Hamkorlik masalalari” mavzusidagi Xalqaro ilmiy-amaliy konferensiya materiallari

Va. U eng faol qo‘llanadigan va kitobiy uslublarga xos bo‘lgan bog‘lovchidir. 
Stilistik vazifasi. Tilimizga va bog‘lovchisi arab tilidan o‘zlashgan, «teng huquqli gap 
bo‘laklarini va gaplarni bog‘lash uchun xizmat qiladi»gan [9.430] va hozirda eng faol 
qo‘llanadigan yordamchi so‘z sanaladi. Bu uning grammatik vazifasidir: Turfa tezlik 
qaramog‘ida Aylanadi Sahna va Hayot – Sen dunyoning junun bog‘ida, Men qasosning yo‘lida 
barbod (U.Azim). Sodda gaplarni bir-biriga bog‘lab, sintaktik-semantik munosabatga kiritish 
barobarida ish-harakatning ketma-ket bo‘lganini ko‘rsatishi, uyushiq bo‘laklarni bog‘laganda, 
ular ifodalayotgan ma’noni kuchaytirishi, bo‘rttirishi va ekspressivlikni yuzaga keltirishi kabilar 
uning zimmasiga yuklangan stilistik vazifalardir. Masalan: G‘ashlanma dilni ko‘ndir Va o‘zingni 
mahkam tut (U.Azim). Nechun hamma davri davron, hamma davlat va hamma shoh va 
fotihlarning tarixini besh qo‘liday biladigan bu zukko donishmand toj va hokimiyat hech bir 
kimsaga vafo qilmaganini tushunmadi yoxud tushunsa-da, uni tark etishga irodasi etmadi? 
(O.Yoqubov) kabi. 

---

16 
Gap tarkibida joylashuvi. She’riy matnlarda va bog‘lovchisining misra boshida kelishi 
uning poetik aktuallashuvi bilan bog‘liq. Bunday paytda u emotsional-ekspressivlik vazifasini 
o‘z zimmasiga oladi: Qancha diyorlarda sayr etib yurdim, Qancha manzillarda tuzdim oshyon. 
Va buyuk hikmatga axir yuz burdim, Siylangan joyida azizdir inson (A.Oripov). Va lekin 
qaytmay musofirlikda olamdan o‘tsam... bu xazinani ko‘z qorachiqlaringizday saqlangiz, so‘ng, 
inongan shogirdlaringizga topshiringiz, ular ham o‘z shogirdlariga topshirg‘ay. Va shu yo‘sin 
zurriyotlardin zurriyotlarga o‘tib, elimiz osmoniga oftob chiqqanda yashaydurgan baxtli 
avlodlarimizga yetib borgay... (O.Yoqubov). 
Boshqa bog‘lovchilar bilan ketma-ket kelishi. Ba’zan va, yo bog‘lovchilari misra boshida 
yonma-yon qo‘llanib, ritorik so‘roq ma’nosini kuchaytiradi: Kim u yig‘layotgan, Navoiymikin, 
Va yo may kuychisi Xayyommikin, dod! (A.Oripov), Nega gavhar bo‘lmading sen va yo chaqmoq 
tosh, Qo‘llarimga tugib yursam kecha-yu kunduz (A.Oripov) kabi. Lekin yoki bog‘lovchisining 
yo tarzda qisqargan shaklda qo‘llanishida ekspressivlik bor va ular birgalikda qo‘llanganda 
poetik uslubga xoslanadi. 
Kirish so‘z bo‘lib kelgan nihoyat so‘zining oldidan kelganda eng muhim fikrga berilgan 
urg‘u vazifasini o‘taydi va chinakam ekspressiv vositaga aylanadi: Faqat bu elga qirq yil 
rahnamolik qilib orttirgan boyligim – madrasa-yu rasadxonam, nodir xazinam – to‘plagan 
kutubxonam va nihoyat yaratgan asarlarim – barchasi poymol bo‘lishidan qo‘rqamen 
(O.Yoqubov). Hattoki yuklamasining oldidan kelganda ham u ana shu ekspressivlik uchun 
xizmat qiladi: Faqat Ali Qushchi emas, Mirzo Ulug‘bek bilan birga kelgan barcha a’yonlar va 
barcha ilm ahli va hattoki, ilm-fandan uzoq arkoni davlatlar ham boshlarini egib, chuqur 
sukutga cho‘mib eshitdilar (O.Yoqubov) kabi. 
Sinonimiyasi. Alisher Navoiyning «Muhokamat ul-lug‘atayn» asari matnidagi Ko‘nguldin 
dog‘i so‘z durri nutq sharafiga sohibi ixtisos vasilasi bila guzorish va oroyish ko‘rguzur va 
aning qiymati ham martabasi nisbatig‘a boqa intishor va ishtihor topar gapiga asoslanib, eski 
o‘zbek tilida va hamda -u(-yu,-vu) bog‘lovchilari bab-baravar qo‘llangan, ular bir-biri bilan 
sinonimik munosabatda bo‘lgan, deyishimiz mumkin. Masalan: guzorish va oroyish – guzorishu 
oroyish, intishor va ishtihor – intishoru ishtihor kabi. 
Ammo G‘.Abdurahmonov va A.Rustamovlar «Navoiy tilining grammatik xususiyatlari» 
nomli asarida Alisher Navoiy «Muhokamatul lug‘atayn» asarining kirill alifbosida 1948-yilda 
nashr etilgan matnidan «Andoq ma’lum bo‘lurki, turk sorttin tez fahmroq va baland idrokroq va