Харобаси (мил ав. 2-минг йилликнинг иккинчи ярми). Шеробод тумани

Tillaqori madrasasi XIV asrning 20-yillari karvonsaroyi o‘rnida Sherdor madrasasidan o‘n yil o‘tib maydonning shimoliy qismida qad rostlagan. Rejasi boʻyicha kvadrat shakldagi binoning asosiy fasadi nosimmetrik boʻlib, markaziy portal va ikki qavatli old qanotlardan iborat boʻlib, ravoqli boʻshliqlar va burchak minoralaridan iborat. Keng hovli perimetri bo'ylab kichik turar-joy kameralari, hujralar bilan qurilgan . Hovlining gʻarbiy tomonida masjidning gumbazli binosi joylashgan boʻlib , ustunlar ustida bir-biriga tutashgan ikkita galereya joylashgan.
Madrasa binosi mozaika va geometrik va gulli naqshlar bilan bezatilgan mayolika bilan ko'p bezatilgan . Madrasaga nom bergan, ya'ni "oltin bilan bezatilgan" degan ma'noni anglatuvchi ichki bezakda zargarlik buyumlari ko'p ishlatilgan. Masjiddagi mehrob va minbar zarhallangan , devorlari va qabrlari sirti oltindan ko'p foydalanilgan kundal rasm bilan qoplangan.
Tillaqori madrasasi o‘z tarixi davomida nafaqat talabalar tahsil oladigan maskan, balki sobor masjidi sifatida ham xizmat qilgan.
Tilla Qori madrasasining sharqida Shayboniylar daxmasi joylashgan boʻlib, u qabr toshlari toʻplami boʻlib, eng qadimgisi XVI asrga toʻgʻri keladi . Shayboniylar davlatining asoschisi Abulxayrning nabirasi Muhammad Shayboniy boʻlib , 1500 yilda Samarqand va Buxoroni bosib olib, u yerda hukmronlik qilgan temuriylar sulolasining soʻnggi hukmdorlarini agʻdarib tashlagan . Shundan keyin Shayboniy 1503 yilda Toshkentni egallaydi . 1506 yilda Xivani egallab , 1507 yilda Marv (Turkmaniston), Sharqiy Fors va G'arbiy Afg'onistonga hujum qildi . Shayboniylar hujumni to‘xtatdilar1502 yilda Oqqoyunluni ( Eron ) bosib olgan Safaviylar . Muhammad Shayboniy ko'chmanchi o'zbeklarning rahbari edi . Shiboniylar daxmasi toʻrtburchak prizma koʻrinishidagi dafn inshootidir. Bu qabrlar Shayboniyxonning kelini – o‘g‘li Temur Sultonning xotini – Mihr Sultonxonning buyrug‘i bilan maxsus oilaviy qabr (daxma) ko‘rinishiga ega bo‘lgan. Keyinchalik Hamza Sulton (1511), Mahdi Sulton (1511), Shayboniyxonning qizi Shahrbonu Xonim (1536) va Shiboniylar sulolasining boshqa vakillari dafn etilgan. Eng soʻnggi qabr toshi 1586 yilga toʻgʻri keladi. Dastlab Shayboniylar Toshkent koʻchasi boʻylab daxmaga dafn etilgan, ammo 1870-yillarda. hokimiyat buyrug‘i bilan vayron qilingan, qabr toshlari ikki marta, oxirgi marta Registon hududiga ko‘chirilgan.
Sherdor madrasasi orqasida Registon maydonining oʻrta asrlardagi Samarqandning savdo markazi maqomini tasdiqlovchi qadimiy Chorsu savdo gumbazi joylashgan. Hozirgacha saqlanib qolgan olti burchakli gumbazli bino XV asrda qurilgan bo‘lib, 18-asrning ikkinchi yarmida Samarqand hokimi, o‘zbek urug‘idan bo‘lajak Buxoro amiri Mang‘it buyrug‘i bilan ^[4] qayta qurilgan. Amir Shohmurod .
2005 yilda savdo gumbazi qayta tiklandi, binoning balandligini tiklash uchun uch metrli tuproq qatlami olib tashlandi. Hozir u yerda tasviriy sanʼat galereyasi joylashgan boʻlib, unda oʻzbek rassomlari va haykaltaroshlarining asarlari namoyish etiladi.
118. Афросиёб — Самарқанднинг қадимги харобаси. Бу ном тарихий манбаларда қадимги Самарқандга нисбатан фақат 17-асрдан бошлаб учрайди. Қадимги Самарқанд суғд манбаларида Смараканве деб аталган. Мил. ав. 4-асрда Самарқанд Александр Мақсуний қўшинлари томонидан истило этилгач, юнон муаллифлари кундаликларида Мароқанда сифатида эслатилади. Мароқанда Смараканвенинг юнонча таржимаси. Мовароуннаҳрда сомонийлар ҳокимият тепасига келгач, қадимги Смараканве 9-асрдан бошлаб Самарқанд деб атала бошланди.
11 — 15-асрларда туркий тилда битилган адабиётларда Самарқанд Семизкент сифатида учрайди. 15 — асрдан форсий ва туркий тиллардаги манбаларда бир хилда Самарқанд номи ишлатиладиган бўлди.
Афросиёб ҳозирги Самарқанднинг шимолий чегарасига туташган кенг бўш тепаликлар бўлиб, унинг майдони 219 га. Тепаликнинг шим. Сиёб ариғи билан чегараланган. Жан. томондан эски шаҳар деб аталган Самарқандга қўшилиб кетган.
Шаҳарнинг дастлабки тарихи ҳақида ёзма манбаларда маʼлумотлар жуда кам учрайди. Кўҳна шаҳарда ўтказилган археологик қазишлар эса бундай маʼлумотларни кўпроқ бермоқда.
Археологик қазишмалар бир неча метр қалинликдаги маданий қатламлар қандай бўлганлигини кўришга, бойлар ва камбағалларнинг уйларини, ҳунармандларнинг устахоналарини, савдогарларнинг дўконларини, кўча ва майдонларни, шоҳона саройлар ва ибодатхона, масжид ва мадрасаларни, мудофаа иншоотларини, шаҳарнинг сув билан таʼминлаш тизими ва ҳ.к.ни аниқлашга ёрдам беради.
Афросиёб ва унинг топилмаларига қизиқиш 1868 йилда Чор Россияси томонидан Самарқанд босиб олингандан кейин бошланди. Афросиёбда дастлабки қазиш ишлари билан маёр Борзенков (1874), подполковник В. В. Крестовский (1883), шарқшунос олимлар Н. И. Веселовский (1884-85, 1895), В. В. Бартолд (1904) ва В. Л. Вяткин (1905; 1912— 13)лар шуғулланишди. 1919 йилда М. Е. Массон, В. Л. Вяткин тадқиқот бошлаган жойларда қазиш ишларини давом эттириб, сомонийлар саройи (9-аср) харобаларини очди. 1925, 1929—30 йларда В. Л. Вяткин Афросиёбда қазиш ишларини давом эттиради ва унинг турли даврдаги тарихига оид кўплаб материаллар тўплайди. Аммо 1930 йилларга қадар Афросиёбда олиб борилган археологик қазишмалар қадимги Самарқанд тарихига доир жуда кам материаллар берган. Урушдан кейин Ўзбекистон ФАнинг Тарих ва археология институти олимларидан Афросиёб И. Тереножкин томонидан Афросиёбда жиддий дала тадқиқотлари ўтказилди. Натижада унинг энг пастки қатламидан милоддан аввалги 6—5-асрларга тааллуқли буюмлар, уй-жой харобалари топилди. В. Афросиёб Шишкин (1958-66) ва Я. Ф. Ғуломов (1967—70)лар раҳбарлигида олиб борилган кенг кўламли археологик қазишлар натижасида қадимги маданий қатлам материаллари Афросиёбнинг бошқа жойларидан ҳам топилди. 1966 йил 13 июлда Афросиёбни археологик жиҳатдан комплекс ўрганишни ташкил этиш мақсадида Республика ҳукуматининг махсус қарори қабул қилинди. Унга кўра, Афросиёб археологик қўриқхона деб эʼлон қилиниб, уни ўрганиш ишига Тошкент ва Самарқанд давлат университетлари ҳамда Маданият вазирлигининг Санʼацҳунослик институти ҳам сафарбар этилди. Аниқ илмий режалар асосида бошланган археологик тадқиқотлар туфайли нафақат шаҳарнинг кўп асрлик ёши, балки унинг ҳар хил даврлардаги тарихий топографияси, шаҳар таркиби, шаҳар ҳаётининг ривожланиш босқичлари, босқинлар туфайли юз берган бўҳронлар даври аниқланди. Самарқанд юшшдларининг шоҳона саройи очилди.
Афросиёбда топилган археологик материаллар Самарқанд милоддан аввалги 8—5-аларда Суғдиёнанинг марказий шаҳри сифатида вужудга келганлигини кўрсатади. Мил. ав. 329 йилда шаҳар Александр Мақдуний қўшинлари томонидан вайрон этилган, унинг излари ҳозиргача шаҳар мудофаа иншоотларида яхши сақланган. Мил. ав. 3 — 1-асрларда, Кушонлар салтанати даврида шаҳар ҳаётида юксалишлар юз берган. Мил. ав. 3-асрда шаҳар қўшалоқ мудофаа девори билан ўраб олинган. У даврларнинг қалин ма-даний қатлами Афросиёбнинг шим.да, унинг арки аʼлоси жойлашган қисмида яхши сақланган. Археологик материаллар ва ёзма манбаларда таʼкидланишича, бу замонда Самарқанд орқали Буюк ипак Йўли ўтган, ички ва ташқи савдо, ҳунармандчилик ривож топган. Илк ўрта асрларда Самарқанд Суғдиёнанинг бош шахри сифатида нуфузли мавқега эга бўлиб, шаҳар ижтимоий ва иқтисодий ҳаётида туб ўзгаришлар юз берди. Бадавлат деҳқон хўжаликлари кучайди, худди шу кезларда уларнинг қасрлари жойлашган Афросиёбнинг шим. қисми мудофаа девори билан ўраб олинди. Бу ҳолат Мовароуннахр ва унга қўшни вилоятларда ҳам юз берди. Бу даврда Самарқанд ҳукмдорлари Ихшид, Бухоро ҳукмдорлари эса Бухорхудот деб аталган. 712 йилда араблар фотихи Қутайба ибн Муслим қўшин тортиб келганда, Самарқанднинг мудофаа деворлари мустаҳкам бўлиб, атрофида сув тўла хандақ бор эди. Қутайба Самарқанда Фарғона, Шош ва турклардан ёрдамга келган лашкарларни энггач, кўмаксиз қолган Суғд ҳокими Ғурак ноилож у билан сулҳ тузди, шаҳарнинг ички қисми (шаҳристон)ни арабларга бўшатиб беришга мажбур бўлди. Археологик топилмалар исломга зид бўлган ҳайкал ва деворий расмларнинг атайлаб қилич билан чопилганини исботлайди.
9-асрнинг иккинчи чорагидан Мовароуннаҳрда ҳокимият сомонийлар қўлига ўтди. Бухоро уларнинг марказига айланди. Шу даврда Самарқанд иқтисодий ва маданий жиҳатдан тез ривожланди. Афросиёбда сомонийлар даврида ўймакор ганч нақшлар билан безатилган саройлар, бадавлат деҳқон хонадонлари, масжид ва мадрасалар, ҳаммом ва канализасиялар, тош кўчалар топилмоқда. Шаҳарни сув билан таʼминлаш оғирлигидан аҳолининг эҳтиёжини қондириш учун шаҳар ҳаётининг дастлабки йилларидаёқ Дарғом томонидан канал қазиб, сув келтирилган. Ана шу канал излари ҳозирги шаҳар хиёбонининг жан.да, Алишер Навоий ҳайкали қад кўтариб турган масканда очиб ўрганилди. Бу канал Регистон майдони орқали Ҳазрати Хизр масжиди томон йўл олган. Тарихий манбаларга кўра Афросиёбга жан.дан кираверишда шаҳар хандақи устига пишиқ ғиштлардан равоқли сувай-ирғич қурилиб, унинг тепасидан катта ариқ ўтказилган. Бу ариқни Жуйи арзиз (Қўрғошин ариқ) деб атаганлар. Ариқ шу эрда учга бўлинган ва шаҳар оралаб Сиёб ариғи бўйига борган.
10-асрнинг охирида Мовароуннаҳрда ҳокимият қорахонийлар қўлига ўтганида хам Самарқанда савдо, ҳунармандчилик, шаҳар ободончилик ишлари давом этади. Шаҳарнинг ҳунармандчилик қиёфаси кучайиб, зодагон деҳқон қасрлари энди шаҳар ташқарисида, уларнинг дала ҳовлиларида марказлашади. 1220 йилда Чингизхон қўшинлари Жуйи арзиз тўғонини бузиб, шаҳарни сувсиз қолдирди. Шаҳар мудофаачилари тенгсиз жангда таслим бўлдилар. Босқинчилар шаҳарнинг девор ва дарвозаларини вайрон қилиб сарой, масжид ва мадрасаларга, аҳоли хонадонларига ўт қўйдилар. Аҳолининг катта қисми жангда қирилди, ҳунармандлар Мўғулистонга ҳайдаб кетилди. Шаҳарни сўнгги мудофаачилари Жоме масжидига яшириниб, қаршиликни давом эттирдилар. Уларнинг оловда ёнган таналари жанг кийимида бизгача етиб келиб, археологик қазиш вақтида топилди. Қўрғошин ариқ қайта тикланмади. Афросиёбда сувсиз қолган аҳоли Сиёбдан чархпалакда сув чиқариб, кун кўрган, сўнг аҳоли бора-бора Ани бутунлай ташлаб кетган. Кимсасиз харобага айланган қадимги Самарқанд авваллари Ҳисори кўҳна, Қал`аи Ҳисор аталиб, 17-асрдан бошлаб аҳоли орасида Қал`аи Афросиёб ёки Афросиёб деб атала бошланган.
Афросиёбда қазишма ишлари айниқса Самарқандда Ўзбекистон Фанлар Академияси Археология институти ташкил топгач, кенг кўламда кучайди. Я. Ғ. Ғуломовдан сўнг Афросиёбдаги археологик қазишмаларга Г. В. Шишкина, Ш. Тошхўжаевлар раҳбарлик қилди. Кейинги йилларда (1989 йилдан) Афросиёбни археологик жиҳатдан тадқиқ этиш ишига франсуз археологлари — Пол Бернар, Франс Грене ва б. жалб этилган. Франсуз археологик миссияси Ўзбекистон археологлари билан (М. Исомиддинов ва б.) ҳамкорликда Афросиёбни ўрганишда қатнашмоқса. Ўзбек ва франсуз олимларининг ҳамкорликда олиб борган тадқиқот натижалари қадимги Самарқанд тарихига оид қатор масалаларга аниқлик киритди, яʼни милоддан аввалги 6—5-асрларга тааллуқли шаҳар мудофаа деворлари остидан гувалақдан қурилган янада қадимги девор қолдиқлари очилиб, Самарқанднинг ёши милоддан аввалги 8-аср ўрталарига оид эканлиги исботлайди; шаҳарнинг арки аʼло қисмидан милодий 8-асрга оид мурабба (70х70) шаклидаги Самарқанд ихшидларининг маҳобатли саройи қолдиқлари очилди. Афросиёбда археологик тадқиқот ишлари давом этмоқда.
119. Қадимги Сўғд шаҳарлари фортификацияси.
1.1. Зарафшон воҳаси мудофаа иншотларининг ўрганилиши
Маълумки Сўғд – Зарафшон ва Қашқадарё ҳавзасида жойлашган қадимий ва маданий воҳа ҳисобланиб, Марказий Осиёнинг ижтимоий-иқтисодий, сиёсий ҳамда маданий жараёнларида ўзига хос ўринга эга бўлиб келган. Ўтмишда бир неча бор дунё маданияти марказларидан бири даражасига етган Туронзаминнинг марказий қисми, хусусан Зарафшон ва Қашқадарё воҳалари бўйлаб жойлашган қадимий деҳқончилик ҳудудлари араб истилосига қадар Сўғд деб аталиб келган. Бу мамлакат зардуштийларнинг муқаддас китоби «Авесто»да ҳам “Гава - Сўғдийлар яшайдиган юрт”, деб таъкидланган¹.
Сўғд ўлкаси тарихан бугунги Ўзбекистоннинг Самарқанд, Қашқадарё, Бухоро вилоятлари, Тожикистоннинг Панжикент атрофидаги ерларни бирлаштирган эди. Хусусан, Зарафшоннинг юқори оқимидан бошланувчи Самарқанд воҳаси Самарқанд ботиғида жойлашган бўлиб, шимолдан Ғубдинтоғ-Оқтоғ-Қоратоғ, жанубдан Қоратепа-Зирабулоқ-Зиёвуддин каби тоғлар билан ўралган. Бу воҳа текисликлари анча кенг бўлиб, фақат Навоий шаҳридан ўтиб тораяди ҳамда Қизилтепа ва Офтобачи қирлари бир-бирига яқинлашиб, Ҳазар йўлагини ҳосил қилади. Ундан ўтиб дарё водийси текислиги яна кенгаяди ва жануби-ғарб томон йўналишини ўзгартиради. Шундан сўнг Бухоро воҳаси бошланади. Бухоро воҳасининг узунлиги 70 км.га етиб, дарё деярли текисликдан оқади ва воҳа табиий текисликка айланади. Воҳа шимолдан Қизилқум билан, шарқдан Қўштепа, Азкамар, Қўйимозор, Қайнағач, Қумсултон каби тепаликлар, жануб ва жануби-ғарбдан эса Қоракўл платоси билан ўралган². Ўтмишда Зарафшон дарёси Шарқий Сўғд чегарасидан бошланиб, Ғарбий Сўғд - Бухорода тугаган³. Жанубий Сўғд эса ўрта асрларда шимолда Зарашон-Ўргут тоғлари, шарқда Хисор қоялари, жанубда Бойсунтоғ, ғарбда Қарши дашти қумлари билан чегарадош Қашқадарё водийсини қамраб олган⁴.
Қадимги шаҳар цивилизацияси ва давлатчилик тарихини ўрганишда Ўрта Осиёнинг қадимги ва ўрта асрлар шаҳарлари мудофаа иншоотларини ўргинишнинг аҳамияти катта. Фортификация иншоотларинининг пайдо бўлиши жамиятда урбанизация жараёнининг ривожланишида муҳим вазифани ўтади⁵.
Ўрта Осиё мудофаа иншоотларини ўрганиш бўйича катта мувофаққиятлар кадимги Сўғднинг пойтахти бўлмиш – Афросиёб шаҳрида олиб борилган қазишлар жараёнида қўлга киритилган. 1959-1965 йилларда М.К.Пачасов томонидан қадимги шаҳарнинг мудофаа тизими ўрганилди. Тадқиқотчи фортификация тизимга оид кўплаб керакли маълумотларни берган бўлсада, энг қадимги девор қурилишини антик даврининг охири ва илк ўрта аср бошларига оид деб таъкидлайди. Бироқ унинг девор қурилиш даври бўйича берган хулосалари бошқа тадқиқотчилар томонидан инобатга олинмаган. Кейинги даврда олиб борилган тадқиқотлар натижасида қадимги Афросиёб шаҳрининг фортификация тизимига оид кўплаб ютуқлар қўлга киритилди. 1956-1966 йилларда С.К.Кабанов археология ва тарих институти отрияди билан биргаликда қадимги шаҳар ташқи қалъа деворининг шимолий қисми (Р-6) очиб ўрганди. Натижада очилган қалъа деворининг қалинлиги 6 м, узунлиги 62 м бўлиб эрамиздан аввалги III –II асрларга оид эканлиги аниқланди. Олиб борилган археологик кузатишлардан сўнг деворнинг хом ғиштдан (34-35х34-35х15-16) қурилганлиги аниқланган. Бундан ташқари тадқиқотчи деворда тош ётқизилган йўлак ва ички деворда эни 2 метр ёғоч устунли айвон бўлганлиги ҳақида маълумот бериб ўтади. Ҳар бир олиб борилган тадқиқотлар натижасида ёдгорликнинг умумий хусусиятлари ва мудофаа тизимига оид кўплаб маълумотлар қўлга киритилган⁶.
1960,1965 ва 1968 йилларда тадқиқотчи М.И.Филанович томонидан шаҳарнинг шимолий қисмида қазиш ишлари олиб борилди (Р-6,12). Тадқиқотларда пахсадан қилинган қалинги 9 метр бўлган девор қолдиқлари топиб ўрганилди.деворнинг санаси милоддан аввалги I милодий I асрлар деб белгиланган. Девор милодий IX асрнинг биринчи чорагида хом ғишт билан таъмирланган. 6, 12 қазишмаларда бошқа бир милоддан аввалги I минг йиллик ўрталари ва антик даврига оид энг қадимги девор қолдиқлари топилган.⁷
1968-1971 йилларда Г.В.Шишкин қадимги Афросиёб қалъасининг шимолий қисмида (Р-41/XVI) қазиш ишларини олиб борди. Натижада қадимги шаҳар фортификация тизимнинг милоддан аввалги I мингйиллик ўрталаридан мил. авв. III-II асрларга қадар бўлган даврий тараққиётига оид кўплаб муҳим маълумотлар олинди. Бу ерда милоддан аввалги I мингйиллик ўрталарига тегишли пахсадан қилинган қадимги девор очилган. Муҳими шаҳарни бир-бири билан боғловчи 15 та йўлаклар очилган, бу йўллардан милоддан аввалги V-VI асрлардан то милодий XIII асргача фойдаланилган⁸.
1971-1972 йилларда қадимги шаҳарнинг Р-6 ҳудудида яна қазиш ишлари давом эттирилди. Қазиш ишлари жараёнида учта дарвоза ва кўча аниқланган, унга ички тарафга кириш учун махсус айланма йўлаклар қилинган.
1974 йилда Ю.Ф.Буряков Афросиёб ташқи деворининг шарқий қисмида тадқиқот ишларини олиб борди. Изланишлар жараёнида Милоддан аввалги I мингйиллик ўрталарига оид хом ғиштдан қилинган мудофаа девори ва шаҳарнинг қадимги дарвозаси аниқланди.
Шуни таъкидлаш керакки, кўпчилик тадқиқотлар асосан қадимги шаҳарнинг ижтимоий-иқтисодий аҳволини ўрганишга қаратилганлигига гувоҳи бўламиз. Шаҳарнинг фортификация тизимини ҳар томонлама ўрганишга оид тадқиқотлар ўтган асрнинг 70-80 йилларида олиб борилган. Қадимги Афросиёб шаҳрининг цитадел қисми мудофаа тизимига оид стратеграфик тадқиқотлар дастлаб Ш.С. Тошхуджаев ва О.И.Иневаткинлар томонидан 1976-1977 йилларда олиб борилган. Тадқиқотлар натижасида шу нарса маълум бўлдики, энг қадимги девор (платформа) мил.авв. VI-V асрларда пахса ва 51-69х31-41х7-9 см ўлчамли хом ғиштлардан қилинган. Девор милодий Х асргача бир неча маротаба таъмирланган⁹.
Афросиёбнинг фортификация тизимга оид кўплаб кенг қамровли тадқиқотларга қарамай, шаҳарда мудофаа тизимининг пайдо бўлиши ва тараққиёти ҳақида тўлиқ маълумотларга эга эмасмиз. Бундан ташқари мудофаа иншоотларининг асосий элементларидан бўлмиш қадимги миноралар тўлиқ очиб ўрганилмаган. Афросиёб шаҳри ҳудудида қурилган энг қадимги девор санасини аниқлаш бўйича ҳам кўплаб тафовитли фикрлар мавжуд. Масалан 1959-1965 йилларда қадимги шаҳарда тадқиқот ишларини олиб борган олим М.К.Пачасом умуман бутун бир шаҳар қурилиши даврини антик даврининг охири, илк ўрта аср бошларига оид деб баҳолайди¹⁰. Юқорида таъкидлаганимиздек, кўпчилик тадқиқотчилар бу фикрни маъқулламайдилар. Чунки, қадимги Самарқанд акрополи атрофида қурилган мудофаа девори очиб ўрганилганда бу ерда аҳамонийлар давридагидек ясси бўртма ғиштлар топилган. Қолаверса, бир хил стандартли: 60х17х11, 62х25х11 ўлчамдаги ғиштлар поғанама-поғана қилиб терилган. Бу ҳолат бизга аҳамонийларнинг архитектура санъатини эслатади. Ғиштлар орасига 4 см қалинликда қоришма қўйилган.¹¹
Шундан билишимиз мумкинки, шаҳарда энг қадимги девор қурилиши илк темир даврига бориб тақалади. Афросиёб шаҳри атрофидаги қадимги манзилгоҳларда ҳам кўплаб тадқиқотлар амалга оширилди. 1976-1978 йилларга келиб кўҳна шаҳар атрофидан милоддан аввалги I минг йилликнинг ўрталарига оид Қўрғонча ва Лолазор манзилгоҳлари очилди.¹²
Самарқанддан 40 км ғарбда, Қорадарёнинг чап қирғоғида бир қатор турли даврларга оид археологик ёдгорликлар аниқланган бўлиб, улардан энг қадимги даврларга оид бўлган Лайлақўйтепадир. Умумий майдони 2 гектардан иборат Лайлақўйтепа тўғри бурчакли бўлиб, бу ердан топилган топилмаларга қараб ёдгорлик милоддан аввалги VI-III асрларга оид эканлиги аниқланган.
1984-1993 йиллар мобайнида ўзбек-француз қўшма экспедицияси Кўктепа (Пояриқ тумани) ёдгорлигида тадқиқот ишларини олиб борди. Сўнги йилларда олиб борилган археологик тадқиқотлар натижасида Самарқанддан 30 км ғарбда жойлашган ушбу кўҳна шаҳар харобаларининг очилиши Сўғдиёнанинг қадимги шаҳарлари ҳақидаги тасаввурларни яна кенгайтирди. Тадқиқотчилар манзилгоҳ илк темир даврига оид бўлиб, илк шаҳарсозлик маданиятини ўзида акс эттиради деган хулосага келганлар. Олиб борилган изланишлар натижасида шаҳарнинг мудофаа тизими ва ички тузилиши ўрганилди.
121. Халқаро ва маҳаллий савдо-сотиқни ривожлантиришда савдо-карвон йўлларининг устида барпо қилинган сардобаларнинг аҳамияти жуда катта бўлган. Одатда сардобалар карвон йўлларининг сув тансиқ бўлган қисмларида қурилган. Сардоба қуришда олдин қулай жой танланган, сўнгра ҳовуз қазилиб, унинг тагига пишиқ ғишт терилган. Устига эса пишиқ ғиштдан гумбаз барпо қилинган. Сардобанинг тўрт томонидан махсус туйнуклар қилинган бўлиб, бу туйнуклар ҳаво алмашиб туришига хизмат қилган. Сардобаларга қишда ёки баҳор пайтларида қор ва ёмғир сувлари тўпланган. Айрим сардобаларга ариқдан ёки яқин орадаги каналдан сув олиб келингани маълумдир. Чунки кўп ҳолларда ариқ ёки каналдаги сув ёз мавсумига келиб қуриб қолган. Шу сабабли бундай жойларда сардобалар барпо қилиниб, карвонлар учун сув асрашган.
Сардобалар сув тансиқ жойларда муҳим аҳамиятга эга бўлганлиги сабабли бу иншоотларни қуришга катта эътибор беришган. Сардоба қуриш учун дастлаб қулай, соз тупроқли ер танланган. Сардобанинг ҳовузи думалоқ шаклда бўлиб, кўп ҳолларда унинг диаметри 16 метргача етган. Чуқурлиги эса 10-15 метр бўлган. Ҳовузнинг чеккасига эса сув олиш учун махсус зинапоялар қилинган. Сардоба устига қилинган гумбаз ҳам катта маҳорат билан қилинган бўлиб, унинг девори пастки томондан 1,5 метргача бўлган. Кўп ҳолларда сардобани қўриқлайдиганлар учун унинг ичидан махсус хоналар ҳам қурилган. Сардобанинг ичига ҳар хил ҳайвонлар кириб сувни ифлослантирмасликлари учун эшиги олдига пахса ёки тошдан махсус тўсиқлар қилинган. Сардобаларнинг ҳовузи вақти-вақти билан тозалаб турилгани учун унинг суви ҳамиша тоза бўлган.
Шу ўринда сардобалар, Ўзбекистон ҳудудидан ўтган қайси карвон йўллари устида барпо этилган? — деган савол туғилади.
Археологик тадқиқотлар ва сайёҳларнинг кундаликларидан маълум бўлишича, сардобалар асосан Жиззах-Тошкент, Самарқанд-Қарши-Термиз, Самарқанд-Бухоро йўналишидаги савдо-карвон йўллари устига барпо этилгандир. Бу ҳақда кейинги мақоламизда батафсил тўхталамиз.
Холмурод Сориев,
Ўзбекистон Қуролли Кучлари Кичик мутахассисларни тайёрлаш маркази ўқитувчиси.
122. Sitorai Mohi Xosa saroyi ^[1] ( oʻzb. Sitorai Mohi Xossa Saroyi — Yulduz va oydek saroy ) — Buxoro amirining qishloq qarorgohi, 19-asr oxiri — 20-asr boshlarida qurilgan. Hozirda unda dekorativ va amaliy san'at muzeyi joylashgan.
Saroy eski va yangiga bo'lingan.
Saroyning birinchi binolari (bu kungacha saqlanib qolmagan) 18-asrda, soʻngra amir Seyid-Abdul-Ahad-xon davrida 19-asrning ikkinchi yarmida paydo boʻlgan.
Yangi majmua yevropacha uslubda qurilgan, lekin erkak va ayol qismlarga bo‘lingan, ichi sharqona tarzda bezatilgan. U Buxoroning soʻnggi amiri Mir Sayid Olimxon (1912-1920) davrida qad rostlagan .
Amir saroyida xizmat qilgan Xasanjon Umarov, Abdullo G‘ofurov, Rahim Xayetov, Ibrohim Hafizov, Karim Samadov, Usto Jo‘ra, Usto Xo‘jaqul, Shirin Murodov kabi o‘z davrining mashhur ustalari, jumladan, ikki rus muhandisi Margulis va Sakovich ishtirok etgan. saroy qurilishi.
Hozirda saroyda dekorativ-amaliy san'at muzeyi joylashgan.

Muzey tarixi [ tahrir | kodni tahrirlash ]

Muzey 1927 yilda ochilgan boʻlib, 3 boʻlimdan iborat boʻlgan: “Soʻnggi amirlar hayoti”, “Shahar hunarmandchiligi”, “Buxoro inqilobi tarixi”. Muzeyni tashkil etishda birinchi oʻzbek muzeyshunosi Musajon Saidjonov (1893-1937; “ xalq dushmani ” sifatida hibsga olingan va otib tashlangan) faol ishtirok etgan.
1933-yilda “Sitorai moxi Xosa” Buxoro muzeyi filiali boʻlib, tumanlararo oʻlkashunoslik muzeyi maqomi berilgan. Ko'rgazma qayta ta'mirlandi va kengaytirildi. Ko'rgazmaning namoyishi 1947 yilgacha davom etdi.
1948 yildan ekspozitsiya “Buxoro xalq amaliy sanʼati va sanʼati” deb nomlanadi. Unda “Buxoro monumental sanʼati”, “Amaliy sanʼat”, “Xalq musiqa sanʼati”, “Xattotlik va miniatyura sanʼati” va “Buxoroning qoʻshni qardosh davlatlar bilan madaniy aloqalari” boʻlimlari mavjud edi.
1954 yilda saroyda Butunittifoq kasaba uyushmalari markaziy kengashining idoraviy dam olish uyi ochildi , muzey butun saroy majmuasidan 9 ta asosiy zalga qisqartirildi. Ko'rgazma "Xalq ijodiyoti muzeyi" deb nomlangan.

Hozirgi zamon [ tahrir | kodni tahrirlash ]

Hozirgi vaqtda saroy majmuasida dekorativ-amaliy san'at muzeyi joylashgan va quyidagi ekspozitsiyalar namoyish etilmoqda:

• 
  "Yozgi saroyning ichki qismi" (asosiy bino).
  

Bu yerda 19—20-asrlarga oid saroy mebellari, 14—20-asrlarga oid xitoy va yapon chinni buyumlari, Rossiyadan saroy sanʼati buyumlari, mashhur buxorolik ustalarning zargarlik buyumlari, zardoʻzlangan panno va koʻrpalar namoyish etilgan.

• 
  “XIX asr oxiri – XX asr boshlaridagi buxoroliklarning kiyimlari” (oktaedrik ayvon).