Hayot faoliyati xavfsizligi
Atmosferani muhofaza qilish
Download 1.53 Mb. Pdf ko'rish
|
qurilish ekologiyasi GKvaKga maruza 111
- Bu sahifa navigatsiya:
- Jadval-1 Atmosferani quyidagi shartli 5 qatlamga ajratiladi.
- Toza atmosfera xavosining tarkibi quydagilardan iborat. Jadval-2
- Atmosferaga tushayotgan xar qanday zaxarli modda ma’lum vaqt davomida xavoda tarqaladi. Jadval-3
- 4.3 Atmosfera xavosini ifloslanish oqibatlari
- Mustaxkamlash uchun savollar
- Mavzu-5 Suv resurslarini muhofaza qilish va ulardan samarali foydalanish.. R e j a
- 5.1 Zaxarli gazlar miqdorini kamaytirishning tashkiliy chora - tadbirlari
- Musta’kamlash uchun savollar
- 2. O’rmon resurslarini kamayib borish sabablari. 3. Yerni saqlashga qaratilgan chora-tadbirlar. T a ya n ch i b o r a l a r
|
4.1 Atmosferani muhofaza qilish
Atmosfera deb Yerni ultrabinafsha nurlardan va keskin temperatura o‘zgarishlardan saqlab turuvchi gazsimon qobiqqa aytiladi. Tashqi va ichki faktorlar ta’siri ostida atmosferada doimo gidradinamik, issiqlik, elektromagnit ximyavi, arotaximyavi va boshqa jarayonlarning bosimi, temperaturasi, oqimining yo‘nalish tezligi va x.k. boliqdir.
Atmosfera massasi-5,3*10 tonna bo‘lib, u planetamiz massasining 1/10 6 qismini tashkil qiladi. Jadval-1 Atmosferani quyidagi shartli 5 qatlamga ajratiladi.
5 Ekzosfera Ionopauza 4 Termosfera Mezopauza 3 Trapopauza 2 Mezosfera Stratopauza 1 Troposfera
1.Troposfera-eng Erga yaqin joylashgan atmosfera qavati bo‘lib, uning qalinligi ekvator tepasida 16-18km.ni qutb tepasida esa, 7-9km.ni tashkil etadi. Bu qavatda atmosfera xavosining 80% joylashgan bo‘lib, asosiy ob-xavo o‘zgarishlari shu qatlamda sodir bo‘ladi. Xavoning temperaturasi-70 0 Sgacha etadi. Bu qatlamda 8% namlik bordir. 2.Stmosfera-50-60 km.gacha masofada joylashgan yuo‘lib, bu erda 5% atmosfera xavosi bordir.Bu qatlamda xavoning tezligi 100 km/soat, temperatura esa ‘ar 1 km.da 1-2 S ga olib boradi.(Bu qatlamda qalinligi 3mm. ga teng bo‘lgan ozon qatlami joylashgandir.) Atmosferaning ozon qavati erdan 20-30 km.balandlikda joylashgan. 39 Ozon atmosferasining asosiy tarkibiy qismi bo‘lsada, uning miqdori juda kam bo‘lib, massasi jixatidan 4mlrd tonani tashkil qiladi xolos. Agar ozonning hammasini to‘plab, bir qavat parda xosil kilganimizda. Uning qalinligi hammasi bo‘lib 3m 2 ga teng bo‘ladi. 3. Mezosfera -80 km. gacha masofani egalaydi. Bu erda Yerdan uzoqlasha borgan sari temperatura kamaya borib-76 0 S ga yetadi. 4. Termosfera-bu qatlamda doimo temperatura ortib boradi, xavoning zichligi esa juda past bo‘ladi va 800 km.gacha masofani egallaydi.
5. Enzosfera-atmosferaning eng yuqori qatlami bo‘lib, 800 km. dan yuqori masofalarni egallaydi.
Gaz zarrachalari tezligi 12km/sek. ga teng bo‘lib ionlashgan xolda bo‘ladi. Ba’zi xollarda termosfera va ekzosferalarni yuqori ionlashgan xolda bo‘lganliklari uchun ionosfera deb ham ataladi.
Modda Formulasi % Xajmi Azot
N 2
78,1 Kislorod O 2
20,93 Argon
Ar 0,93
Uglerod oksidi CO 2 0,03 - 0,04 Vodorod H 2 0,01
Geliy He
0,005 Neon
Ne 0,00018
Kripton Kr
0,0001 Ksenon
Xe 0,00001
Yuqorida keltirilgan toza xavo tarkibigakirmagan xar qanday begona modda ifloslantiruvchi deb ataladi, ya’ni toza xavoningsifatini yomonlashtiradi.
Atmosfera xavosi 2yo‘l bilan ifloslanadi: Tabiy ifloslantirish va antropogen ifloslantirish. Bu jarayoni quydagi sixma bo‘yicha ko‘rib chiqaylik.
Atmosferani ifloslanishi Tabiiy Antropogen oksidlanish Tabiiy
sharoitda Shamol
orqali Parchalanish Elektrik zaryadlar Tabiiy ofatlar Changli
to’zonlar Vulqon
otilishi O’rmon
yong’inlari tehnogen Sanoat korxonalari Energetik
Avtotransport Qishloq ho’jaligini kimyolashtirish Maishiy Qishloq
xo’jaligida Shaharlarda
40
davomida xavoda tarqaladi. Jadval-3
I. SO 2
II. SO 2
H 2 SO 4 III. H
2 SO 4 MeSO 4
Maxalliy tarqalish zonasi Mezo masshtab tarqalish zonasi Uzoq tarqalish zonasi r = 50 km r = 100 km r > 100 km
2 gazi xavoda Ma’lum vaqt turishi natijasida toza xavo takibidagi suv bularida erish natijasida H 2 S 4 ga, keyin esa, yana xavodagi metal changlari bilan tasiri xavoga esa Me SO 4 shakilga aylanadi:
SO 2 +H 2 O--->H 2 S 4 +Me--->Me SO 4
Demak atmosfera xavosiniga tushgan zararli modda uzoq vakqt davomida saqlanib turadishi natijasida ularning zaxarlik darajasi va turi ortib boraveradi. SHuning uchun xosil bo‘layotgan zaxarli moddalarni ushlab qolish yani tozalab olib qolish chora tadbirlarini ko‘rish kerak, ekan.
Atmosfera xavosining ifloslanishida qo‘ydagi oqibatlar kelib chiqishi mumkin:
1. Tirik mavjudodlar uchun zarur bo‘lgan toza xavoning sifati buzilishi. 2. Insonlar salomatliginining yomonlashishi va turli kasaliklar turlari ko‘payishi.
3. Kislotali yomirlarni yoishi natijasida oxakli, marmar, metall qoplamali qurilish inshoatlarni emirilishi.
4. Karbonat angidridning (So g ) ko‘payib borish natijasida iqlimni isishi (parnik effekti).
5. Oltingurgut (W) okisdini (So g ) ortib borishi xisobiga iqlimni sovib ketishi (alibedo effekti).
6. Freon gazini xavoga tushishi natijasida ozon qalamining emirilishi kabi
oqibatlari keltirib chiqadi.
Hozirgi zamonda atmosfera xavosini sanoat korxonalaridan chiqayotgan zaxarli gazlar bilan ifloslanishni kamayish maqsadida ko‘pgina issiqlik elektr stansiya parida, meneral xomashyolarni qayta ishlash zavodlarida balandligi 100 m, dan 400 m, gacha bo‘lgan turbalardan foydalanilmoqda. Bu tadbir aytarli talab darajasida samara bermoqda, lekin atmosfera xavosi tarkibida xosil bo‘layotgan chiqindilar miqdorini chegaraviy mumkin bo‘lgan miqdorgacha tushirib turish imkonini yaratmoqda.
1. Atmosfera tushunchasi nima va u necha qavatdan iborat? 2. Atmosfera xavosining tarkibi qanday?
3. Atmosfera xavosi necha xil yo‘l bilan ifloslanadi? 4. Zaxarli moddallar xavoda qanday tarqaladi?
5. Atmosfera xavosi ifloslanganda qanday oqibatlar kelib chiqadi? 6.Atmosfera xavosini ifloslanishini kamaytirishning qanday yo‘llari mavjud?
7. Atmosferani tabiiy ifloslanishi qanday? 8. Atmosferani antropogen ifloslanishi asosan nimalardan iborat?
9. Atmosferaning ozon qavati qaerda joylashgan? 10Atmosfera ‘avosini asosiy qismi nimalardan iborat?
41 Mavzu-5 Suv resurslarini muhofaza qilish va ulardan samarali foydalanish.. R e j a :
2.Zaxarli gazlar miqdorini kamaytirishning texnalogik chora-tadbirlari.
Turbalar baladligini oshirish, sanitar ximoya zonasi, yonilini oltingurgutdan tozalash, moslamasi o‘rnatish asosiy inshoat tuzilmasini (konstruksiyasini) takominlashtirish, temperaturani kamaytirish, yonilini ikki bosqichda yoqish, inkubator qo‘shish.
Keyingi yillarda atmosfera xavosini zaxarli gazlar bilan ifloslanish darajasi ayniqsa sanoat korxonalarida ko‘payib bormoqda. Aviatransport vositalarining ko‘paytirish, axoli sonini ko‘paytirish, korxonalarni yangi-yangi turlarini qo‘shmoq joylarida ishga tushirlishi, ishsizlar sonini kamaytirish maqsadida hamkorlikda qo‘shma korxonalar sonini ortib borishi atmosfera xavosini Ma’lum darajada ifloslanishiga olib kelmoqda.
Atmosfera xavosini zaxarli gazlar, changsimon gazlar, qattiq zarrachalar bilan ifloslanishini kamaytirish borasida respulblikada, ayniqsa sanoat korxonalari joylashgan xududlarda fan-texnika yutuqlaridan foydalangan xolda chora tadbirlar ishlab chiqilmoqda va amaliy ishlar qilinmoqda. Xavoni ifloslanishini kamaytirish maqsadlarida, ayniqsa sanoat korxonalarida ko‘pincha balandligi 100 m dan 400 m, gacha bo‘lgan trubalardan foydalanishi yo‘lga qo‘yiladi. Bu tadbir aytarli unchalik samara bermasa ham, lekin chiqindi xosil bo‘layotgan va tashlanyotgan erlarda uning miqdorini chegaraviy ruxsat etilgan miqdorigacha tushirish imkoniyati yaratiladi. Trubalar balandligini oshirish o‘sha erning o‘zida iflos moddalarni mezomasshtab va uzoq taqalishi zonalariga tushishini taominlaydi, yaoni yaqin (ma’alli) tarqalish xonasida uning miqdorini kamaytiradi.Masalan: 200m.li trubadan tashlanayotgan chiqindi moddalar 75-250 m.li radislarga tarqaladi. Atmosfera xavosining tozaligini saqlash maqsadida hozirgi kunda quyidagi tashkiliy chora-tadbirlarni amalga oshirishni taqoza etadi.
1. SHaxarlarda atmosfera xavosini kuchli ifloslantiruvchi sanoat korxonalarni joylashtirish mumkin emas (masalan ximiyaviy, metallurgiya va x.k.).
2. YAngi loyixalanayotgan, qurilayotgan sanoat korxonalarini axoli zich joylashgan erlardan uzoqroq joyga shamol yo‘nalishini ‘isobga olgan xolda joylashtirish kerak va uning atrofida sanitar - ‘imiya zonalarini barpo etish zarur.
3. ‘avoga chiqarilayotgan gazlarning zaxarlilik darajasiga qarab sanoat korxonalarini 5 sinfga ajiratilgan va ularning ‘ar biriga quydagi sanitarda ximiya zonalarini belgilangan talab etiladi:
1-1000m. 11-500m. 111-300m. 1V-100m. V-50m. Ushbu ximiya zonalarining maydoni ko‘kalamzorlashtirilishi shart.CHunki 1kv.m. barg yuzasi 1,5-3,0g.gacha changni va 1ga yashil o‘simlik maydoni esa 8kg/soat SO 2 yutishi mumkin . 4. Sanoat korxonalari albata tepalik va shamol yaxshi yuradigan erlarga joylashtirilishi kerak.
6. YOkililarni gaz va elektr turlari bilan almashtirish kerak.
7. YOkili sifatida foydalanilaetgan neft va gaz tarkibidagi oltingugurtni tozalash uchun ularga maxsus ishlov berish kerak.
8. Atmosfera xavosini ximoya qilishining eng asosiy chora-tadbirlaridan biri tozalagich moslamalarni va inshootlarni qurishdir.Lekin yuqorida ko‘rsatilgan chora-tadbirlar atmosfera xavosini ifloslanishidan saqlash uchun etarli emasdir.Bunig uchun eng avvalo sanoat korxonalarida xosil bo‘layotgan chiqindilarning miqdorini keskin kamaytirishga erishishimiz zarurdir. 5.2 Zaxarli gazlar miqdorini kamaytirishning texnologik chora - tadbirlari 42
Zaxarli gazlarni miqdorini kamaytirishning texnologik chora-tadbirlari texnologik va konstruktiv o‘zgartirishlar yiindisidan tashkil topgandir. Ular quydagi yo‘nalishlarda amalga oshirilmoi darkor:
1. Texnologik jarayonlarni borishi davomida zaxarli moddalarni ‘osil bo‘lishi mexanizmni o‘rganish.
2. Asosiy inshoatlar konstruksiyasini takomilashishi. 3. Xomashyo sifatida ishlatiladigan zaxarli moddalarni kam zaxarli yoki umuman toza turlari bilan almashtirish.
4. CHiqindisiz texnologik jarayondarni tashkil qilish. YUqoridagi texnologik chora-tadbirlar ichida zaxarli moddalarni xosil bo‘lishi mexanizimni o‘rganish eng asosiy o‘rinni egalaydi.Masalan: azot oksidlarini ‘osil bo‘lishi jarayoni mexanizimi bilan tanishib chiqsak,u quydagi jarayon ‘isobiga xosil bo‘ladi.
N 2 +O 2 <----> 2NO --- 43kkal Azot oksidlari, asosan IES 60%, avtotransport - 38% boshqa ximiyaviy korxonalarda- 2% ‘osil bo‘ladi. Azot oksidining konsentratsiya O 2 ning konsentratsiyasi va temperaturasining ortib borishi bilan oshib boradi, asosan yonish zonasida ‘osil bo‘ladi. Trubalar orqali atmosferaga tushgandan so‘ng esa yana oksidlanish quydagicha davom etadi:
2NO+O
2 ---> 2NO
2 +45kkal Ushbu jarayon tezligi temperaturani kamayishi va O 2 ning konsentratsiyasini ortishi bilan ortib boradi.
Demak, azot oksidlarini miqdorini kamayishi uchun yoqish zonasiga berilayotgan O 2
ning miqdorini va temperaturasiniboshqarish zarurdir. U quydagi yo‘llar bilan amalga oshiriladi:
1. YOnish natijasida ‘osil bo‘layotgan maxsulotlarni qaytadan yonish zonasiga yuborish yaoni retsirqo‘lyasiya qilish, natijasida yonish zonasi temperaturasi bir oo‘ kamaytirladi.
2. YOkilini 2 bosqichda yoqishni tashkil qilish va birinchi yonish zonasiga kerak bo‘lgan miqdordan kamroq miqdorda xavo yuboriladi, natijada bir oz temperatura kamaytirilib ‘osil bo‘lish tezligi sekinlashadi. Temperaturani kamayishiga erishilishi ‘isobiga ikkinchi bosqichdagi yonish jarayoni ortiqcha O 2 li va ancha past temperatura sharoitida boradi. Natijada 2 yonish zonasida ‘am ‘osil bo‘layotgan azot oksidlari 2-3 baravar kam miqdorda bo‘lishiga erishiladi.
3. NOning sintezi reaksiyasiga ingibitorlarni qo‘shish, yaoni yonish zonasiga suv bularini yuborish:
2N 2 O+2S+O ----> 2N 2 +SO +SO
2
Lekin, ko‘p miqdorda suv bulari berilishi Soning miqdorini oshirib yuborishi mumkin.
Musta’kamlash uchun savollar:
1. Za’arli gazlar miqdorini kamaytirishning necha xil usuli bor? 2.Za’arli gazlar miqdorini kamaytiruvchi tashkiliy chora- tadbirlarga nimalar kiradi?
3. Sanitar - ximiya zonasi qanday belgilangan? 4. Za’arli gazlar miqdorini kamaytiruvchi texnologik chora-tadbirlarga nima kiradi?
5. Atmosfera ‘avosini sha’arda sanoatning qaysi tarmoqlari ko‘proq ifloslantiradi? 6. Sanoat korxonalarini atmosferaga tashlayotgan zaxarli gazlariga qarab nechta sinfga bo‘linadi?
7. atmosfera xavosini asosiy chora-tadbirlari nimalardan iborat? 8. Sanoat korxonalarini loyixalashda qanday talablar qo‘yiladi?
9. atmosferani ifloslantirmaydigan yokili turlari nimalardan iborat? 10. Transport vositalarining kupayishi atmosfera ‘avosiga qanday ta’sir etadi? 6-Mavzu: Tuproqlarni muhofaza qilish va uning ifloslanishi Reja 1. Litosferani muhofaza qilish. 43 2. O’rmon resurslarini kamayib borish sabablari. 3. Yerni saqlashga qaratilgan chora-tadbirlar.
Litosfera, tos o’ram, tuproq, gummus, chirindi, rekultivatsiya, cho’llanish, sho’rlashish, tuproq eroziyasi, tuproq degradatsiyasi, ihota, mikro elementlar, mikroorganizmlar, gazlar balansi, ifloslanish, antropogen, changlar, chiqindi, xom ashyo, suv, issiklik manbai , xavo, kuyosh radiatsiyasi. 6.1. Litosferani muhofaza qilish. Litosfera - bu yerni ustki qatlami bo’lib, uning qalinligi 30-40 km ga teng. Litosfera o’z ichiga yer resurslarini, o’simliklarini, o’rmonlarni, hayvonot olamini, yer osti boyliklarini oladi. Litosferani muhofaza qilish, uning boyliklaridan oqilona foydalanish - bu ishlab chiqarish jarayonlarining samaradorligini oshirish hamda insonning tabiiy yashash sharoitlarini, planetani genetik fondini saqlab qolishning asosiy omillaridan biridir. Litosferaning ustki qavati tuproqdan tashkil topgan bo’lib, tuproq insonlarning hayotini ta’minlashda muxim rol uynaydi, chunki oziq-ovqat maxsulotlarini ishlab chiqarishni asosiy xajmi sifatiga bog’liqdpr. Tuproq uzoq yillar davomida atmosfera, gidrosfera, o’simlik va xayvonot olamining o’zaro bir-biriga uzviy bog’liq bo’lgan holda litosferaning ustki qavatlarining uzgarishi natijasida shakllanib kelgan. Tuproqning holatiga omillar bilan birgalikda, inson faoliyati ham ta’sir ko’rsatadi. Tabiatda doimo tuproq qavatining suv, shamol, sel okimlari va x.k. ta’siri natijasida buzib yuborilishi jarayonlari amalga oshib kelgan. Ammo lekin, tuproq holatining global buzilishi paydo bulishi, asosan insonlarning turli xil xarakatlariga bog’liqdir. Insonning xohishiga ko’ra tuproqning xarakteri o’zgartiriladi, tuproqni hosil qiluvchi faktorlar - relef, mikroiqlim uzgaradi, dengizlar, suv omborlari, kanallar barpo etiladi, millionlab tonna grunt joydan joyga ko’chiriladi va x.k. Tuproqni muhofaza qilishning asosiy vazifasi - bu tuproq qatlamining yaxlitligini saqlab qolish, uning maxsuldorligini saqlashdir. Buzib yuborilgan tuproq juda sekin tiklanadi. Tuproqning 1 sm qavatini tiklash uchun yuz yillar kerak. Oxirgi yillarda butun dunyo mikyosida er resurslarini kamayib borishi kuzatilmoqda. Buning asosan ikkita sababi bor: 1. Birinchisi - tuproqning tabiiy jarayonlar (masalan, cho’llarni ortib borishi) ta’sirida hamda xo’jalikni bilimsiz olib borish natijasida (yemirilish, tuzlanish) degradatsiya va quvvatsizlanishidir. Tabiiy jarayonlar ta’sirida denudatsiya jarayoni - ya’ni tog’ landshaftlarini buzilishi, quruqliklarni tarqalishi, tuproq qatlamini suv va shamol bilan surilib ketishi - amalga oshiriladi. Tabiiy jarayonlar ta’sirida denudatsiya jarayoni - ya’ni tog landshaftlarini buzilishi, quruqliklarni tarqalishi, tuproq qatlamini suv va shamol bilan surilib ketishi - amalga oshiriladi. Tuproqlardan notugri foydalanish, ularning eroziyasiga, ya’ni tuproq qavatini buzilishiga olib keladi. Eroziyaning quyidagi turlari mavjuddir: shamol, suv, irrigatsion, texnik eroziyasi. Tuproq bilan o’simliklar orasidagi muvozanat buzilib ketsa, eroziya tezlashadi va chullarini tarqalishiga olib keladi . 2. Ikkinchisi - texnik progress, industrializatsiya urbanizatsiya ta’sirida er resurslarini kamayib ketishi. Hozirgi vaqtda shaharlarni, sanoat markazlarini qurishga, tog’-kon ishlarini olib borishga egallanayotgan yer maydonlari doimo kengayib kelmoqda. Bugungi kunda shaharlar, qishloq xo’jalik inshootlari, komunikasiyalar, suv omborlari va boshqa inshootlar quruqlikning 4 % ni egallaydi. Yer sayyoramizda esa quruqlikni atigi 11 % ni qishloq mahsulotlarini ishlab chiqarishga yaraydigan erlardir. Qolgani esa qurgoqlik yoki muzlik zonalari. Yer fondini saqlab qolish uchun kurashish - insoniyatning muhim vazifalaridan biridir. SHu borasida asosan quyidagi chora-tadbirlar amalga oshiriladi: 1. O’rmon, o’simliklarni saqlash, qishloq xujaligini olib borishni zamonaviy shakllarini qo’llash xisobiga cho’llarni tarqalishini tuxtatish.
44 2. Yerlarni rekultivatsiyalash. 3. Quruqliklarni o’zlashtirish, botqoqlarni quritish, tuproqlarini eroziyasiga qarshi kurashish . 4. Industriyaning (urbanizatsiyaning) bostirib kelishini chegaralash, ya’ni sanoat kompleks va markazlarni kichik maydonlarda - tepaga karab barpo etish. Er resurslarini saqlab qolishda suvni saqlab tuproqni kurishidan ximoya qiladigan o’simliklarni, ya’ni o’rmonlarni ahamiyati juda katta. Rekultivatsiya deganda buzilgan tabiiy territorial komplekslarni yaxshilash va qayta tiklashga karatilgan chora-tadbirlar tushuniladi. Buzilgan erlarning maxsuldorligini va xalk xujaligidagi qayta tiklash maksadida olib boriladigan ishlar ikkita bosqichdan iboratdir: 1. Tog’-texnik rekultivatsiyasi - bu yer maydonlarini keyinchalik o’zlashtirish maksadida tayyorlashdir (otvallarni planlashtirish, ularni maxsuldor tuproqlar bilan koplash, va x.k.) 2. Biologik rekultivatsiya - bu erlarni biologik xossalarini, ya’ni maxsuldorligini qayta tiklashga karatilgan chora tadbirlardir; ular tog texnik rekultivatsiyasidan keyin olib boriladi. Hozirgi kundagi katta muammolardan biri bu cho’llarni tarqalishini to’xtatishdir. Qumlarning bostirib kelishidan himoya qilish maqsadida har xil to’siqlar quriladi. Bu passiv kurashishdir. Qumlarning bostirishidan aktiv kurashish yo’li-o’simliklarni ko’paytirish. Qumlarning harakatchanligini bostirishning yana bir yo’li - yopishqoq moddalarni ya’ni mazut, bitum, gudronlarni quyishdir. Ular qum zarrachalarini bir-biri bilan yopishtirib plyonka hosil qiladi. Shu maqsadda suvda eruvchan polielektrolitlar ham ishlatilsa bo’ladi. (K-4, K-9). Download 1.53 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|