Hamkorlik masalalari” mavzusidagi Xalqaro ilmiy-amaliy konferensiya materiallari
Download 5.91 Mb. Pdf ko'rish
|
Konferensiya materiallari 2022 tahrir yangi xatosiz (2)
|
FROM SYMBOLS TO CUNEIFORM
Shoxida Quraqova Annotation. It is known from the early times of history that humanity has used very different methods for communication purposes in different parts of the world. People primarily used visual techniques such as fire, smoke and light in communication. Acoustic sounds obtained by whistling, imitating animal sounds, yelling or hitting an object on another object, or blowing on objects of different shapes that people naturally make, various signs are also early methods of communication. Of course, these methods of communication have changed depending on the physical geography and climatic characteristics of the region. This article presents the first communication techniques and, from their development, the emergence, spread of pictographic writing and the invention of cuneiform, in general terms. Key words: first communication technique, picture recording, pictographic writing, Sumerian, Cuneiform. Bizga ma’lumki, insoniyat tomonidan qo‘lga kiritgan eng yirik davrga xos madaniy obidalar yig‘indisi hozirgi davrga yetib kelishida yozuv muhim rol egallaydi. Agar yozuvlar bo‘lmaganida qadimgi avlodlarimizdan qolgan meros, ular yaratgan yodgorliklar bizgacha yetib kelmagan bo‘lardi. Yozuvning yaratilishi, uning takomillashtirilishi, jamiyat taraqqiyoti tilning rivojlanishini tezlashtirdi. Insoniyatning yerdagi tarixiy o‘tmishi, ayniqsa, uning ijtimoiy kelib chiqishini afsuski, fanlar va tilshunoslik nuqtayi nazaridan boshidan oxirigacha va barcha tafsilotlari bilan ochib berish mumkin emas. Yuz ming yillar davomida yer yuzida mavjud ekanligi ma’lum bo‘lgan bu jonzot (inson) sodir bo‘lgan jismoniy va ruhiy o‘zgarishlar natijasida tabiatda turli xil izlarni qoldirgan. Bu izlar maxsus iqlim sharoitida saqlanib qolgan jismlarining qoldiqlariga yoki tabiatdagi tosh va tog‘ jinslari kabi moddalarga shakl berish yoki ularga turli chizmalar yoki rasmlar yasash yo‘li bilan yaratilgan. Ehtimol, tarixning bir nuqtasida insoniyat o‘zining asosiy ehtiyojlarini qondirish uchun individual va aql-idrokdan foydalanishni boshladi; u asta-sekin butunlay tabiiy bo‘lishdan xalos bo‘ldi va o‘z yashash maydonining belgilovchi elementi sifatida tabiiy muhit bilan o‘zoro munosabatlariga kirisha boshladi. O‘zi va tabiat o‘rtasidagi bu o‘zaro ta’sir jarayoni insoniyat uchun cheklangan bo‘lsa ham, o‘z imkoniyatlarini o‘rganishga yordam bergan bo‘lishi kerak. Tabiiy muhitda odamlar inson hayotini yengillashtirish uchun keng maydonga tarqalish va o‘rtacha ibtidoiy aloqa texnikasini uzatish, og‘zaki axborot usullari orqali boshqalarga nisbatan O‘qituvchi, Alisher Navoiy nomidagi Toshkent davlat o‘zbek tili va adabiyoti universiteti 117 o‘z tajribalarini xotirada saqlash, uy-joy va ovqatlanishdagi tajriba va kuzatuvlarning ahamiyatini birinchi bo‘lib anglay boshladi. Rasm 1: Rock Bo‘yash (Shvetsiya-Boglo‘sa). Temir 2010. Ma’lumki, insoniyat dunyoning turli burchaklarida tarixdan oldingi davrlardan beri aloqa maqsadida juda xilma-xil usullardan foydalanib kelmoqda. Ushbu aloqa usullari aholi yashaydigan mintaqaning fizik geografiyasi va iqlim xususiyatlariga ko‘ra sezilarli farqlarni ko‘rsatadi. Yong‘in, tutun va yorug‘lik kabi vizual dasturlar birinchi navbatda aloqada ishlatilgan. Bundan tashqari, tabiiy muhitda hayvonlar tomonidan chiqarilgan tovushlarga taqlid qilish, hushtak chalish, turli xil qichqiriqlar yoki obyektni boshqa narsaga urish yoki turli shakldagi narsalarga puflash natijasida olingan tovushlar kabi akustik ohanglar ham ishlatilgan. [В.А.Истрин. Развитие письмаю – М.: 1961.] Sivilizatsiya tarixining har bir davrida chekka hududlar bilan tez muloqot qila olish ijtimoiy, iqtisodiy va ma’muriy jihatdan juda muhim foyda keltirganiga shubha bo‘lmasa kerak. Aslida, muloqotdagi tezlik, ehtimol jamiyat uchun bugungi dunyoda boshqalarga qarshi farq qilish uchun eng muhim hodisadir. Yuqorida aytib o‘tilgan ibtidoiy amaliyotlar, ular qo‘llaniladigan asrlarning muhim aloqa usullari bo‘lib, vaqt va makon jihatidan juda cheklangan texnikalardir. Chunki ushbu usullar bilan o‘rnatilgan aloqa va berilgan xabarlar tezkor yoki qisqa muddatli bo‘lishi kerak. Bundan tashqari, xabarning to‘liq va to‘g‘ri berilganligi va boshqa insonlar tomonidan to‘g‘ri tushunilganligi masalasi ham juda muhim muammo hisoblanadi. Bundan tashqari, ushbu texnikalar yordamida aloqa faqat tovush, olov yoki tutun manbasiga yaqin joylar bilan o‘rnatilishi mumkin va agar kerak bo‘lsa, usulni boshidanoq takrorlash zarurati tug‘iladi. Odamlar “paleolit davridan boshlab, o‘z qabilasidagi odamlari bilan muloqot qilish uchun ular avval ba’zi tovushlarni chiqardilar, so‘ngra ularni turli belgilar va ramzlar yordamida ba’zi narsalarga yozdilar”. [Чориев.З, Шайдуллаев.Ш,Аннаев.Т.“Ўзбекистон ҳудудида ёзувнинг пайдо бўлиши ва тараққиёти”. Тошкент. 2007.] Ushbu xulosa tarix davomida yaratilgan yangi ixtirolar asosan sivilizatsiyaning rivojlanayotgan murakkab turmush tarzi ehtiyojlarini qondirish uchun qilingan degan fikr bilan bevosita bog‘liq. Shu nuqtai nazardan, yuqorida aytib o‘tilgan aloqa turlarining tezkor yoki qisqa muddatli tabiati, takrorlash zarurati va makonni cheklash har doim insoniyatni tarix davomida yanada xilma-xil va ilg‘or texnikalarni topishga undagan. Ehtiyojlarning majburiyligi tufayli qadimgi jamiyatlar dastlab materiya yozuvi deb nomlangan aloqa tizimini ishlab chiqdilar, atrofdagi turli xil ob’ektlarni ma’lum tartibda saralash haqida o‘yladilar. Vaqt o‘tishi bilan muloqotda aniqroq va osonroq narsaga erishish istagi va izlanishlari 118 chorvachilikda hisoblash uchun ayniqsa foydali bo‘lgan hisoblash tayoqchalari va tugun texnikasi deb nomlanuvchi ibtidoiy aloqa usullariga olib keldi. [В.А.Истрин. Развитие письмаю – М.: 1961.] Dunyo tarixi uchun sivilizatsiya, fan, san’at va insoniyat rivojlanishidagi eng muhim ixtiro yozuvdir. Insoniyatning eng buyuk ixtirosi bo‘lgan yozuvning hozirgi shaklini olganligi olti ming yillik taraqqiyot natijasidir. Yozuvning kashf etilishi tarixchilarning fikriga ko‘ra tarixning boshlanishi hisoblanadi. Yozish - bu his-tuyg‘ular va fikrlar, shakllar va belgilar, belgilar va harflar bilan ifodalanadigan, turli xil materiallar bilan formatlangan va turli muhitda yozib olinadigan aloqa vositasidir. Ibroniycha, arab va lotin tillari shumerlarning mixxat yozuvi, misrliklarning iyeroglif yozuvi va finikiyaliklarning fonetik alifbo yozuvi, g‘or rasmlari bilan boshlangan yozuv sarguzashtlari bilan asta-sekin rivojlanib bordi. Shunday qilib, yozuv sivilizatsiyadan sivilizatsiyaga, millatdan millatga o‘tib borar ekan, gil lavhalardan papirusga, papirusdan pergamentga, pergamentdan qog‘ozga o‘tib, tarixiy sarguzashtini davom ettirar edi. Bu jarayon davomida, ularning shakllari va ko‘rinishlari har bir davrga o‘tish bilan o‘zgarib bordi. Axborot asri bilan qog‘oz, mato kabi elementlar o‘rnini mobil telefonlar, planshetlar, kompyuterlar kabi elementlasr egalladi. Shu sababli yozuvning har xil sirtlarda qo‘llanilishi va o‘qilishi uni ajralmas holga keltirdi. Yuqorida aytib o‘tilgan va unchalik amaliy bo‘lmagan usullardan so‘ng, “aloqa texnikasi va tushunchasini shakl yoki belgi bilan bog‘lashga qaratilgan birinchi urinishlar g‘orlarda, devorlar va tosh qabrlar yuzasida chizilgan belgilar bilan tik toshlarga o‘yilgan yoki bo‘yalgan rasmlar paydo bo‘ladi”. [Yusupov K. “O‘zbek adabiy tilining taraqqiyoti va yozuv masalasi”, “O‘zbekiston”, Toshkent – 1979.] Rasm chizish, bo‘rttirish yoki bo‘yash orqali insoniyat avval g‘oya yozish (ideografik), so‘ngra rasm yozish (piktografik) tomon rivojlandi. Belgilar fikrga mos keladi va mavhum ma’nolarga ega bo‘la boshladi. Boshqa tomondan, rasm sarlavhasi - bu beton buyumlarni ularning individual o‘lchamlarini hisobga olmasdan, balki mutanosib kattalashtirish yoki qisqartirish orqali bo‘yash keng tarqaldi. Ushbu ikki turdagi yozuvning umumiy jihatlari shundaki, tasvirlangan bir xil obyektning tovush ekvivalenti muhim emas va turli tillarda turli xil talaffuzlar mavjud. Buni misol bilan tushuntirish uchun: tosh yuzasiga chizilgan tog‘ surati turk tilida “dağ , nemis tilida “Berg", ingliz tilida "mountain’" deb turlicha talaffuz qilinadi, ot va baliq so‘zlari ham bunga misol bo‘la oladi, lekin ularning barchasida to‘g‘ri ma’noda tushuniladi. Shuning uchun ushbu aloqa tizimlari mintaqaga yoki tilga xos emas. Ot Baliq M esopotam iyadagi birinchi belgilar va yozuvga o‘tish jarayoni Yozuv ixtiro qilinishidan oldin Mesopotamiya geografiyasini ko‘rib chiqsak; bu yerda biz ushbu g‘oyani uyg‘otadigan tokenlar yoki toshlar sifatida aniqlangan hisoblash toshlariga duch kelamiz. Bu Shumer mixxatiga o‘tishning birinchi izlari ekanligi olimlar tomonidan isbotlangan. Ular Mesopotamiyada miloddan avvalgi IV ming yillikdan beri saqlanib kelinmoqda. U odatda loydan yasalgan artilleriya qismlariga joylashtirilgan va ayniqsa hisob-kitob ishlarida keng foydalanishgan. Ushbu gil artilleriya qismlariga joylashtirilgan hisob toshlari “ ma’lum bir tovarni anglatadi va ularning ustida turli xil chizmalar, teshiklar mavjud yoki ular to‘g‘ridan- to‘g‘ri u ko‘rsatadigan obyektga o‘xshaydi.” [Yusupov K. “O‘zbek adabiy tilining taraqqiyoti va yozuv masalasi”, “O‘zbekiston”, Toshkent – 1979.] 119 2, 3-rasm: toshlarning birinchi misollari. Vuds 2015, p. 61 Aloqa va savdoda ishonchlilikni ta’minlash uchun vaqt o‘tishi bilan loy artilleriyasida silindrli muhr izlari ham qilingan bo‘lib, ularni mulkchilikning vujudga kelishiga ramziy imzo sifatida ta’riflash mumkin. Hatto bir mahsulot vaqtida va shu tarzda tegishli obyektlarni vakili topcuk loydan ichida qo‘yish va bir muncha vaqt o‘tgach, topcuk tashqi yuzasida chizish boshladi, faqat savdo va aloqa qilish orqali tashqi yuzasida, bu oz topcuk hech narsa kiritilmagan holda qo‘lga kiritdi, funksiyalarini saqlab kelmoqda. Ehtimol, “Shumerlar o‘zlarining rasmlarini tekis yuzaga chizish ob’ektlarni birma-bir ifodalashdan ko‘ra osonroq va amaliyroq ekanligini aniqladilar va kalkulyatorlardagi shakllarni loy tabletkalariga o‘tkazdilar”. [Ishoqov M, Rahimov N, Sodiqov K, To‘xliev B. “O‘lmas Obidalar” (O‘zbekiston xalqlarining qadimgi yozma yodgorliklari bo‘yicha tadqiqotlar). “Fan”, Toshkent – 1990.] 4, 5, 6-rasm: pigtografik yozuvga o‘tishni ko‘rsatuvchi misollar. Vuds 2015, s. Bu rasmda ko‘rayotgan hisob toshlar va loy artilleriya qurollari arxeologlar tomonidan miloddan avvalgi IV ming yillikning oxiriga kelib, qo‘lga kiritdi, ular Shumer davlatining eng muhim shaharlaridan biri bo‘lgan Uruk shahrida joylashgan loy taxtalardagi belgilar bilan bir xil yoki juda o‘xshash shakllardir va rasmli yozuvning birinchi namunalari hisoblanadi. Ushbu noyob topilmalar tarix sahnasidagi dastlabki piktografik belgilardir. Albatta, ushbu bosqichga qadar uzoq tarixiy davr bo‘lgan, ammo rasmli yozuvdan mixxat yozuvigacha bo‘lgan jarayon bir muncha vaqt davom etgan. Qo‘llanilayotgan til va yozilayotgan materialga ko‘ra rasmli yozuvi ham tashqi ko‘rinishi (paleografik), ham struktural (orfografik) taraqqiyotini davom ettirgan. Uruk shahridagi qazishmalar paytida topilgan dastlabki loy taxtachalar oddiy ro‘yxatlar shaklida bo‘lib, deyarli ma’badning hisobini ko‘rsatadigan va uni ifodalovchi buyumning xarakterli surati 120 sifatida chizilgan. Shumer davrida kuchaygan Ma’bad iqtisodiyoti qayd etilishi kerak va dastlabki loy taxtachalar bunday amaliy niyatlar bilan yozilgan degan qarash hozirgi kunda ushbu sohaning deyarli barcha mutaxassislari tomonidan qabul qilinmoqda. 7, 8-rasm: don bilan bog‘liq hisob-kitoblar qayd etilgan jadval (Uruk, M.a. 3100). Vuds 2015, p. Tarixiy davrlarning boshlanishi haqida gap ketganda, albatta, birinchi navbatda Mesopotamiya va Shumerlar esga olinadi. Jamiyatda shaxsiy, ijtimoiy va institutsional xotirani va kundalik hayot faoliyatini qayd etish zarurati ancha uzoq aqliy va amaliy jarayonni, shuningdek, o‘sha jamiyatda yuqori darajadagi madaniyatni talab qiladi. Shuning uchun, Shumerlar o‘z zamondoshlariga qaraganda ko‘p jihatdan rivojlangan xalq deb aytish noto‘g‘ri bo‘lmaydi. Miloddan avvalgi 3200-yillarda ixtiro qilingan Shumer mixxati dastlab beton buyumlarni bo‘yash uchun ishlatilgan, chunki u rasm sarlavhasi sifatida shakllangan. Shu sababli, yozib olinishi kerak bo‘lgan atrof-muhitdagi har bir obyektning rasmini yaratish juda qiyin edi va vaqt o‘tishi bilan rasmlar soni ko‘payib bordi. Chalkashmaslik uchun so‘zlarni turli guruhlarga ajratish orqali qisman qulaylik yaratildi. Bu belgilar (determinativ) birinchi navbatda yoziladigan so‘z haqida dastlabki g‘oyani berdi, ammo rasmlarning ko‘pligi hali ham aniq va tushunarli tasvirlashni qiyinlashtirdi. Miloddan avvalgi 3-ming yillikning birinchi choragidan boshlab, chizilgan rasmlardan ko‘ra, bu rasmlar uchun og‘izdan chiqarilgan tovushlar qandaydir ahamiyat kasb eta boshladi va rasmli yozuvda vokalizatsiya bosqichi deb nomlangan burilish nuqtasi paydo bo‘ldi. Dastlab soni deyarli mingdan oshgan belgilar o‘z ahamiyatini yo‘qotib, uning o‘rnini tovushlar egallay boshladi. Natijada piktografik belgilarning tovush qiymatlari paydo bo‘lishi bilan ularning soni besh yoki olti yuzga kamaydi. Rasmlarning tovush ekvivalentlarining ahamiyati mavhum tushunchalarni ifoda etish va jumlalarda yanada samarali grammatikadan foydalanishga yo‘l ochdi. Dastlab rasm sifatida, so‘ngra syujetli yozuv sifatida ishlatilgan mixxat to‘liq ma’noda xat yozish xususiyatlarini egallamadi, balki qadimgi fors va Ugarit tillarida ishlatilgan mixxat yozuvini ilhomlantirdi. Mixxat, shubhasiz, u qo‘llaniladigan tillar va uning tarqalish maydoni jihatidan qadimgi dunyoning eng ajoyib yozuv tizimidir. Misr va Anadolu iyerogliflari singari Mesopotamiyaning janubidan qora dengizgacha, Erondan Misrgacha juda katta geografiyada turli qabilalar tomonidan turli tillarda qo‘llanilgan. Bu tarqalish, albatta, nafaqat yozuv tizimini uzatishni, balki ushbu hududlarga yozuvni ixtiro qilgan jamiyatga tegishli turli xil madaniy elementlarning tarqalishini ham anglatardi. Shunday qilib, biz yozuv qayerda va qachon paydo bo‘lganligini tushunishga imkon beradigan turli tarixiy davrlarni qisman tahlil qildik. Ushbu hodisaning paydo bo‘lish tarixi hali ham yoritishni talab qiladigan ko‘plab sirlarni o‘z ichiga oladi. 121 Yuqorida aytib o‘tilgan masalalar insoniyat tomonidan qo‘llaniladigan aloqa usullari va piktograkik yozuvning vujudga kelishi hamda Shumer mixxatining paydo bo‘lishi bilan bog‘liq. Buning eng go‘zal belgisi Mesopotamiyaning turli mintaqalarida qazish paytida tarixiy davrlardan qolgan ko‘plab buyumlarning topilishidir. Bundan ko‘rinib turibdiki, insoniyat tomonidan ixtro qilingan yozuvning tarixi uzoq o‘tmishga borib taqaladi. Download 5.91 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|