Hamkorlik masalalari” mavzusidagi Xalqaro ilmiy-amaliy konferensiya materiallari
EVFEMIZMLARDA GRADUONIMIK MUNOSABATNING IFODALANISHI
Download 5.91 Mb. Pdf ko'rish
|
Konferensiya materiallari 2022 tahrir yangi xatosiz (2)
|
EVFEMIZMLARDA GRADUONIMIK MUNOSABATNING IFODALANISHI
EXPRESSION OF GRADUONYMIC RELATIONSHIP IN EUPHEMISMS Sirojiddin Turdimurodov Annotation. In this article, the first views on whether or not the rule of graduonymic (grading) is followed among the lexemes with euphemistic meaning in the explanatory dictionaries of the Uzbek language are expressed. In the explanatory dictionaries of the Uzbek language, the graduonymic approach in the dictionary article of lexemes with euphemistic meaning is important in distinguishing the facets of word meaning and in correctly understanding their use. Key words: euphemism, euphemistic graduonymy, euphemistic lexemes, synonymous series, graduonymic approach. Ikki jildli “O‘zbek tilining izohli lug‘ati” (1981) nashr etilganda keyin o‘tgan davr mobaynida respublikamiz siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy hayotida ro‘y bergan jiddiy o‘zgarishlar, xususan, mamlakatimizning mustaqillikka erishuvi, til siyosatidagi katta yutuqlar, “Davlat tili haqida”gi qonunning qabul qilinishi, o‘zbek tiliga Davlat tili maqomining berilishi natijasida uning to‘laqonli rivojlanishga keng yo‘l ochishi, qolaversa, yangicha iqtisodiy munosabatlar, jahonning ko‘plab ilg‘or mamlakatlari bilan iqtisodiy, ilmiy, madaniy aloqalar o‘zbek tili va uning leksikasi rivojiga katta ta’sir ko‘rsatdi. O‘zbek tili lug‘at tarkibidagi bunday jiddiy o‘zgarishlar davr talabiga javob beradigan yangi izohli lug‘atlar yaratish zaruratini keltirib chiqaradi. Natijada 2006-2008, 2020-yillarda nashr etilgan 5 tomli “O‘zbek tilining izohli lug‘ati” da birinchi navbatda hozirgi tilimizda iste’molda bo‘lgan, keng qo‘llanilayotgan 80 mingdan ziyod so‘z va so‘z birikmalari izoh va illyustratsiyalar bilan ta’minlangan, so‘z va so‘z birikmalari (sheva so‘zlari va terminlar qisman), frazeologizmlar hamda ularning barcha ma’nolarini mumkin qadar kengroq ko‘rsatishga ahamiyat berilgan; lug‘atning xronologik chegarasi XX asrning boshidan XXI asrning boshlarigacha bo‘lgan davrni qamrab olsa-da, unda hozirgi o‘zbek adabiy tili me’yorlariga mos keladigan, o‘zbek mumtoz adabiyoti namoyondalari asarlarida uchraydigan, lekin hozirgacha o‘z shakl va ma’nolarini saqlab qolgan lug‘aviy Dotsent. v.b., Termiz davlat universiteti, turdimurodovsirojiddin42@gmail.com 74 birliklar ham aks ettirilgan. Shuningdek, respublikamiz mustaqillikka erishgandan keyingi yillarda iste’molga kirgan turli fan sohalariga oid asosiy so‘z-terminlar, neologizmlar sheva va folklorga xos ayrim so‘z va iboralar, o‘tmish madaniy yodgorliklarimizda uchraydigan diniy- falsafiy atamalar ham alohida o‘rin egallagan. Yangi izohli lug‘atda lug‘atchilikning tavsifiy, sinonimik, qomusiy, havola kabi izoh usullaridan, uzviy (komponent) tahlil usulidan, jahon lug‘atchiligi tajribalaridan keng va unumli foydalanilgan. Lug‘at tuzishda asosiy e’tibor lug‘at maqolasini to‘g‘ri shakllantirishga qaratiladi, chunki izohli lug‘at aynan lug‘at maqolalaridan tashkil topadi. Bosh so‘z va uning ma’nosi (ma’nolari)ga beriladigan izoh lug‘at maqolasining doimiy komponentlari hisoblanadi, ya’ni, har bir lug‘at maqolasida shu komponentlar ,albatta, bo‘ladi. Qolgan komponentlar esa lug‘at maqolasida bo‘lishi yoki bo‘lmasligi mumkin. Chunki ularning ayrimlari tilda bo‘lmasligi yoki ularni lug‘at maqolasida qayd etishga ehtiyoj bo‘lmasligi mumkin. Leksik ma’no leksik semantikaning asosiy kategoriyasi, markaziy tushunchasidir. Har qanday leksik birlik ikki jihatning – nom (shakl) va leksik ma’noning barqaror birikuvidan tashkil topadi [Hakimova, 2008: 10]. So‘zning semantik strukturasi o‘ta murakkab jarayon bo‘lganligi tufayli uning leksikografik talqini ham har doim nazariy va amaliy tilshunoslikning dolzarb muammolaridan biri bo‘lib kelgan. Bugungi kunda o‘zbek leksikografiyasi so‘zlarning ma’noviy talqini masalasida katta yutuqlarni qo‘lga kiritdi. “O‘zbek tilining izohli lug‘ati” o‘zbek xalqi tarixi va ma’naviyati taraqqiyotida ulkan hodisa bo‘ldi. Lug‘atning asosiy vazifasi o‘zbek adabiy tilining so‘z boyligini to‘plash va tavsiflash bilan birga, uning me’yorlarini belgilab berish va mustahkamlashdan ham iboratki, unda adabiy tilning imlo, talaffuz, so‘z yasash va ishlatish me’yorlari tavsiya etildi. [Qo‘ziyev, 2018: 5]. O‘zbek tilining izohli lug‘atida so‘zliklarning evfemik darajalanish ma’nolarida qo‘llanilishi haqidagi qaydlarni berish shu so‘zning anglatgan ma’nolarini tog‘ri anglashda, undan nutqda o‘rinli foydalanishda muhim ahamiyatga ega. O‘zbek semasiolog, leksikograf olimlari tomonidan bu mashaqqatli ish borasida salmoqli ishlar amalga oshirilgan. Tadqiqimiz davomida bir qancha so‘zlarning evfemik ma’nolarda qo‘llanilishi bilan bog‘liq ma’nolari berilmaganligini kuzatdik. Shuningdek, evfemik ma’noli leksemalarning lug‘at maqolasida graduonimik yondashuv tamoyiliga so‘zlikning lug‘at maqolasida qat’iy amal qilinmaganligini kuzatishimiz mumkin. Shuni aytishimiz kerakki, so‘zning ma’no noziklik darajalanishlarini farqlashda izohli lug‘atlarnng o‘rni beqiyos deb aytishimiz mumkin. O‘zbek tili juda boy leksik qatlamga, tarkib jihatdan xilma-xil va o‘ziga xos xususiyatlarga ega. Xususan, har bir so‘zning ma’nolari mavjud. Milliy-ma’naviy nutq madaniyatimizni o‘zida aks ettiruvchi ko‘chma va evfemik ma’nolarga ega lug‘aviy birliklar lug‘at boyligimizning salmoqli qismini tashkil etadi. Tilda nutq egasi tomonidan hosil qilingan evfemik ma’nolar darajasini, nutqiy madaniyat saviyasini, shuningdek, izohli lug‘atlarning sermazmunligini ko‘rsatuvchi muhim vositalardan biri evfemik ma’noli leksemalardir. Bu kabi tushuncha va birliklarning leksikografik tarzda aks etishi har bir tilning o‘ziga xos xususiyatlarini anglashda muhim ahamiyatga ega. Zero xalq ma’naviyati va madaniy nutqi unsurlaridan biri hisoblangan, ya’ni shaxs va jamiyat munosabatlarida axloqiy va madaniy jihatdan qo‘llanilishi noo‘rin, qo‘pol birliklar o‘rnida ishlatiladigan evfemizmlarni leksikogrfik tadqiq etish ularga tilshunoslik nuqtayi nazardan yondashuv va yangi ilmiy-nazariy xulosalash dolzarblik kasb etadi. O‘zbek tilining izohli lug‘atlari (1981, 2006-2008, 2020)da lingvistik, leksikografik tamoyillar nazariy asoslangan lug‘at sifatida umumxalq tili va adabiy tilimizga mansub bir talay leksemalarni aks ettirishga erishildi. Аmmo bu davrda o‘zbek tili evfemizmlarini tadqiq etgan olimlar N.Ismatullayev, A.Omonturdiyev, H.Shamsiddinov, X.Qodirova, Sh.G‘ulomova, D.Rustamova, N.G‘aybullayevalar uni asosan uslubshunoslikning obʼekti sifatida qarab, bu borada bir talay ishlar amalga oshirildi [Turdimurodov, 2022: 77]. Ushbu ishlarda evfemizmlarning leksik-semantik, tematik xususiyatlari ilmiy, nazariy tomondan asoslanishga harakat qilingan. Shuni aytish kerakki, yuqoridagi ishlarda izohli lug‘atlarda evfemik maʼnolar 75 tadqiqi doirasida hech qanday fikr aytilmagan. Faqatgina evfemist А.Omonturdiev lisoniy evfemalarni lug‘atlashtirish mumkinligini taʼkidlagan holda [Omonturdiyev, 1997: 176], shuningdek, N.G‘aybullayevalar o‘z lug‘atlarini tuzdi. Yaratilgan lug‘atlar o‘zbek tilining alohida sohasiga aylanib borayotgan o‘zbek evfemiologiyasining taraqqiyotidir. Evfemiologiyaning taraqqiyoti izohli lug‘at tuzish tamoyillarini, ular orasidagi maʼlum nomuvofiqliklarga oydinlik kiritishimizga asos bo‘lib xizmat qiladi. Chunki evfemik vositalar nafaqat tilimizning, balki nutq madaniyatimizning boyligini oshirishga xizmat qilib kelayotganligi hech kimga sir emas. Shunga qaramasdan evfemik graduonimlarning leksikografik tadqiqi doirasida izohli lug‘atlarimizda va uning “So‘z boshi”, “Lug‘at tuzilishi va undan foydalanish tartibi” kabi qismlarida tilshunos lug‘atshunoslar tomonidan hech qanday munosabat va fikr mulohazalar bildirilmagan [Turdimurodov, 2022: 77]. (Xuddi shu asosga ega bo‘lgan ta’kidni avvalgi ishlarimizda evfemik ma’noli leksemalarga nisbatan ham qo‘llaganmiz). Evfemik ma’no mezoni real voqelik, ya’ni, tabulashtirilgan denotata ushunchaga nisbatan aniqlanadi. Bunda evfema deyilayotgan vosita (konnotat)ning denotatga nisbatan yumshoqlik darajasi nazarda tutiladi. Evfemalashtirish hodisasi aytilishi mutloq man etilgan (tabu) tushunchalardan tortib, aytilishi (so‘zlovchining nutqiy madaniyati, sub’ektiv qarashi bilan bog‘liq) mumkin yoki fakultativ xarakterga ega bo‘lgan nutqiy jarayonini o‘z ichiga oladi. Evfemik ma’no mezoni tushunchasi keng va murakkab bo‘lib, u o‘z doirasida, tabu tushunchalarni yumshatish nuqtayi nazaridan denotat bilan bog‘liq holda, darajalanadi – pog‘ona (ierarxiya)lanadi, tizim – semantik struktura hosil qiladi [Omonturdiyev, 1997: 64]. Evfemist olimning ushbu fikriga tayangan holda tadqiqimiz davomida xuddi shunday evfemik sinonimlar qatorida ham oraliq holatning mavjud bo‘lishi farqlilikni yuzaga keltirishiga amin bo‘ldik. Haqiqatan, masalan, qari (qo‘llanilishi o‘zaro hurmatsizlik bilan bog‘liq) so‘zi o‘rnida uning yumshoq ifodasi sifatida qo‘llaniladigan bolaligi ortda qolmoq → belidan quvvati ketmoq → Download 5.91 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|