Hans Kelzen dаvlаt vа huquqning umumiy nаzаriyasi general theory of law and state

Tabiiy huquq
Ammo, ba’zi kishilar o’zining shaxsiy fikrini to’g’ri, mutlaqo haq deb hisoblab, ushbu fikrni olg’a surishga moyil bo’ladi. Bizning hissiy xatti-harakatlarimizni mantiqiy oqlashga bo’lgan ehtiyoj shunchalik katta, biz buni isbotlash uchun o’zimizni-o’zimiz aldash darajasiga yetib boramiz. Ehtiyojning mantiqiy oqlanishi insonning qadr-qimmatiga bo’lgan subyektiv hukmiga bo’liq, bu xohishdir. Masalan, hamma erkaklar teng bo’lishni, erkin bo’lishni xohlashlari mumkin, bu o’z-o’zini aldash yoki shunga o’xshash mafkura bo’lishi ha mumkin. Bu turning o’ziga xos xususiyatlar qat’iy nutqlar bo’lib, ular ultimatum tarzda yakuniga yetishi mumkin, shu bois odamlar xulq-atvorining boshqariladigan, muayyan turlari ham yuzaga kelishi mumkin, bu “tabiiylik”ni qaytadan tiklaydi, ya’ni narsa hodisalarning tabiiyligi, insonning tabiiyligi yoki xudoning xohish irodasini anglatadi. Bu taxminlar tabiiy huquq deb nomlangan doktrinaning mohiyatini ochib beradi. Bu doktrina yana shuni ta’kidlab o’tadiki, bu yerda pozitiv huquqdan farqli o’laroq odamlarning buyruqqa asoslangan aloqalari yotadi, shuningdek, u pozitiv huquqdan yuqoriroq, mutlaqo yaroqli va adolatlidir, chunki bu insonlar sababli yoki xudoning xohish-irodasi orqali tabiiylikdan paydo bo’ladi.

Tabiiy huquq doktrinasidagi xudoning xohishi shuni anglatadiki, bu tabiiylik xudo tomonidan yaratilgan va tabiiylikning qonun-qoidalari xudoning aytgan jumlalaridir. Natijada, tabiiylikni belgilaydigan qoidalar qonun chiqaruvchi tomonidan qonuniy, huquqiy normalar bilan bir xil darajada talqin etiladi: ular tabiiylikni idora qilinishini taqazo etadi va o’z navbatida, tabiiylik ularga bo’ysunadi. Tabiiy huquqqa rioya etuvchi inson qonun chiqaruvchining normalariga amal qiladi. Qonun chiqaruvchi tomonidan ishlab chiqiluvchi, kishilar hokimiyati irodasini ifodalovchi harakat pozitiv huquq hisoblanadi. tabiiy huquq o’zining maxsus doktrinasiga ko’ra, odamlarning xohish irodasi bilan ishlab chiqilmagan. Bu insonning asossiz qarashlari mahsuli emas. Bunda aniqlash mumkinki, bu huquq tabiiylikdan, hissiy kechinmalar orqali kelib chiqqan. Tabiiylikni ehtiyotkorona tahlil etish orqali biz insonlarning bir-biri bilan bo’lgan aloqalari tabiat bilan hamkorlikda amalga oshirilishining guvohi bo’lamiz, shu sababli bu narsa adolatli hisoblanadi. Tabiiy huquqdan kelib chiqqan inson huquqi va burchlari tug’ma va tabiiy bo’ladi, chunki bular majburan yuklatilmaydi yoki birov bilan maslahatlashib olinmaydi. Bu huquqlar va burchlar xudoning xohishidir hamda ilohiydir. Shuningdek, tabiiy huquqning biror-bir qonuniyati shu paytgacha, hatto, aniqlik va obyektivlikka yaqin bo’lsada, qonuniy ilmiy nazariyaga asoslangan pozitiv huquqchalik muvafaqqiyatga erishmagan.

Ammo formula uning o’zi uchun savolga javob bo’lmaydi va barcha odamlar uchun majburiy bo’lgan buyruq ko’rsatmalari qaysi ekanligini nazarda tutmaydi. Ba’zi bir yozuvchilar adolatni formulalar orqali ta’riflab o’tishadi. “Siz xato qilishdan o’zingizni tiyasiz. Ammo nima xato, nima to’g’ri ekanligi noma’lum. Bu hal qiluvchi savoldir. Ammo ushbu savol javobsiz qoladi. Adolatni ta’riflaydigan mashhur formulalarning deyarli hammasi aynan kutilgan javobni o’zida aks ettirishi mumkin. Aslida har bir kishining o’z huquqi borasidagi savoliga javob, shuningdek, hamma odamlar bajarishi majburiy bo’lgan ko’rsatmalar va shuningdek, nima to’g’ri, nima noto’g’ri kabi savollarga javob ijobiy ruhdagi qonunda namoyon bo’ladi. Buning oqibatida adolat borasidagi ushbu formulalarning hammasi istalgan ijobiy ruhdagi qonuniy tizimni ko’zda tutuvchi natijalarni taqozo etadi. Ular istalgan ijobiy ruhdagi rasmiy buyruqni yuzaga kelishiga yo’l ochib beradi. Qachonki normalar tabiat qonuni bo’lishi tasdiqlanganda yoki adolat tushunchasi aniq bir mohiyatga ega bo’lganda, ular ko’proq yoki kamroq ijobiy ruhdagi qonuning keng tarqalgan prinsiplarini paydo qiladi. Yetarlicha sabablarga ega bo’lmagan prinsiplar tabiiy yoki shunchaki qonun orqali bayon qilinib, muayyan bir qo’llanuvchi sifatida takomillashadi. Ular insonning yashash, mol mulkka egalik qilish, shaxsiy daxlsizlik kabi tabiiy deb nomlangan huquqlarida asosiy o’rin tutmasada muhim rol o’ynaydi. Qonun nazariyasida yetakchi rol o’ynaydigan yozuvchilarning deyarli hammasi ta’sdiqlaydilarki, xususiy mulk huquqi instituti insonning tabiatiga ko’proq xosdir. Natijada shaxsiy mol-mulkni kafolatlamaydigan va muhofaza qilmaydigan huquq normalari tabiatga zid hisoblanadi. Shunday qilib bu uzoq davom eta olmasligi mumkin. Bunday paytda jamiyatda xudoning irodasi aks etmagan mol-mulk va uni himoya qilish uchun ommaviy adolat va qonun kuchiga ega bo’lmagan g’oyalar tarkib topadi va anarxiya va tiraniya boshlanadi. “Agar “thou shalt not covet” va “thou shalt not steal” (shaxsiy mol-mulkni muhofaza qilishda qo’llaniladigan qonun-qoidalar) xudo amri (din amri) hisoblanmasa, ular har bir jamiyatda sivilizatsiya va erkinlik o’rnatilishidan oldin qaror topgan g’oyalarni yaratishi kerak”¹. O’sha vaqtda amalda bo’lgan ushbu g’oyalar Jon Adamsning qarashlari edi. Bu nazariyaga ko’ra mol-mulkni muhofaza qiladigan kollektiv tashkilot va ommaviy mol-mulkka jamoaviy egalik qilishni va buning ta’sirida boshqa agentlar va yer egalariga majburiyat yuklovchi g’oyalar qonunning asl tabiatiga zid emas edi va adolatsiz ham emas edi. Ammo o’z navbatida bu g’oyalar va majburiyatlar uzoq davom etmasligi ham ma’lum edi.

Biroq bu nazariyani isbotlash qiyindir. Tarixdan ma’lumki, xususiy mulk institutiga aloqador bo’lgan qonunlardan boshqa xususiy mulkni chegaralangan darajada himoya qiluvchi boshqa qonunlar ham jamiyatda majud. Biz jamiyatda juda ham muhim bo’lgan, eski qishloq xo’jaligi jamiyatlarining, yerlarning yakka shaxs tomonidan idora qilinmaganligi, ammo ular kollektiv jamoalar tomonidan tasarruf etilganligini bilamiz. So’ngi 25 yillik tajribalar shuni ko’rsatdiki, kommunistik jamiyatda kuchli industriallashgan sanoat va ishlab chiqarish jarayoni bo’lmagan. Xususiy mulkchilikka asoslangan kapitalistik tuzum yaxshiroqmi yoki jamoa mulkchiligiga asoslangan kommunistik tuzummi bu narsa masalaning boshqa tarafi. Bir qator jihatlardan ko’rinib turibdiki, tarixiy sharoitlarda ham jamiyatda mavjud bo’lgan, shaxsiy mulkchilikka asoslangan normalar adolatli normalar hisoblangan. Mol-mulkni shaxsiy deb etirof etishga tabiiy huquq sifatida qaralgan, shuningdek, jamiaytda mavjud bo’lgan xususiy mulk prinsiplarini umumlashtirish tushunchasi o’sha davr tabiatiga mos kelgan va siyosiy va iqtisodiy shart-sharoitlar negizida o’sha vaqtda ushbu jarayon ijobiy qonun sifatida tan olingan. Oddiy yoki tabiiy prinsiplar asosida yuzaga keladigan bunaqangi ijobiy qonunlarga tez-tez duch kelinavermaydi. Sotsializm ham tabiiy qonun nazariyasining maxsus uslublari orqali himoya qilinadi va xususiy mulkchilik tabiatiga qarshi qo’yilishi e’tirof etiladi. Bu uslub orqali qonun o’zgarmay qolishi mumkin. Bu narsa esa hukumatning jamiyatga yangi g’oyalarning kirib keishiga qarshilik qilishini ifodalaydi. Sotsializm ham shaxsiy mol-mulkni tabiatga qarshi deb hisoblovchi tabiiy huquqning maxsus metodlari orqali qo’llab quvatlangan. Tanqidiy analizlar shuni ko’rsatadiki, bular jamiyatda tabaqalarning qiziqishlari yoki muayyan guruhlarining manfaati ifodasidir. Shunga ko’ra, tabiiy huquq nazariyasi o’sha paytda mutassib hisoblangan yoki o’z xususiyatlariga ko’ra inqilobchi yoki islohotchi sanalgan. Bu tabiiy mulohazalar va bahslar qonunni takomillashtiradi yoki normalarni prognoz qiladi yoki bo’lmasa uni tasdiqlash orqali ijobiy qonunning yaroqliligi haqidagi savolni o’rtaga tashlaydi. Tabiiy huquqning tanqidiy nazariyasi konservativlik ko’rinishiga ega. Va u ijobiy huquqning g’oyalariga taalluqli emas.