Hamkorlik masalalari” mavzusidagi Xalqaro ilmiy-amaliy konferensiya materiallari

Ayil – dostonda otni egarlash jihozlari bilan bog‘liq dialektal so‘z. “Ayil, to‘shayil – ot, 
yoki eshakning egar, yoki to‘qimini mustahkam ushlab turishi uchun belidan yoki to‘shidan 
tortib bog‘lanadigan yo‘g‘on ip. To‘shidan bog‘lanadigan ayilni to‘shayil ham deydilar” 
[Nazarov, 2005: 7]. Ushbu ayil ot yoki eshak to‘qimini, ya’ni minish oldidan jihozlanishida hozir 
ham ishlatiladigan sof dialektal so‘z maqomida. Shuningdek, bu shevaga xos so‘zni “Attuhfatuz 
zakiyatu fillug‘atit turkiya”da ham uchratish mumkin: “Ayil – palon (eshak to‘qimi)” 
[Mutalibov, 1965:165]. Lug‘atdagi izohga ko‘ra ushbu sof dialektal so‘z egar ostidan 
qo‘yiladigan to‘qimning o‘ziga nisbatan ham qo‘llanilgan. “Ayil (Shimoliy Xorazm) 
qorinbog‘”[Ishayev, 1971:14]dir.
Yo‘lni bezab o‘tgandi karvonlari, 
Gurkirab qatorda lo‘kcha-norlari,[Poyonov, 2018: 20] 
Karvon so‘zidan ham ma’lumki, ushbu misralar juft bo‘lib qo‘llanilgan lo‘k va nor 
dialektal so‘zlari tuya ma’nosini ifodalaydi: “Lo‘k (Buxoro) erkak tuya” [Ishayev, 1971: 174].
Lo‘k dialektal so‘zi erkak tuya dialektal ma’nonisini bildirsa, nor ikki o‘rkachli tuya ma’nosini 
aks ettiradi: “Nor – 1. Ikki o‘rkachli erkak tuya. 2. Mol-mulk” [Mirzayev, Eshonqul, Fidokor, 
2007: 66]. Omonim dialektal so‘zning ikkinchi ma’nosi mol-mulkda esa tuya bilan birgalikda 
ustiga ortilgan umumiy boylik nazarda tutilishini aytish mumkin.
Bo‘ta, toyloq, lo‘klarni, 
Тo‘zon tutib har yoqlarni. [Poyonov, 2018: 35] 
Birinchi misradagi uyushgan bo‘ta, toyloq so‘zlari ham dialektal so‘z maqomida: Bo‘ta – 
tuyaning bolasi, ya’ni: “Botu, botuq – bo‘taloq”  [Аbdurahmonov, Мutalibov, 1967:72]. Otning 
bolasi esa toy deb ataladi: “TOY 1 otning ikki yashardan kichkina bolasi”[Ma’rufov, 1981:197].
“TOYLOQ 1 kichkina toy, toycha” [Ma’rufov, 1981:198]. Ushbu sof dialektizmlarning
keltirilayotgan izohlarini dialektal ma’nolari deyish mumkin.
Nasib, ko‘rarmiz farzand, 
Gashtimiz bo‘lib aysh-u rohat, [Poyonov, 2018: 21] 
Boybo‘ri va Boysarininng Shayx boboga borib, ziyorat qilib, nasib bo‘lsa, oxirida farzand 
ko‘rib, aysh-rohatda qolishi aks etgan ushbu misralardagi dialektal so‘zning bir necha ma’nolari 
bor: “Gashti (Qashqadaryo) 1. Qaytish: gashti bozor tag‘i bir moshin qavun kelle. 2. Kechki 
payt: shu bugun gashti juda issig‘ bolli-da. 3. oxiri: gashtiye toy buzulle”. [Ishayev, 1971: 66] 
Bunda gasht sof dialektal so‘zi oxiri, yakunlanishi kabi dialektal ma’nolarda qo‘llanilgan, 
shuningdek, kunning yakuni, ya’ni oxiri kechki paytni ifodalaydi. Bu dialektal so‘zlar orasida 
ham dialektal ma’no bog‘likni ko‘rish mumkin. Quyida yana bir gapda gashti so‘zi oxiri 
dialektal ma’nosida qo‘llanilganligini ko‘rish mumkin: 
Ey, balli, Hakimbek, sen g‘olib bo‘libsan, bular senga tenglasha olmay, yengilib, gashti 
charchab yiqilib qolibdi.[Poyonov, 2018: 41]

---

123 
Gapdagi gashti sof dialektal so‘zi doston matnida qo‘llanilgan kabi hozir shu ma’noda 
ishlatiladi.
Boysarining ham uyiga borib, farzanding qutlug‘ bo‘lsin qilib, qo‘liga olib, manglayini 
silab, ismini Barchinoy qo‘yib, duo berib [Poyonov, 2018: 28]: 
Ushbu gapda qo‘llanilgan sof dialektal so‘z – manglay. “O‘zbek tilining izohli 
lug‘atida”: “Manglay [mo‘g‘] ayn. peshana”[Ma’rufov, 1981: 445] tarzida izohlangan. “Turkiy 
til (Qipchoq tili) haqida noyob tuhfa” lug‘atida bu birlik mo‘g‘ulcha ekanligi keltirilgan: 
“Manglay – peshona [Mutalibov, 1965:233]. Bu dialektal so‘z qoshning tepa qismini ifodalovchi 
dialektal ma’noga ega bo‘lib, hozir ham ayrim Qipchoq sheva vakillari tomonidan qo‘llanib 
kelinadi.