq antonimlerdiń jasaliwi haqqinda sóz etip, ol turaqli sóz dizbekleriniń quramindaģi komponentlerdi basqa sózler menen almastiriw arqali jasalatuģinliģin kórsetedi (ati shiģiw-ati óshiw, ashiq minez-tuyiq minez, betinen oti shiqti-beti bulk etpedi ham t.b.).
B.Bayjanov turkmen tilindegi frazeologizmler arasindaģi antonimlik qatnasti aniqlawda, olardiń komponentleriniń manilerin tek salistiriw ģana emes, al frazeologizmlerdiń leksikaliq manileri menen birge qaraw kerek degen pikirdi aytadi.3
Biziń pikirimizshe, antonimlik qatnastaģi frazeologizmlerdi duziwde, olardiń manilerin salistiriwdan kelip shiģiw kerek, yaģniy frazeologizmler birinshi gezekte komponentleriniń ayriqshaliģi ham semantikaliq putinligi menen ózgeshelenedi. Haqiyqatinda da, frazeologizmlerdiń komponentleri ózleriniń aldinģi, erkin qollaniliwindaģi semantikaliq, grammatikaliq belgilerin joytadi. Olar frazeologizmlerdiń quraminda bir putin tusinikti bildiredi. Sol ushin da frazeologizmler arasindaģi antonimlikti (qarama-qarsiliqti), olardiń komponentleriniń semantikasin salistiriwdi óz aldina emes, al frazeologizmlerdiń leksikaliq manileri putin halinda qaraw maqsetke muwapiq. Birinshiden, frazeologizmler bir predmettiń, qubilistiń, hareket ham taģi basqalardiń qarama-qarsi tarepin bildirgende antonimiya kelip shiģadi. Ekinshiden, antonimlik qatnasti qarama-qarsi manige ie ham bir obektiv birdey (bir tematikaģa tan) predmet ham qubilislardiń qarama-qarsi manisin bildiretuģin frazeologizmlerden de duziledi. Ushinshiden, frazeologizmler birdey leksika-grammatikaliq sipatqa ie bolsa, bir gap aģzasina kiretuģin sózlerge salistirilģanda antonim boliwi mumkin. Misali: awzina qatiq uyitqanday (undemes) ham jaģi-jaģina tiymew (sóylemshek) frazeologizmleri bir-birine antonimlik qatnasta tur. Olar ekewi de adamģa tan hareketti bildiredi, biraq har qiyli tarepin tusindiredi. Eki frazeologizm de adektiv bolip esaplanadi ham dim undemes, juda sóylemshek kelbetlikleri menen salistiriladi. Natiyjede olar antonimlik jubaydi duzedi.