Hamid qurbonboyev Sintaksisni qanday o’rganamiz!

  
Test  
Ot-kesim gap berilgan qatorni aniqlang. 
A) Dangasaning vaji ko’p
B) Majlisda intizom haqida gapirildi
C) Ish ishtaha ochar, dangasa ishtan qochar. 
D) Bunda qushlar topadi iqbol
Test javoblariga ko’z yugurtiramiz, ikkita javobni –fe’l kesim bo’lgani uchun chiqarib 
yuboramiz.
B) gapirildi C) qochar
A) ko’p D) iqbol – Shu ikkala javobni qaytadan o’qib chiqamiz:
D) javobdagi: Bunda qushlar iqbol topadi –deb asliga qaytarib olsak, ishonch bilan to’g’ri 
javob A) Dangasaning vaji ko’p.
Har doimgi ishimiz: Ot kesimni so’rasa fe’l kesimni qidiramiz, Fe’l kesimni so’rasa ot 
kesimni qidiramiz.
Sodda va murakkab ot kesim
Sodda va murakkab fe’l kesim –degan mavzularimiz ham bor!
Qatra qoidalar:
a) Edi ( ekan.. ) –to’liqsiz fe’llar sifatdosh, ravishdoshdan keyin kelsa –murakkab fe’l 
kesimni shakllantiradi.
M: U kecha kelgan edi ( murakkab fe’l kesim )
Boshqa so’z turkumlari bilan kelsa:
U kecha yo’q edi.
Uyimizning ro’parasi bog’ edi. ( murakkab ot kesim )
Sodda va murakkab kesimning farqi sodda ot kesim yoki murakkab ot kesim bitta so’zdan 
iborat bo’ladi,
Murakkab kesimlar esa ikki yoki uch so’zdan iborat bo’ladi. 
b) Harakat nomi + kerak, zarur -ushbu qoida murakkab ot kesimni hosil qiladigan faol 
juftlik.

---

17 
Bunday qolipdagi gaplarda shaxs noma’lum bo’ladi. O’qish kerak! Agar egalik 
qo’shimchasi qo’shilsa shaxs ma’lum ham bo’ladi: O’qishing kerak, o’qishim kerak ….
Harakat nomi + kerak –qolipidagi gaplardan, dangasa va negativ fikrlovchi insonlar ko’p 
foydalanadi.
Bunday qilish kerak! Unday qilish kerak!
--Bir tanishim bor, u kishi bilan kamroq suhbat qurishga harakat qilaman, sababi –negativ 
gaplari bilan –hayotga qiziqishingizni so’ndiradi, o’zingizga bo’lgan ishonchni 
kuchsizlantiradi.
Osmonda yursangiz tapillatib yerga tushiradi.
Iloji boricha suhbat davomida bunga yo’l qo’ymaslikka harakat qilaman, qanday qilib.
Maqtanish yo’li bilan. Sen o’qib nima bo’lding o’g’lim faloncha topyapti deydi. -Men 
ham faloncha topyapman deyman u kishi aytgan narxning 3-4 barobarini aytib. Shu yerda 
pastga urish pasayadi.
Agar sizni ham kimdir pastga urmoqchi bo’lsa, bo’sh kelmang! O’zingizdagi bor bilim 
bilan o’ziga hujum qiling! Hech kim mukammal emas, o’zingizni pastga urishlariga yo’l 
qo’ymang!
Sizni pastga urmoqchi bo’lganlarga, uning o’zi sizdan ancha pastda turishini eslatib 
qo’ying!
c) I shaxs Men o’qituvchiman –ot kesim
I shaxs Men o’qiyapman –fe’l kesim
II shaxs Sen o’qituvchisan –ot kesim
II shaxs Sen o’qiyapsan –fe’l kesim.
-man, -san qo’shimchalari faqat ot kesim tarkibida kelmaydi. Shaxs son qo’shimchasi 
bo’lganda, fe’llarga qo’shilganda –fe’l kesim deb qaraymiz!
d) Bo’lmoq, sanalmoq, hisoblanmoq –so’zlari ham bog’lamalar bo’lib OT KESIMni 
shakllantirishda qo’llanadi. Lekin o’zining ma’nosida kelganda, MURAKKAB OT 
KESIM emas, SODDA FE’L KESIM bo’lib keladi.
M: Bu juda muhim qoida hisoblanadi.
( qoida hisoblanadi – murakkab ot kesim )
Do’konda pullar har kuni kechqurun hisoblanadi
( hisoblanadi –sodda fe’l kesim )
EGA 
Kesimni topishni o’rgandik. Ega va kesim bosh bo’laklar. Kesim –otasi; ega –onasi, 
ikkinchi darajali bo’laklar bolalari..
I Egani toping.
Muhayyo, Surayyo, Ra’no, Muqaddas
Ko’zimni yashnatib kiyibsiz atlas.
--Muhayyo, Surayyo ---yo’q!
--atlas –yoo’q!
Unda ega qani?
Ega ushbu gapda ifodalanmagan!

---

18 
Bunday testlarni qiynalmasdan ishlash uchun,
1) EGA ga o’xshagan sintaktik birlik-UNDALMA ni tanib olishimiz kerak;
2) Hamma gapda ham ega qatnashavermaydi, Egasiz gaplarni ham bilib olmasak, testlarda 
to’g’ri javobni topishga qiynalamiz! Shaxsi ma’lum gap, shaxsi noma’lum gap degan 
mavzularni ham o’rganib olishimiz kerak!
Kesimning turlari bor:
Ot kesim, Fe’l kesim
Aniqlovchining turlari bor:
Qaratqich aniqlovchi, Sifatlovchi aniqlovchi, Izohlovchi
To’ldiruvchining ham turlari bor:
Vositali to’ldiruvchi, Vositasiz to’ldiruvchi
Holning ham turlari bor:
O’rin holi, payt holi, maqsad holi, sabab holi, ravish holi …. 
Xayriyat, Eganing turlari yo’q! Egani toping yoki, Ega qaysi so’z turkumi bilan 
ifodalangan –degan shartlarni uddalasak bo’ldi.
Lekin shu EGANI toping, degan testni ishlash uchun yana qaytarib aytaman bizga 
quyidagi mavzular +albatta o’rganislishi kerak.
1 Undalma
2 Shaxsi ma’lum gap
2 Shaxsi umumlashgan gap
3 Shaxsi noma’lum gap
4 Atov gap
5 So’z gap
Ularning har biriga alohida to’xtalamiz, hozir esa EGA haqida gaplashaylik. Assalom-u 
laykum!
Ega quyidagi so’roqlarga javob bo’ladi:
1 kim? , kimi? , kimlar? , kimlari?
2 nima? , nimasi? , nimalar? , nimalari?
3 qayer? ,qayeri? , qayerlar? , qayerlari?
Maktabda bizga: kim? Nima? qayer? o’rgatilgan.
Testlarda esa –egalik qo’shimchasini olgan bosh kelishikdagi so’z misol qilib beriladi.
Ko’pincha-de!
M: Valining onasi uzoq duo qildi.
Shu gapni sinf doskasiga yozsangiz,va so’rasangiz o’quvchilar quyidagicha javob beradi?
Egani toping
1 Valining – deydigan o’quvchilar ongida –ega har doim faqat –ot so’z turkumi bilan 
ifodalanadi –degan qarash saqlanaib qolgan. Ular uchun fe’l doim –kesim, sifat doim –
aniqlovchi –bo’lib keladi. Boshlang’ich ustozlari shunday o’rgatgan.
2 duo –deb javob beradiganlari 6-sinfda qo’shma fe’l mavzusini o’rganishmagan 
ko’rinadi. Ular -EGA –deyilganda –faqat bosh kelishikdagi so’zni tushunishadi.
Ega bosh kelishikda bo’ladi lekin uni qo’shma fe’llardan va boshqa narsalardan farqlash 
kerak.

---

19