Hamkorlik masalalari” mavzusidagi Xalqaro ilmiy-amaliy konferensiya materiallari

Ko‘k komponentli toponimlar. Ko‘k so‘zi boshqa rang bildiruvchilarga nisbatan (rang 
ma’nosini anglatishda) ancha mavhum tushunchaga ega. Chunki ko‘k deyilganda aniq bir tusni 
ko‘z oldiga keltirish qiyin. Ya’ni umuman olganda, yashil, zangor, gunafsha, to‘tiyoyi, 
havorang, pistoqi kabi ranglar ko‘k doirasida tasavvur qilinaveradi va hammasi ham ko‘k deb 
atalaveradi. Aniqlashtirish zarurati tug‘ilsagina ularning o‘z nomlari bilan aytiladi. Ayrim 
hollarda, hatto kulrang tusga nisbatan ham ko‘k so‘zi ishlatiladi. Misollar: Ko‘k osmon. Ilgariroq 
bu yerda bozorlar bo‘lgan, taqachilar suv ichgan ko‘k hovuzlardan (M.Shayxzoda). Misoldan 
ko‘rinadiki, narsa-jismlarning tusi bir-biridan birmuncha farq qilsa-da, birgina ko‘k aniqlovchisi 
qo‘llangan. 
Yusuf Xos Hojib o‘zining “Qutadg‘u bilig”asarida yashil va ko‘k so‘zlarini yonma-yon
bir narsa-jism izohi uchun qo‘llaydi: Bu turlug chechək yerdə munchə bediz yazi tag yer obri 
yashil kөk meңiz
. [ Yusuf xos Hojib, 1971:76]. 
Mazmuni: Bu turli chechak (lar) yerga shuncha ko‘rk bergan, tekisliklar, tog‘lar, yer, 
chuqurliklar yashil ko‘k tusda. 
Ko‘k so‘zining ma’no anglatishida shevalararo kichik farq seziladi. Chunonchi, Toshkent 
shevasida ko‘k so‘zining umumiy tushunchasida yashil tus va uning turli ma’no bo‘yoqdorligi 
xillari uyg‘unlashsa, Samarqand va Farg‘ona tip shevalarida zangor va uning ma’no 
bo‘yoqdorligi xillari anglashiladi. Lekin aniqlashtirish lozim bo‘lganda, har qaysi rang va uning 
ma’no bo‘yoqdorligi xillarini o‘z nomi bilan atalaveradi. 
Shuni ham aytish kerakki, kontekstda qo‘llangan ko‘k so‘zini hamisha ham uning aniq 
nomi bilan almashtirishga imkoniyat va zarurat bo‘lavermaydi. Mas. Tursunoyning ingichka 
qo‘lida ko‘k tomirlari bo‘rtib turar. (Asqad Muxtor). Arshi a’lo quyuq ko‘k tumandan bino 
bo‘lgan bir saroy ekan (Abdulla Qahhor). Misollardagi ko‘k so‘zini ko‘k doirasiga kiradigan 
birorta so‘z bilan almashtirib bo‘lmaydi. Bunga ehtiyoj va zarurat ham yo‘q. 

Filologiya fanlari nomzodi, Alisher Navoiy nomidagi ToshDO‘TAU dotsenti. 

---

39 
Ko‘k so‘zi narsa-jismning aniqlovchisi bo‘lib kelib uning rangini ifodalash bilan birga 
undagi “xom”, “yetilmagan”, “g‘o‘r”, “yosh”, “barra” kabi tabiiy holatlarni ko‘rsata oladi: Ko‘k 
uzum, ko‘k qalampir, ko‘k piyoz, ko‘k no‘xot, ko‘k novda va boshqa. Bir tupida olmalar endi 
sarg‘ayib yiltiramoqda, bir tupida mushtday yirik olmalar hali ko‘m-ko‘k, ularga boqishing 
bilan tishing qamashib, og‘zingga so‘lak to‘ladi (Oybek). 
“Devonu lug‘otit turk”da ko‘k so‘zi. Kök – ko‘k rang. Kök ton – ko‘k to‘n. Kök juvut 
(chuvush) – to‘q ko‘k rang (sun’iy rang). Känd köki – shahar ko‘kalamzori
 
.[ Mahmud 
Koshg‘ariy, 1963 :146-177]. 
Yusuf Xos Hojibning “Qutadg‘u bilig” asarida: Qurimish yig‘ayalar tonandi yashil, Bezəndi 
yapun al sarig‘ kөk qыzыl (Q. blg. 1971,72-bet). 
Mazmuni: Yaprog‘ini to‘kkan daraxtlar (yana) yashil kiyindi, Ol, sariq, ko‘k, qizil rang 
bilan bezandi. 
Ko‘k so‘zi juda ko‘p omonimik variantlarga ham ega: ko‘k – osmon, kiyimga solinadigan 
buklam, ovqatga solinadigan ko‘kat kabi ma’nolarni anglatadi. 
Alisher Navoiy asarlarida ko‘k so‘zi belgilikdan tashqari osmon, daraxt ildizi, tamg‘a, asos 
(nachalo), ovoz, tayyor, tugal kabi bir qancha ma’nolarda qo‘llanadi”. 
Masalan: “Va ko‘k lafzin ham necha ma’ni bila iste’mol qilurlar. Biri ko‘k − osmonni 
derlar. Yana ko‘k ohangdur. Yana ko‘k tegrada ko‘klamdur. Yana ko‘k qadog‘ni ham derlar. 
Yana ko‘k sabza va o‘langni dog‘i derlar. Bu nav’ alfoz hamki, uch ma’ni va to‘rt ma’ni va 
ortug‘roqkim, iroda qilsa bo‘lg‘ay, ko‘p borki, forsiy alfozda andoq yo‘qtur”
. [ Alisher Navoiy, 
1965]. 
«Devonu lug‘otit turk» da ko‘k – rang ma’nosida, asl, tomir, tag-tug, (o‘g‘uz), ko‘k – 
egarning chilviri, ko‘k osmon, ko‘k – mehnat va mashaqqat, ko‘k – ko‘kat kabi ma’nolarda 
qo‘llangan
.[ Mahmud Koshg‘ariy, I,II,III t:202-317-418]. 
Ko‘k so‘zi Shimoliy Tojikiston toponimlarining tarkibiy qismi vazifasida ancha keng 
qo‘llangan. Masalan: 
Jabbor Rasulov tumanining Dehmoy qishlog‘ida, Spitamen tumani Farmonqo‘rg‘on 
qishlog‘ida, G‘onchi tumani Baxmal qishlog‘ida Ko‘kto‘nlik bobo nomli mozor mavjud.