Ham antonimiyaliq paradigma

Kelbetliklerden jasalg‘an antonimler
Kelbetlik – zatlardin` sin-sinbatin, sapasin, qasiyetin, ko`lemin, salmag‘in, tur-tusin ham t.b. belgilerin bildiretug‘in so`z shaqabi. Sintaksislik xizmeti boyinsha olar atliq so`zlerdi aniqlap kelip, aniqlawish gap ag‘zasinin` xizmetin atqaradi. Al morfologiyaliq jaqtan dareje kategoriyasina ham o`zine tan so`z jasawshi qosimtalarg‘a iye.
Kelbetlikler manilik ham grammatikaliq o`zgesheligi boyinsha sapaliq ham qatnasliq kelbetlikler bolip yekige bo`linedi. Sapaliq kelbetlikler zatlardin` tur-tusin, damin, ren`in, sapasin, ko`lemin qosimtalarsiz, tubir so`z turinde bildiredi. Misali: suliw, ashshi, aq, go`ne, ulken ham t.b.
Qatnasliq kelbetlikler bolsa basqa so`z shaqaplarina kelbetlik jasawshi qosimtalar qosiliw arqali jasalip, zatlardin` belgisin bildiredi. Misali: keshki, ashiwli, uyli ham t.b. Kelbetlikler semantikaliq jaqtan bay so`z shaqabi, olardin` qollaniliw o`risi juda ken`. Kelbetlikler sapaliq mani bildirgeni ushin olarda antonimiya qubilisi ulken orin iyeleydi.
Kelbetliklerden jasalg‘an antonimler ko`pshilik turkiy tillerde ken` turde uyrenilgen. Maselen, qazaq tilindegi kelbetlik antonimler leksikaliq manisi jag‘inan alti toparg‘a ajiratilg‘an.1 O`zbek tilindegi kelbetliklerden jasalg‘an antonimler leksikaliq manisi jag‘inan bes turge bo`lingen.1
Kelbetliklerden jasalg‘an antonimler bir qiyli tubirden jasala ma, baxitli-baxitsiz so`zleri antonim bola ala ma? Bul sorawg‘a har qiyli juwaplar berilgen. Rus til biliminde ayirim izertlewshiler bulardi antonim dep yesaplamaydi,1 al ayirimlari antonim dep yesaplaydi.2 Tyurkologiyada da pikirler har qiyli. J.Musin qazaq tilinde bunday affiksler menen antonim jasalmaydi dep qaraydi.3 O`zbek til biliminde R.Shukurov bul haqqinda bilay jazadi: «O`zbek tili materiallari tiykarinda toplang‘an antonimlerdi teren` uyrenip shig‘iwimizdin` natiyjesinde bul tilde de so`z jasawshi affiksler jardeminde ko`plegen birdey tubirge iye antonimler jasalatug‘inlig‘in aniqlawg‘a yeristik. Maselen: jurekli-jureksiz, aqilli-aqilsiz, mazali-biymaza, wapadar-biyopa, adepli-biyadep siyaqli. Bunday so`zlerdi olardin` har qiyli tubirge iye sinonimleri menen salistirsaq, masele jane de aydinlasadi».4
Bul maseleni uyrene otirip, -li//-li, -siz//-siz, biy, na, na affikslerinin` jardeminde antonimler jasaladi dep yesaplaymiz. Bul qurallardin` jardeminde jasalg‘an antonimlerdi shartli turde grammatikaliq antonimler dep jurgiziw maqsetke muwapiq boladi. Soni da aytip o`tiw orinli, bul affiksler jardeminde qalegen so`zlerden antonimler jasala bermeydi. Misali: dapterli-daptersiz, kitapli-kitapsiz degen so`zler antonim bola almaydi. Affiksler jardeminde qanday jag‘dayda antonim jasaladi ham qanday jag‘day antonimlik qatar payda bolmaydi, degen masele ahmiyetli bolsa da usi kunge shekem olardi ajiratiw boyinsha aniq pikirler joq.