Hamdamov samandarning industrial iqtisodiyot

4. SАNОАT KООPЕRАTSIYASINI RIVОJLАNTIRISH YO`NАLISHLАRI 
Sanoatda korxonalar ixtisoslashuvining rivoji ishlab chiqarishni kooperatsiya 
asosida amalga oshadi.Kooperatsiya - bu ma`lum mahsulot ishlab chiqarish, ish va 
xizmat bajarishni birgalikda olib borish bo`yicha tarmoqlar va ular korxonalarining 
davomli ishlab chiqarish aloqalari shakllaridan biri.Kooperatsiyada mahsulot 
etkazib berish tartibi ishlab chiqarish jarayonida buyurtmachining ma‘lum ishlab 
chiqarish-texnikaviy topshiriqni bajarishini hisobga olishini talab 
etadi. Kooperatsiya xom ashyo, yoqilg`i va standartlashtirilgan yarimfabrikatlar 
hamda buyurtmalarni etkazib berish bosqichlarini qamragan holda moddiy-texnika 
ta‘minotidan farqlanadi. Kooperatsiya murakkab mahsulotlarni ishlab chiqarishni 
o`zlashtirishni tezlashtirish, ishlab chiqarish quvvatlaridan 
foydalanishni 
yaxshilash bilan bog`liq bo`lgan muhim vazifalarni hal etishga imkoniyat yaratib 
beradi. Kooperatsiya lotincha cooperatio — hamkorlik, birgalikda ishlash degan 
manoni anglatadi,jismoniy shaxslarning birgalikda tadbirkorlik faoliyatini olib 
borish uchun ixtiyoriylik asosida birlashuvi,ikki yoki bir necha mamlakatlarning 
xorijiy sheriklar ishtirokida qoʻshma yoki oʻzaro muvofiklashtirilgan ishlab 
chiqarishni tashkil etishining universal shakli. Bunday Kooperatsiya mahsulot 
ishlab chiqarishni taqsimlashga, kommersiya hamkorligi, xatarlarni oʻzaro 
kafolatlash, investitsiyalarni va sanoat sirlarini umumiy himoya qilishga 
asoslanadi. Oʻzbekistonda ishga tushirilgan "SamKochavto", "Kabul-Oʻzbek", 
"Oʻzdunrobita", "OʻzKeysmash" va boshqa korxonalar K. asosida faoliyat yuritadi 
(qarang Mehnat 
kooperatsiyasi, Matlubot 
kooperatsiyasi, Uy-joy 
kooperatsiyasi, Qishloq xoʻjaligi kooperatsiyasi va b.) Deylik, dehqonlar ayri-ayri 
dehqonchilik qilishadi. Biir kun kelib birlashib harakat qilishsa yaxshiroq foyda 
olishlarini anglashadi va harakatlarini, vositalarini birlashtirishadi. Va... ishlari 
yurishadi. Chunki bu yerda... ongli ravishda, foydani ko‘zlab birlashish yuz berdi. 
Ya’ni haqiqiy kooperatsiya faqat va faqat birlashish foyda keltirganda, tomonlar 
shu foydani ko‘ra olishganda yuz beradi. 
Tabiiyki, ishlar kooperatsiyagacha yetib borishi uchun tomonlar erkin, o‘z 
xo‘jaligining haqiqiy egasi bo‘lishi kerak. Tasavvur qiling, hokimlar bularning 
boshi ustida buyruq berib tursa, vositalariga xo‘jayinlik qilib tursa... bular 
kooperatsiya haqida o‘ylay olishadimi? Heh, yo‘q albatta! Bularning g‘ami bitta 
bo‘ladi – hokimning zug‘umidan qutulish. 
Ha, darvoqe, yana bir narsa – ishlar kooperatsiyagacha yetib borishi uchun... vaqt 
kerak. Bular hokimlarning zo‘ravonligidan qutulgandan keyin o‘zlariga kelishi, 
erkinlik nima ekanini his qilishlari, xullas, ust-boshlarini qoqib olishlari kerak. 
Shundan keyingina kooperatsiya haqida o‘ylay boshlashadi. Buni hisobga olish 
kerak. 

---

Oʻzbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyev raisligida 11-mart kuni 
sanoat kooperatsiyasi va mahalliylashtirishni yanada kengaytirish masalalari 
boʻyicha videoselektor yigʻilishi oʻtkazildi. 
Davlatimiz rahbarining shu yil 24-yanvardagi qarori bilan 
2022-yilga 
moʻljallangan mahsulotlar ishlab chiqarish va sanoat kooperatsiyasini kengaytirish 
dasturi qabul qilingan edi. Unga muvofiq, 2 ming 455 ta loyiha doirasida qariyb 37 
trillion soʻmlik yangi mahsulotlar ishlab chiqarish rejalashtirilgan. 
Yigʻilish avvalida ushbu loyihalar ijrosi tanqidiy tahlil qilindi. Farmatsevtika 
tarmogʻini rivojlantirish agentligi, “Oʻzbekiston temir yoʻllari” aksiyadorlik 
jamiyati, “Issiqlik elektr stansiyalari” aksiyadorlik jamiyatida bu borada 
sustkashlikka yoʻl qoʻyilgani koʻrsatib oʻtildi. “Elektron kooperatsiya” portali 
orqali tuzilgan shartnomalar ayrim hududlarda bajarilmagan. Elektron savdolarda 
Qoraqalpogʻiston Respublikasi, Namangan, Surxondaryo va Xorazmdagi 
korxonalar ulushi 1 foizga ham bormaydi. Kooperatsiya yetishmasligi sababli 
yurtimizda ishlab chiqarish mumkin boʻlgan ayrim tovarlar importi oshgan. 
— Bugungi oʻzgaruvchan sharoitda iqtisodiyot barqarorligini taʼminlashning eng 
samarali yoʻli bu – ichki imkoniyatlarni ishga solish, import boʻlayotgan ayrim 
mahsulotlarni oʻzimizda ishlab chiqarish va sanoatni yanada rivojlantirish. Bu 
milliy iqtisodiyotimizning ustuvor yoʻnalishi boʻlishi kerak, — dedi Shavkat 
Mirziyoyev. 
Yigʻilishda shu boradagi muhim chora-tadbirlar belgilandi. Yirik korxonalar bilan 
mahalliy ishlab chiqaruvchilar oʻrtasida kooperatsiyani mahsulotlar kesimida 
yoʻlga qoʻyish zarurligi taʼkidlandi. 
Misol uchun, Navoiy kon metallurgiya kombinati xorijdan olayotgan mahsulotlar 
va ularga texnik talablar haqidagi maʼlumotlarni “kooperatsiya portali”ga 
joylashtirgandan soʻng, ilgari import qilingan 600 milliard soʻmlik mahsulotlarni 
hozir 18 ta mahalliy korxona yetkazib bermoqda. 
Prezident bu tajribani barcha tarmoq va hududlarda yoʻlga qoʻyish, import 
qilinayotgan mahsulotlarni oʻzlashtirishga tadbirkorlarni jalb etish boʻyicha 
koʻrsatmalar berdi. 
Shu maqsadda sanoat yarmarkalari oʻtkazish tartibi ham oʻzgartiriladi. U yerda 
tayyor mahsulotga xaridor topish bilan birga, oʻzlashtirishga tavsiya qilinayotgan 
tovarlar boʻyicha biznes rejalar ham ishlab chiqiladi. Loyihaga qiziqqan 
tadbirkorlar shu yerning oʻzida buyurtmachi bilan xarid shartnomalarini, banklar 
bilan moliyalashtirish masalasini kelishib oladi. 

---

Buning uchun «Oʻzekspomarkaz»da doimiy ishlaydigan sanoat koʻrgazmasi, 
viloyat markazlari va sanoat zonalarida mahalliy ishlab chiqaruvchilarning «shou- 
rum»lari tashkil etiladi. 
Shu bilan birga, yangi loyihalarning marketing tadqiqotlari, mahsulotni xorijda 
sertifikatlash xarajatlarining bir qismi qoplab berilishi aytildi. 
Yigʻilishda jahon bozorida roʻy berayotgan oʻzgarishlar atroflicha tahlil qilindi. 
Xomashyo olib kelib, bojxona hududida qayta ishlab, eksport qiladigan 
korxonalarga, apreldan boshlab, qator imtiyoz va yengilliklar berilishi belgilandi. 
Jumladan, ularning loyihalari uchun texnik-iqtisodiy asos, mahsulot sertifikati, 
bojxona toʻlovlari taʼminoti talab etilmaydi, ularga ruxsatnoma berish muddati 3 
barobar qisqaradi, olib kelingan dastgohlar uchun bojxona bojlari undirilmaydi. 
Yangi bozorlarga kirish uchun sanoatga xalqaro standartlarni keng joriy qilish ham 
zarur. Misol uchun, 2019-2021-yillarda toʻqimachilik yoʻnalishidagi 2 mingta 
korxona xalqaro sertifikat olgani hisobiga ularning eksporti 1,5 barobarga oshgan. 
Qolaversa, yaqinda “Cotton Campaign” xalqaro koalitsiyasi Oʻzbekiston paxtasiga 
boykotni bekor qildi. Bu ham katta imkoniyat, yangi bozorlar, degani. 
«Oʻzstandart» agentligiga xalqaro sertifikatga ega korxonalarni boshqa 
tarmoqlarda ham koʻpaytirish, hududlardagi “Loyiha ofislari” huzurida Xalqaro 
standartlarni oʻrgatish markazlarini tashkil etish vazifasi qoʻyildi. 
Yurtimizda xomashyosi boʻlgan yana bir sanoat tarmogʻi bu – qurilish materiallari. 
Bu boradagi geologiya zaxirasini kengaytirishga 100 milliard soʻm ajratilgan. Joriy 
yilda 1 milliard 800 million dollarlik 420 ta loyihani amalga oshirish 
rejalashtirilgan. Mutasaddilarga ushbu loyihalarni oʻz vaqtida ishga tushirish, 
qurilish materiallari eksporti hajmini oshirish boʻyicha koʻrsatmalar berildi. 
Farmatsevtika tarmogʻida mavjud quvvatlarni toʻliq safarbar etish va import 
oʻrnini toʻldirish masalasiga ham toʻxtalib oʻtildi. 
Maʼlumki, sanoat korxonalari ilm va innovatsiyadan ajrab qolsa, yangi raqobat 
sharoitiga moslashishi qiyin boʻladi. Shuning uchun Innovatsion rivojlanish 
vazirligiga hududlardagi korxonalarni zamon talabiga uygʻunlashtirish, mahsulot 
sifatini oshirishga koʻmaklashish boʻyicha vazifalar yuklatildi. 
Farovon yashash uchun odamlar doim tadbir ko‘rishgan – tadbirkorlik 
qilishgan. Biroq bir kun kelib alohida-alohida emas, balki birlashib harakat qilish 
yaxshiroq ekanini, aynan birlashib harakat qilganda ko‘proq foyda olish, 
vositalardan birgalikda foydalanish mumkinligini anglashgan. Bu iqtisodiyotda 
kooperatsiya deyiladi. 

---

Kooperatsiyaning mohiyati shundaki, bunda odamlar O‘Z XOHIShIGA BINOAN, 
foydasini ko‘zlab birlashishadi, buyruqqa binoan emas. Chunki buyruq bilan 
bo‘lsa, bu kooperatsiya bo‘lmaydi. Allambalo boshqa narsa bo‘ladi. 
Sanoatning rivojlanish davrlarida ishlab chiqarishni kooperatsiyaning bir qancha 
samarali shakllari vujudga keldi. Ular jumlasiga quyidagilar kiradi: 
1.Buyumli (Agregatli) kooperatsiya; 
2.Texnologik kooperatsiya; 
3.Tarmoqlararo kooperatsiya; 
4. 
Iqtisodiy rayonlararo kooperatsiya.
Buyumli (agregatli) kooperaratsiya - bu mashina va asbob-uskunalar ishlab 
chiqaruvchi bosh korxonaga turli butlovchi buyum va detallarni etkazib beruvchi 
korxonalarning faoliyatidan iborat. Masalan, detallar bo`yicha kooperatsiya usulida 
ixtisoslashgan korxonalar bosh korxonaga sharikopodshipniklar, porshenlar, turli 
uzellar va asbob-uskunalarning qismlarini etkazib berishlari mumkin. 
Texnologik kooperatsiya — bu bir va bir necha korxonalar o`rtasida alohida 
jarayonlarlarni bajarish bo`yicha hamkorlikdir. Ishlab chiqarishning qaysi 
tarmoqqa taalluqliligi nuqtai nazaridan tarmoq va tarmoqlararo ishlab chiqarish 
kooperatsiyasi vujudga keladi. 
Tarmoqlararo kooperatsiya sanoat tarmoqdarining bir biriga xizmat ko`rsatishini 
ifodalaydi. Masalan, sanoat ishlab chiqarishining mashinasozlik tarmog`i 
metallurgiya sanoati bilan hamkorlik qilishi mumkin. Kooperatsiya asosida 
ma‘lum mahsulotlarni tayyorlashi, bir biriga butlovchi buyumlar etkazib berishi va 
muayyan ishlarni bajarib berishi mumkin.O`zaro bog`liq bo`lgan korxonalarni 
joylashtirish nuqtai nazaridan iqtisodiy rayonlar miqyosida va rayonlararo 
kooperatsiya keng tus olishi mumkin. 

---