Hamkorlik masalalari” mavzusidagi Xalqaro ilmiy-amaliy konferensiya materiallari

3. En-/ düş (tüş)- “inmek” 
Oğuzca diyalektlerde in-, diğer diyalektlerde tüş-/düş- şekli tercih edilmiştir. Karay Türkçesi'nde 
her iki şekil yaygındır. 
“O aralıqda kökten üç alma düştü.” [Çulha, 2015: 122] 
O aralıkta gökten üç elma düştü. 
“Enmiş attan aşaha, çumadannı almış sonra almış sazını eline, başlamış türkü sevlemeye bu 
tarıqda.” [Çulha, 2015: 108] 
İnmiş attan aşağa, valizini almış, sonra sazını eline almış başlamış türkü söylemeye. 
 
 
 
 
 
 
4. Bul- / tap- “tap” 
Kıpçak diyalektlerinde tap-, Oğuz grubu Türk lehçelerinde bul- şekli yaygındır. Buna rağmen 
Oğuz diyalektleri olan Azerbaycan ve Türkmen Türkçesinde tap- fiili kullanılır. Bunun aksine 
Karaycada her iki fiile rastlansa da, bul- fiilinin daha çok kullanıldığını göre biliriz.En eski yazı 
dilimiz olan Köktürkçede bul- şekline rastlanır. 
Türk lehçeleri 
Oğuzca şekil Kıpçakça şekil Diğer şekiller 
Karay Türkçesi 
çek- 
tart- 
 
Türkiye Türkçesi 
çek- 
 
 
Azerbaycan 
Türkçesi 
çək- 
dart- 
 
Başkurt Türkçesi 
 
tart- 
huz- 
Kazak Türkçesi 
 
tart- 
 
Kırgız Türkçesi 
 
tart- 
 
Özbek Türkçesi 
 
tart-
südre- 
Tatar Türkçesi 
 
tart- 
suz- 
Türkmen Türkçesi 
çek- 
 
 
Türk lehçeleri 
Oğuzca şekil Kıpçakça şekil Diğer şekiller 
Karay Türkçesi 
en- 
düş- 
 
Türkiye Türkçesi 
in- 
 
 
Azerbaycan 
Türkçesi 
en- 
düş- 
 
Başkurt Türkçesi 
 
töş- 
 
Kazak Türkçesi 
 
tüs 
kon- 
Kırgız Türkçesi 
 
tüş- 
 
Özbek Türkçesi 
in- 
tüş-
 
Tatar Türkçesi 
 
töş- 
 
Türkmen Türkçesi 
in- 
düş- 
 

---

412 
“Tapma terkək eminlikni” [Koçak, 2014: 80] 
Hemen huzuru bulmak. 
“Derdimin dermanın buldım deyi şükür eyledim” [Çulha, 2015: 144] 
Derdime derman buldum diye şükür etdim. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
5. Gece (geçe, keçe) / dün “gece” 
Karay Türkçesi'nde hem Oğuz lehçelerinde kullanılan gece, hem de Kıpçak lehçelerinde yaygın 
olan dün kelimeleri bulunmaktadır.
“O gece Şah Sina'nın da dişine aynı derviş gelir, sevler...” [Çulha, 2015: 72] 
O gece Şah Sina'nın rüyasına aynı derviş gelir, söyler... 
“Ben onu dün çarşıda gördüm.” [Çulha, 2015: 70] 
Ben onu gece çarşıda gördüm. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
6. Bacı / qız qardaş “kızkardeş”
Her iki kelimenin Karaycada kullanılması çok yaygındır. Bazı Türk dillerinde kızkardeş 
anlamında apa, sinil kelimeleri kullanılır. “Oğuz grubu lehçelerinde kızkardeş için bacı şekli de 
Türk lehçeleri 
Oğuzca şekil Kıpçakça şekil 
Karay Türkçesi 
bul- 
tap- 
Türkiye Türkçesi 
bul- 
 
Azerbaycan 
Türkçesi 
bul- 
tap- 
Başkurt Türkçesi 
 
tab- 
Kazak Türkçesi 
 
tab- 
Kırgız Türkçesi 
 
tab- 
Özbek Türkçesi 
 
tap-
Tatar Türkçesi 
 
tab- 
Türkmen Türkçesi 
 
tap- 
Türk lehçeleri 
Oğuzca şekil Kıpçakça şekil 
Karay Türkçesi 
gece 
dün 
Türkiye Türkçesi 
gece 
 
Azerbaycan 
Türkçesi 
gecə 
 
Başkurt Türkçesi 
 
tön 
Kazak Türkçesi 
 
tün 
Kırgız Türkçesi 
 
tün 
Özbek Türkçesi 
keçə 
tün 
Tatar Türkçesi 
 
tön 
Türkmen Türkçesi 
gice 
 

---

413 
kullanılmaktadır”[Erenoğlu, 2010: 354].Bu sözlerden hangisinin Kıpçak unsuru olmasını ayırt 
etmek oldukça zordur. Çünkü Kıpçak lehçelerinden sadece Karaycada bu iki kelimenin 
kullanılmış olması bu sözlerin Oğuzca olması ihtimalini artırıyor. 
“Aq baş anası ve qız qardaşı demişler: sen bir yalınnız gendin başın alıp gideceksin, bizler 
burda ne yaparız.” [Çulha, 2015: 66] 
Beyaz saçlı annesi ve kızkardeşi demişler: sen yalnızsın, kendi başını alıp gideceksin, bizler 
burda ne yaparız. 
“Sen anam o da bacı, ana ben Ğarib'im Ğarip” [Çulha, 2015: 110] 
Sen annem o da kızkardeşim, anne ben Garibim, Garib. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
7. Qapu / eşik “kapı” 
Qapı/kapıkelimesi Oğuz grubu lehçelerinde, eşik diğer lehçelerde yaygın olarak kullanılır. 
Azerbaycan Türkçesinde qapı kelimesi kullanılsa da, bu dilin ağızlarında eşik kelimesine çok sık 
rastlarız. Karaycada her iki şeklin tercih edildiği görülür. 
“Sürkelene sürkelene gelir qapuğa, yatar qapu dibinde” [Çulha, 2015: 152] 
Sürüklene sürüklene kapıya gelir, kapının altında yatar
“Benden selam eyle yarım gelirse eşiğine.” [Çulha, 2015: 184] 
Yarim kapına gelirse benden selam söyle. 
Türk lehçeleri 
Oğuzca şekil Diğer şekiller 
Karay Türkçesi 
bacı 
,qız 
qardaş 
 
Türkiye Türkçesi 
bacı, 
kızkardeş 
 
Azerbaycan 
Türkçesi 
bacı 
 
Başkurt Türkçesi 
 
apay,hinli 
kərindəş,
Kazak Türkçesi 
 
apa,sinli, 
karındas 
Kırgız Türkçesi 
 
ece- sindi 
Özbek Türkçesi 
 
apa, singil 
Tatar Türkçesi 
 
apa, sinil 
Türkmen Türkçesi 
bacı 
uyal, 
ayal 
doğan 
Türk lehçeleri 
Oğuzca şekil Kıpçakça şekil Diğer şekiller 
Karay Türkçesi 
kapı 
eşik 
 
Türkiye Türkçesi 
kapı 
 
 
Azerbaycan 
Türkçesi 
qapı 
 
 
Başkurt Türkçesi 
 
işik 
 

---

414 
 
 
 
 
8. Gendi (kendi) / öz “kendi” 
Oğuzca lehçelerde kendi, diğerlerinde öz şekli standart şekildir. Tarihi Türk lehçelerinde her iki 
zamir paralel şekilde kullanılmış, çağdaş Türk lehçelerinden yalnızca Türkiye Türkçesi, 
Karaçay-Malkar Türkçesi ve Gagavuz Türkçesinde korunmuştur. Karay Türkçesi'nin söz 
varlığında her iki zamirin kullanıldığını göre biliriz. 
“Baş üstine götürip gendi elin ilen teslim ederim” [Çulha, 2015: 96] 
Baş üstüne götürüp kendi elimle teslim ederim. 
“Ana demişim özüne, bacı demişim qızına” [Çulha, 2015: 112] 
Kendine anne dedim, kızına kardeş dedim. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
9. Yıqıl- / düş- “düşmek” 
Karaycada her iki kelime kullanılsa da, düş kelimesinin daha çok tercih edildiğini göre biliriz. 
Oğuz diyalektlerinden yalnız Türkiye Türkçesi'nde bu anlamda düş- fiiline rastlanır.Düş- fiiline 
karşılık olarak diğer Türk dillerinde yıkıl-fiili ile birliktekolav/kulav, avıv (Başkurt, Kazak, Tatar) 
gibi sözler de kullanılıyor. 
“Aşıq Qarib başladı ağlamaya, yıqıldı.” [Çulha, 2015: 105] 
Aşık Garib ağlamaya başladı, düşdü. 
“Ğarip da Xıdır olduğun bilip ayaqına düşüp.” [Çulha, 2015: 67] 
Garip de Hıdır olduğunu bilmiş ayağına düşmüş 
10. Benze- / oxşa (oqşa)- “benzemek” 
Oğuz grubu lehçelerinde kullanılan benze-/ menze- şekline karşılık diğer lehçelerde okşa-/ ukşa 
şekli yaygındır.
Kazak Türkçesi 
 
esik 
 
Kırgız Türkçesi 
 
eşik 
kalğa 
Özbek Türkçesi 
 
eşik 
 
Tatar Türkçesi 
 
işik 
 
Türkmen Türkçesi 
qapı 
 
 
Türk lehçeleri 
Oğuzca şekil Kıpçakça şekil 
Karay Türkçesi 
kendi 
öz 
Türkiye Türkçesi 
kendi 
 
Azerbaycan 
Türkçesi 
 
öz 
Başkurt Türkçesi 
 
üz 
Kazak Türkçesi 
 
öz 
Kırgız Türkçesi 
 
öz 
Özbek Türkçesi 
 
öz 
Tatar Türkçesi 
 
üz 
Türkmen Türkçesi 
 
öz 

---

415 
“Köse de demiş: yuqarı tarafından anama, aşaha tarafından babama benzerim demiş” [Çulha, 
2015: 61] 
Köse de yukarı tarafdan anneme, aşağı tarafdan babama benzerim demiş. 
“Andi kişi ukşarterəginə çırlah suvlarnın” [Koçak, 2014: 100] 
O kişi ırmak sularının ağacına benzer. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Yukarıda verilen eş anlamlı kelimelerin ayrımını yapmak, keskin şekilde Kıpçak ve ya Oğuz 
unsuru olduğunu söylemek oldukca zordur. Şimdiye kadar türkologlar tarafından kesin olarak 
Oğuz grubunu ve ya her hangi grubu karakterize eden özellikler belirlenmemiştir. G.Gülsevin'in 
de söylediği gibi en eski yazılı belgelerde bile paralel olarak kullanılan eş anlamlı kelimeleri 
ayırmak çok zordur. Bu yüzden verilen kelimelerin ayrımı, şimdiye kadar bu konu ile ilgili 
yazılan bazı makaleler ve kelimelerin lehçelerde kullanım sıklığı göz önünde bulundurularak 
verilmiştir. Bildiride incelenen 20 kelimeden başka Karayca paralel şekilde kullanılan başka eş 
anlamlı kelimeler de tespit edilmişdir: 
Çoq / köp “çok”, tavşan / qoyan “tavşan”, çal- / oğurla- “çalmak”, iti / keskin “keskin”, 
işle- /çalış- “çalışmak”,iy- / gönder- “göndermek”, dile-/ iste- “istemek”, issi / sıcak “sıcak”, 
köpek / it “köpek”, ört-/ qapa- “kapamak”, yat- / uyu- “uyumak”, tüşünce-sağış “düşünce”, 
gizlen- / yaşır- “saklanmak”, keç (geç)- / öt- “geçmek”, sağın- / düşün- “düşünmek”. 
Bundan sonraki çalışmalarda bu kelimelerin kapsamlı bir şekilde araştırılması planlanmaktadır. 
Sonuç: 
Oğuz grubuna dahil olmayan çağdaş Türk lehçelerinden birkaçında Oğuzcayı karakterize 
eden özelliklere rastlanır. Oğuz unsurlarını kendinde barındıran Türk dillerinden biri de Kıpçak 
grubu lehçelerinden olan Karaycadır. Çalışmada Karay Türkçesinin hem ait olduğu Kıpçak 
grubunun, hem de Oğuzcanın unsurlarını kendinde muhafaza etmesine dikkat çekilmiştir. Karay 
Türkçesi'nde rastlanan her iki grubun özellikleri yalnızca söz varlığı çerçivesinde incelenmiştir. 
İncelenen 20 eş anlamlı kelimelere uygun örnek cümleler verilmiştir. Çalışmada Kıpçakçanın hiç 
bir diyalektinde yaşamayan Oğuzca birkaç kelime Karaycada (bacı, qız qardaş, çek-, en-, benze-, 
kendi, qapı, gece gibi) görülmüştür. 
Kaynakça 
1. Balcı O. Divanü Lügâti’t-Türk’te Kıpçakça olarak kaydedilen dil malzemesinin bugünkü 
Kıpçak Lehçelerindeki Durumu. TÜRÜK Uluslararası Dil, Edebiyat ve Halkbilimi 
Araştırmaları Dergisi.2015 Yıl:3, Sayı:5 s.261-278. 
Türk lehçeleri 
Oğuzca şekil Kıpçakça şekil 
Karay Türkçesi 
benze- 
ukşa- 
Türkiye Türkçesi 
benze- 
 
Azerbaycan 
Türkçesi 
bənzə- 
oxşa- 
Başkurt Türkçesi 
 
okşa- 
Kazak Türkçesi 
 
uksa- 
Kırgız Türkçesi 
 
okşo- 
Özbek Türkçesi 
 
oxşa- 
Tatar Türkçesi 
 
okşa- 
Türkmen Türkçesi 
menze- 
 

---

416 
2. Çulha T. Kırım Karaycasının Katık Mecuması. Ankara: Türk Dil Kurumu, 2015. s.600 
3. Erenoğlu N. Kumuk Türkçesinde Oğuzca unsurlar. International Periodical For the 
Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 5/1 Winter. 2010. s. 
351-398. 
4. Ercilasun, A. B. Karşılaştırmalı Türk Lehçeleri Sözlüğü I. Ankara 1991. Kültür Bakanlığı 
Yayınları. S.1183 
5. Gülsevin G. Oğuzca olmayan Türk Lehçelerindeki Oğuzca unsurlar ve bunlara teorik bir 
yaklaşım. International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish 
or Turkic Volume 5/1Winter.2010. s.57-76. 
6. Gulayhan, A., Jankowski H. Kırım Karaycası Türkçe Sözlük (Çev. Tülay Çulha). 
İstanbul 2020. Asos Yayınları. 
7. Koçak M. Karay Avazı dergisinde Trakay ve Haliç ağzıyla şiirler. Yüksek lisan tezi. 
İstanbul 2014 . s. 284. 
8. Öner M. Bugünkü Kıpçak Türkçesi. Ankara:Türk Dil Kurumu, 2013. 2.baskı. s.270