Харобаси (мил ав. 2-минг йилликнинг иккинчи ярми). Шеробод тумани

O'rganish tarixi [ tahrir | kodni tahrirlash ]

Buxorolik tarixchi Hofiz-i Tanish Buxoriy qoraxoniylar Shams qo‘shini tomonidan qurilgan Rabot-i Molik haqida xabar beradi ^[1] .
Rus matbuotida Rabot-i Molik haqidagi ma'lumotlar birinchi marta 19-asrning birinchi yarmida paydo bo'lgan. 1841—42 yillarda Buxoro amiri saroyiga yuborilgan K. F. Butenev boshchiligidagi rasmiy rus diplomatik missiyasi aʼzolarini Buxoroga yoʻlda dashtda joylashgan oʻrta asr qalʼasining mahobatli vayronalari hayratda qoldirdi. Tashlab ketilgan dasht istehkomining xarobalari, ammo antik davrning jozibasini saqlab qolgan holda sayohatchilarda unutilmas taassurot qoldirdi. Ekspeditsiya a’zosi N.V.Xanikov dashtda yodgorlik borligi to‘g‘risida ma’lumotga ega bo‘lmagan dalillar bilan cheklansa, tabiatshunos A.A.Lemanuning asosiy jabhasining sxematik eskizini va eng muhimi, Rabat-i Molik interyerining ancha batafsil tavsifini qoldirgan. A. A. Leman ham yodgorlik atrofidagi rivoyatlarni to‘plab, uning haqiqiy tarixini katta darajada aks ettiradi, bundan 700-800 yil muqaddam gullab-yashnagan mustahkam qal’a xarobalari xon va uning merosxo‘rlarining qarorgohi bo‘lgan, bir kishi tomonidan qurilganligini ta’kidlagan. Moveronnahr koʻchmanchi boshliqlaridan — Melikxon.
K. F. Butenevning missiyasidan so'ng, yodgorlikni Rossiya bo'limlarining turli vakillari va chet ellik sayohatchilar ziyorat qilishdi: N. F. Sitnyakovskiy, N. A. Maev , A. Vamberi , E. S. Skyler va boshqalar, ular A. Leman ma'lumotlariga hech narsa qo'shmadilar. Bu yodgorlik o'sha bosqichda G'arb faniga noma'lum bo'lib qoldi.
1920-yillarda qoraxoniylar hukmdori Shams al Mulkga (1068-1080) tegishli bo'lgan Rabot-i Molik qurilishining buyurtmachisi haqida savol tug'ildi . “Kitobi-Mullo-zoda” (XVI asr) hoshiyalaridagi Shams al mulkom rabotning hijriy 471-yilda qurilgani haqidagi yozuvlar bunday ta’rifga asos bo‘ldi. Keyinchalik, A. A. Semenov qo'shimcha yozma ma'lumotlarni o'rganib chiqib, bunday emasligini isbotladi.
Darhaqiqat, Rabot-i Molik sovet davridagina o‘rganila boshlandi. Birinchi arxeologik tadqiqotlar 1970-yillardan boshlab amalga oshirila boshlandi. 1973-1975, 1977 va 1997-2001 yillarda (rahbari N. B. Nemtseva ) qazish ishlari olib borildi , natijada istehkomning sxemasi o'rganildi va birinchi marta arxitektura haqida tasavvurga ega bo'ldi. Bizgacha yetib kelmagan Buxoro yaqinidagi qoraxoniylar saroylari yozma ma'lumotlardan ma'lum.
Arxeologik ishlar jarayonida qo'lga kiritilgan artefaktlar - kulolchilik, toreutika , zargarlik buyumlari , numizmatik materiallar to'plami katta ilmiy qiziqish uyg'otadi. Ayniqsa, Rabot-i Molikda keng xronologik diapazonda kuzatilgan hunarmandchilik va sanʼatning rivojlanganlik darajasining eng keng tarqalgan koʻrsatkichi – maishiy kulolchilik yaqqol namoyon boʻladi. Buxoro vohasidagi bir joyda ilk bor 11-asr oxiri — 18-asr boshlarida idish-tovoq va oshxona anjomlari olinib, bu tipning rivojlanish bosqichlarini aks ettiruvchi uzluksiz xronologik ustun tuzildi. 6 asrdan ortiq hunarmandchilik.
Rabat-i molik 11-12 asrlarning eng ilg'or muhandislik g'oyalarini taqdim etadi, ular sakkizburchak burchaklaridagi qo'sh juft ustunlarga asoslangan bo'lib , sinxron arxitekturada tengi yo'q. Muhandislik texnologiyasining bu mo''jizasi O'rta asr Sharqining eng katta gumbazlaridan biri edi. Gumbazning nafaqat o‘lchamlari hayratlanarli, balki aniq hisoblangan konstruksiya – gumbazning turli diametrli qo‘sh qo‘shaloq ustunlar ustidagi poydevori – O‘rta Osiyoning hech bir joyida takrorlanmagan muhandislik g‘oyasi ham hayratlanarli. Shimoliy Xuroson va Eron ( Isfaxondagi Jomiy masjidi , Zavvar va Daxistondagi masjidlar) boʻylab diametri teng, asosan sakkizburchak yoki kvadrat ustunlarga asoslangan sinxron gumbazlar . Xuddi shu kompozitsiya keyinchalik XV asrda Turkiyada rivojlangan.