Hamkorlik masalalari” mavzusidagi Xalqaro ilmiy-amaliy konferensiya materiallari

 
VA, HAMDA BOG‘LOVCHILARINING STILISTIK
XUSUSIYATLARI HAQIDA 
AND, AND STYLISTIC CONNECTORS 
ABOUT THE FEATURES 
Suyun Karimov 

Annotation. In this article, issues such as stylistic features of and, and conjunctions, their 
study, placement in the sentence, synonymy are highlighted, ideas are proved with examples 
taken from texts of different periods. 
Key words: conjunction, and, auxiliary word, stylistic possibility, grammatical task, text. 
O‘zbek tilida gap va uning bo‘laklarini o‘zaro bog‘laydigan til vositalari nihoyatda ko‘p. 
Ayni paytda, bu vazifani bajaradigan alohida so‘zlar ham mavjud. Garchi ularning barchasini 
ham sof bog‘lovchilar deb bo‘lmasa-da, qirqqa yaqin grammatik vositalar mavjudligini 
ta’kidlash joiz. 
O‘zbek tili grammatikasiga oid yozilgan asarlardan yordamchi so‘zlar tizimida qaraladigan 
bog‘lovchilar grammatik jihatdan o‘zgarmasligi va mustaqil lug‘aviy ma’noga ega bo‘lmasligi, 
ularning gap bo‘laklari hamda ayrim gaplarning tuzilishi va ma’nolariga ko‘ra bo‘ladigan turli 
xil munosabatlarni ifodalash uchun qo‘llanilishi ma’lum. 

Professor, Samarqand davlat universiteti, 
[e-mail]
 

---

15 
A.Muxtorov tomonidan 1953-yilda himoya qilingan «Hozirgi o‘zbek tilida bog‘lovchilar» 
nomli nomzodlik dissertatsiyasi mavzuga oid ilk monografik tadqiqot hisoblanadi. Bog‘lovchilar 
nazariyasi haqidagi qarashlar boshqa ishlarda ham aytilgan (M.Asqarova «Oʻzbek tilida 
bogʻlovchi-yuklamalar haqida» nomli maqolasida yordamchi soʻzlar orasida bir-biriga koʻchish, 
birining vazifasini ikkinchisi bajarishdek xususiyat barcha yordamchi soʻzlarga xos ekanligini 
ilmiy jihatdan asoslab bergan edi; [М.Асқарова, 1962: 5] A.Matgʻoziyev oʻzbek tilida 
ergashtiruvchi bogʻlovchilarning taraqqiyot tarixini maxsus tadqiq etib, 1966-yilda nomzodlik 
dissertatsiyasini himoya qilgan. Shuningdek, quyidagi ilmiy va oʻquv adabiyotlarida ham 
bogʻlovchilar haqida batafsil maʼlumotlar mavjud: 11;8;5;7;6 va boshq.). Bu tadqiqotlarda gap, 
asosan, o‘zbek tilidagi bog‘lovchilarning grammatik xususiyatlari haqida borgan. 
Ammo Aristotel zamonlaridayoq tilning leksik tarkibi ikkiga: semantik va asemantik 
qismlarga ajratilgan. Birinchisiga otlar va fe’llar, ikkinchisiga yordamchi vositalar kiritilgan. 
Antik davr ritorikasida bog‘lovchilar notiq san’atining uzviy qismi sifatida nazariyotchilarining 
diqqat e’tiborida bo‘lgan. (Jumladan, Dionisiy Frakiyes shunday degan: «Bogʻlovchilar fikrni va 
uni ifodalashdagi uzilishlarni belgilangan tartibda bogʻlaydigan soʻzdir. Ularning bir xili – 
biriktiradigan, boshqasi – ajratadigan, yana boshqasi – bogʻlaydigan, yana boshqasi – 
bogʻlovchilarga qoʻshimcha, yana boshqasi – sababli bogʻlaydigan, yana boshqasi – soʻroq, yana 
boshqasi – kiritma, yana boshqasi – nutqni mukammalashtiradiganlardir» [2.136]. Kominian: 
«Bogʻlovchilar fikrni bir-biriga ulaydigan va tartibga soladigan soʻz turkumidir. Bogʻlovchi 
aksidensiyasi (aksidensiya (lot. accidentia — tasodif) – biror narsaning tasodifiy, oʻzgaruvchan, 
muhim boʻlmagan, oʻtkinchi xossasi): obraz, tartib, maʼnodir. Obraz bogʻlovchilarni oddiy va 
tartibli qiladigan; tartib qaysi bogʻlovchi faqat oldin va qaysisi keyin, qaysisi ham oldin, ham 
keyin qoʻyilishini belgilaydigan aksidensiyadir. Maʼnosiga koʻra bogʻlovchilar beshga: 
biriktiruvchi, ajratuvchi, sabab, kiritma va mukammalashtiruvchilarga boʻlinadi» [2.22]). 
Jumladan, Aristotel «Ritorika» asarida atroflicha so‘zlash uchun bog‘lovchilardan 
foydalanish zarurligi, agar qisqa so‘zlash kerak bo‘lsa, ularni qo‘llash ma’qul emasligi, 
bog‘lovchilar yordamida nutqda ko‘p jihatlar birlashtirilishi va jamlanishi, agar ular bo‘lmasa, 
tarqoqlik yuz berishligi haqida gapirgan. Demetriy ham nutq ravshanligiga ko‘p yo‘llar bilan: 
dastlab, so‘z aniqligi, keyin ularning o‘zaro bog‘lanishi bilan erishilishi, bog‘lovchilarning 
ishtirok etmasligi va uzuq-yuluqlik nutqda noaniqlikka olib kelishi, yozma nutq uslubi o‘qishga 
qulay bo‘lishi, bu esa bog‘lovchilar yordamida amalga oshirilishi lozimligini aytgan 
[2.181,188;194]. 
Antik davr ritorikasida ham bog‘lovchilik va bog‘lovchisizlik stilistik figura sifatida 
bekorga o‘rganilmagan [bu kabi kuzatishlar o‘zbek tilshunosligida ham bor. Qarang: 
Qo‘ng‘urov, 1977; Karimov, 1994]. Ona tilimizning ko‘pchilik birliklarida bo‘lgani singari 
yordamchi so‘zlarning bu turi matnda o‘zining asosiy grammatik vazifasini ado etishdan tashqari 
muayyan stilistik vazifalarni ham ado etadi. Binobarin, masalaning bu jihati ham o‘zbek tili 
tadqiqida g‘oyatda muhim bo‘lgani uchun uni va, hamda bog‘lovchilari misolida ko‘rib o‘tamiz.