Hamkorlik masalalari” mavzusidagi Xalqaro ilmiy-amaliy konferensiya materiallari
Download 5.91 Mb. Pdf ko'rish
|
Konferensiya materiallari 2022 tahrir yangi xatosiz (2)
|
nomlari), kometalar (kometalarning tegishli nomlari), meteoronimlar (meteorlarning to‘g‘ri
nomlari), planetonimlar (sayyorlar va sayyor tizimlarining tegishli nomlari) kabi birliklarni o‘z tarkibiga mujassamlashtiradi. Natijada tilning, xususan, o‘zbek tilining lisoniy manzarasi yoki olamning lisoniy manzarasi tushunchalarining mazmunini onomastik birliklar doirasida izohlash mumkin bo‘ladi. Onomastik birliklarni belgilash, ularni tadqiq qilish darajasi tilshunoslikda turli darajada, xususan, matbuot nashrlari nomi, transport vositalari nomi, ilmiy, badiiy va san’at asarlari nomi va shu kabilar atoqli otlar sifatida mavjud bo‘lsa-da, ular deyarli izohlanmagan va tahlil qilinmagan. Ushbu maqolada osmon va samoviy jismlarning nomlari – kosmonimlar, ularning tilshunoslikda o‘rganilishi hamda olam lisoniy manzarasida tutgan o‘rni haqida so‘z boradi. Maʼlumki, kosmonim yunon tilidan olingan bo‘lib, xosmos – fazo, onoma – mashhur ot, ya’ni fazodagi osmon jismlarining mashhur nomi ma’nosini ifodalaydi. Kosmos – olam, koinotdagi jismlar, oy, quyosh va boshqa samoviy jismlarning nomlari bo‘lib, ularning yig‘indisi kosmonimiyadir. Toshkent. Alisher Navoiy nomidagi Toshkent davlat o‘zbek tili va adabiyoti universiteti 2-bosqich magistranti munojot@gmail.ru 141 Koinot, koinotdagi jismlar haqidagi dastlabki fikrlar qadimgi davrlarga borib taqaladi. Jumladan, otashparastlik dini vakillari 18 ta sayyora nomini bilishgan, ulardan yettitasi Quyosh, Oy, Utarid, Venera, Mirriks, Yupiter va Saturn bo‘lib, qadimda yetti sonining ilohiylashuviga sabab bo‘lgan. Yoki zardushtiylikda olov Quyoshning bir qismi sanaladi. Qadimgi hind-eron mifologiyasida tongda ufqdan ko‘tarilib, to kun botguncha osmon atrofida aylanib yuruvchi Quyosh harakati Mitra somonining oltin nurli aravada aylanayotganidek tasavvur qilinadi. Tangrilar aravasi g‘ildiraklaridagi momaqaldiroqning gumburlashi diniy e’tiqod shaklida bizgacha yetib kelgan ana shu samoviy afsonalarning qoldiqlaridir. Ma’lum bo‘lishicha, muqaddas sanalgan to‘rt unsurdan biri olov bo‘lib, u ham samoviy jism – Quyosh sifatida tushuniladi. Kosmonimlarning oʻziga xos xususiyatlari borligi koʻplab ijodkor va olimlarning e’tiborida boʻlganligi hammaga ma’lum. Masalan, VIII asrning ikkinchi yarmida Xorazmda yashagan Muso al-Xorazmiy “Zij” nomli astronomiya jadvalini yozgan. Forobiy esa astronomiyaga oid asarlar yozib, osmon jismlarining oʻziga xosliklarini bayon etgan. Abu Rayhon Beruniy zoʻr astronom sifatida “Mas’ud jadvali” asari bilan oʻz davrida Oʻrta Osiyoda astronomiya fanining taraqqiyotiga bebaho hissa qoʻshdi, yerning yumaloqligi, uning tortish quvvati, fasllarning oʻzgarishi, yerning va boshqa sayyoralarning quyosh atrofida aylanishi toʻgʻrisidagi ilmiy fikrga yaqinlashdi hamda astrologiyani fosh qildi. XI asrning donishmandi Yusuf Xos Hojib oʻzining 1069-1070-yillarda yozib tugallangan “Qutadgʻu bilig” nomli 73 bobdan iborat dostonining muqaddimasida yettita osmon jismi toʻgʻrisida maxsus toʻxtalgan: Oy, Mirrix – Mars, Zuhra – Venera, Quyosh, Aturod, Merkuriy, Mushtariy – Yupiter va Kayvon – Saturn. Ulugʻbek nomi bilan shuhrat qozongan Muhammad Taragʻay “Zichi Ulugʻbek” nomi bilan mashhur boʻlgan astronomik jadvali astronomiya fanini yangi taraqqiyot pogʻonasiga koʻtardi, 1018 ta yulduzni holati va harakatini oʻrganib chiqdi. U oʻzidan oldin oʻtgan Erotosfen, Gipparx, Ptolomey, al-Bottoniy, Ibn Yunus, Tusiy va boshqa astronomlarning bu sohadagi muvaffaqiyatlarini orqada qoldirgan. Bularning hammasi mamlakatimizda olimlar astronomiyaga jiddiy e’tibor qilishganini tasdiqlaydi. Hozirgi kunda astronomlar yangi-yangi osmon jismlarini zamonaviy teleskoplar bilan topib, nomlashmoqda. Osmon jismlari nomlarini tadqiq qilgan rus olimi Y.A.Karpenkoning ta’kidlashicha, sayyora va yulduzlarni Xudolar nomi bilan atash sharqdan kelib chiqqan boʻlib, faqat Arastu davriga kelgandagina yunonlar yulduzlarni oʻz xudolari nomi bilan atay boshlaganlar. “Avesto” kitobidagi kosmonimlar bu fikrlarni yanada tasdiqlaydi. Yulduz va sayyoralarga iloh sifatida qarash, ularga sigʻinish “Avesto”da ham muhim oʻrin egallaydi. Kitobda jami 21 yasht boʻlib, bu yashtlardan bir nechtasi osmon jismlariga alqovlardan iborat: “Moh yasht” oyga, “Xurshid yasht” va “Mehr yasht” quyoshga”, “Tiyr yasht” “Siriyus yulduziga”, “Vanant yasht” Antares yulduziga bagʻishlangan. Odamlar orasida ilmiy kosmonimiya bilan bir qatorda xalq kosmonimiyasi ham keng tarqalgan. Masalan, yetti qaroqchi yulduz haqidagi xalq rivoyatlarini o‘rgangan A.Jo‘rayev o‘zbek kosmonavtlarining til xususiyatlarini o‘rganib, qirqqa yaqin maqola yozib, nomzodlik dissertatsiyasini himoya qilgan. O‘zbek tilidagi shunday leksik-semantik guruhga mansub so‘zlar, kosmonimlar H.Eshonqulov, A.Primov, M.Jo‘rayev, Z.Yunusova kabi olimlar tomonidan o‘rganilgan. Masalan: H.Eshonqulov “Alisher Navoiy she’riyatida samoviy timsollar” mavzusida nomzodlik dissertatsiyasini himoya qilgan, keyinroq shu mavzuda risola ham nashr ettirgan. Z.Yunusova o‘zbek tilidagi leksik mikrosistemaning tuzilishi va rivojlanishini Saturn, O‘ng‘ay, Mushtariy, Zuhra, Cho‘lpon, Mirrix, Bahrom kabi samoviy nurlarning leksik guruhi misolida o‘rgandi. A.Primov tadqiqotlarida kosmonimlarning nomlanish tamoyillari haqida fikr yuritadi. U o‘zbek tili kosmonimlarining vujudga kelishida transpozitsiyaning ikki xil ko‘rinishini – kosmonim bo‘lmagan so‘zlarning kosmonimga aylanish tranpozitsiyasini hamda kosmonimlarning kosmonim bo‘lmagan so‘zlarga aylanishini kuzatish mumkinligini aytadi. [3. 24,160] 142 A.Primov “O‘zbek tili kosmonimlarining yasalish xususiyatlari haqida ba’zi mulohazalar” nomli maqolasida o‘zbek tili kosmonimiyasida so‘z turkumlari, xususan, turdosh otlar va sifatlarning kosmonimlarga aylanishini bayon qiladi. Masalan, turdosh otlar: O‘qchi, Egizak, Kabutar, Boshoq, Ajdar, Tarozi, Tulki, Turna, Toj, Buzoq, Qovg‘a, Tozilar, sifatlar: Hindiy, Cho‘lpon kabi.[1.72] Xulosa sifatida aytish mumkinki, koinot nomlari ijtimoiy ma’noga ega predmet va holatlar bilan solishtirish yo‘li orqali paydo bo‘lgan. Shundan kelib chiqib aytilsa, kosmonimlarni aniqlash, ularning xususiyatlarini o‘rganish, nomlarning ma’nosini to‘g‘ri tushunish qiziqarli va murakkab jarayondir. Download 5.91 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|