Харажатларни туркумлаш ва ҳисоби

Харажатларни баҳолаш усуллари

• Харажатларни баҳолаш усуллари
• 1) мухандислик усуллари;
• 2) счетларни текшириш усули;
• 3) график усул ёки тарқалиш диаграммаси;
• 4) Энг кўп ва энг кам миқдор усули.
• Мухандислик усуллари
• Харажатлар ўзгаришини таҳлил қилишнинг мухандислик усуллари келтирилаётган ресурслар билан чиқаётган маҳсулот ўртасидаги технологик боғлиқликни муҳандислик таҳлилидан фойдаланишга асосланади. Масалан, улар қаторига техник таҳлил тусидаги тадқиқот усуллари, ишни танлаш ва вақт ҳамда ҳаракатни ўрганиш киради. Бу ёндашув харажатлар билан чиқимлар ўртасидаги омилларни жисмоний боғлиқлик (тобелик) мавжуд бўлганда маъқул ҳисобланади. Мухандислик усули такрорланувчи жараёнлар харажатларини аниқлаш учун фойдалидир, чунки бу жараёнда келтириладиган ресурслар билан маҳсулот чиқиши ўртасидаги боғлиқлик маълумдир. Масалан, бу усул асосий ишлаб чиқариш материалларига, ходимларнинг меҳнатига, машина-ускуналарнинг ишлаш вақтига тегишли харажатларни баҳолаш учун қўлланилади, чунки уларни бевосита кузатиб туриш ва ўлчаш мумкин.

Счетларни текшириш усули бўлинма менежери ва бухгалтер счетлардаги аниқ бир даврга оид харажатларнинг ҳар бир моддасини текширишларини, сўнгра харажатларнинг ҳар бир моддасини доимий ўзгарувчи ёки яримўзгарувчи чиқимлар тоифалари бўйича туркумлашни талаб қилади. Ўзгарувчи чиқимлар туркумига кирувчи моддалар учун маҳсулот бирлигига харажатларнинг ягона ўртача кўрсаткичи олинади. Доимий туркумидаги моддалар учун эса бошқа ягона кўрсаткичдан – ҳисобот давридаги умумий харажатлар кўрсаткичидан фойдаланилади. Яримўзгарувчи чиқимлар туркумига кирувчи моддалар учун бўлинма менежери ва бухгалтер харажатларнинг улар фикрига кўра бундай харажатларнинг ўзгаришини яққол кўрсатадиган харажат вазифасини (функциясини) танлайди.

• Счетларни текшириш усули бўлинма менежери ва бухгалтер счетлардаги аниқ бир даврга оид харажатларнинг ҳар бир моддасини текширишларини, сўнгра харажатларнинг ҳар бир моддасини доимий ўзгарувчи ёки яримўзгарувчи чиқимлар тоифалари бўйича туркумлашни талаб қилади. Ўзгарувчи чиқимлар туркумига кирувчи моддалар учун маҳсулот бирлигига харажатларнинг ягона ўртача кўрсаткичи олинади. Доимий туркумидаги моддалар учун эса бошқа ягона кўрсаткичдан – ҳисобот давридаги умумий харажатлар кўрсаткичидан фойдаланилади. Яримўзгарувчи чиқимлар туркумига кирувчи моддалар учун бўлинма менежери ва бухгалтер харажатларнинг улар фикрига кўра бундай харажатларнинг ўзгаришини яққол кўрсатадиган харажат вазифасини (функциясини) танлайди.
• Масалан, компанияда харажатлар бўйича қуйидаги ахборот мавжуд, у чиқимлар марказининг 10 000 бирлик миқдорида маҳсулот чиққан сўнгги ойи счетидан олинган.

Харажат моддалари	Сумма
Асосий ишлаб чиқариш материаллари	100000
Асосий ходимлар меҳнати	140000
Ёрдамчи ходимлар меҳнати	30000
Амортизация	15000
Таъмирлаш ва техник хизмат	10000
	295000

• Бўлинма менежери ва бухгалтер харажатларнинг ҳар бир моддасини ўрганади ва уларни ўзгарувчи ва доимий харажатлар таркиблари бўйича таҳлил қилади. Бу таҳлил қуйидагича бўлиши мумкин:

Харажатлар моддалари	Ўзгарувчи чиқимлар, маҳсулот бирлигига, евро	Умумий доимий чиқимлар
Асосий ишлаб чиқариш материаллари	10
Асосий ходимлар меҳнати	14
Ёрдамчи ходимлар меҳнати		30000
Амортизация		15000
Таъмирлаш ва техник хизмат	0,5	5000
ЖАМИ:	24,5	50000