Hayot faoliyati

Kimyoviy avariya – bu ishlab chiqarishdagi texnologik jarayonlarning

buzilishi, quvur o‘tkazgichlar, sig‘imlar, qo‘riqlanadigan

omborxonalar, transport vositalarining shikastlanishi

109

natijasida odamlarning sog‘lig‘i va hayoti, biosfera faoliyati

uchun zararli bo‘lgan kimyoviy xavfli moddalarning chiqib

ketishidir.

Avariya tug‘diruvchi kimyoviy xavfli moddalar - asosan

xlor, ammiak, fosgen, sinil kislotasi, qo‘rg‘oshinli angidrid va

boshqalarning yirik zaxiralari kimyo, sellyuloza-qog‘oz vaqayta

ishlash kombinatlari, mineral o‘g‘itlar, qora va rangli metallurgiya

zavodlari, shuningdek, muzlatuvchi kombinatlar, pivo

zavodlari, qandolatchilik fabrikalari, sabzavot bazalari va suv

stansiyalarida mavjud.

Kimyoviy avariyaning insonlar va hayvonlar uchun xavfi,

organizm me’yoriy hayot faoliyatining buzilishi va kelgusida

genetik oqibatlar keltirib chiqarishi mumkinligi bilan belgilanadi.

Ma’lum sharoitlarda esa organizmga kimyoviy moddalarning

nafas yo‘llari, teri, shilliq pardalari yaralar orqali va

oziq-ovqat bilan birga tushishi hatto o‘limgacha olib kelishi

mumkin.

Kimyoviy moddalarni saqlash va ishlab chiqarish sharoitida

ularning havo yoki suv bilan, shuningdek, kimyoviy moddalar

o‘zaro bir-biri bilan ta’sirlashib yong‘in yoki boshqa og‘ir

oqibatlarni keltirib chiqarishi mumkin. Ochiq havoda turgan

o‘z-o‘zidan alangalanuvchi va o‘z-o‘zidan yonuvchi moddalarga

o‘simlik yog‘lari, hayvon yog‘lari, tosh va pista ko‘mirni,

temirning oltingugurt birikmasini, kukunli moddalarni, alif va

erituvchilarni, shuningdek, o‘z-o‘zidan yonib ketish xususiyatiga

ega moddalarni kimyoviy xavfli moddalar qatoriga kiritish

mumkin.

Kimyoviy moddalarni o‘zaro bir-biri bilan aloqada bo‘lishi

natijasida reaksiyaga kirishishi va alangalanishi ishlab chiqarishda

ko‘p uchraydigan hodisadir. Bunday hodisalar asosan oksidlovchilarning

organik moddalarga ta’siri orqali sodir bo‘ladi.

Oksidlovchilar sifatida xlor, ftor, brom va shunga o‘xshash

moddalarni misol tariqasida keltirishimiz mumkin. Oksidlovchilar

organik moddalar bilan to‘qnashib yoki aralashib ketganda

ularning alangalanishini keltirib chiqaradi. O‘z tabiatiga

ko‘ra mustahkam bo‘lmagan ayrim kimyoviy moddalar vaqt

110

o‘tishi bilan harorat, ishqalanish, urilish va boshqa ta’sirlarning

natijasida yemirilishi mumkin.

Kuchli ta’sir etuvchi zaharli moddalar bilan bog‘liq

obyektlarning mavjudligi ham texnogen tusdagi favqulodda

vaziyatlarni keltirib chiqarishi xavfni saqlab turadi. Jumladan,

O‘zbekiston Respublikasida ammiak, xlor, sulfat va azot

kislotasi kabi xavfli kimyoviy moddalarning (kuchli ta’sir

qiladigan zaharli moddalarning - KTEZM) katta zaxiralariga

ega bo‘lgan 279 xo‘jalik obyekti faoliyat yuritadi. Korxonalardagi

ushbu moddalar umumiy zaxirasi qariyb 400 ming

tonnaga yetadi. Kimyo sanoatida falokatlar hali ham yuqori

darajada saqlanib qolmoqda. Falokatlar va ifloslanishlar

KTEZM ni tashishda ko‘proq ro‘y bermoqda.

Qishloq xo‘jaligida kemiruvchi va zararkunandalarga qarshi

kurashish, o‘simliklarning kasallanishining oldini olish, begona

o‘tlarga qarshi kurashda turli zaharli ximikatlar, kimyoviy

moddalardan foydalaniladi. Bularga pestitsidlar, gerbitsidlar,

defoliantlar va boshqalarni kiritish mumkin. Bu kimyoviy

moddalar yordam berish bilan birgalikda inson organizmiga

juda katta xavf tug‘diradi. Masalan, turuvchan pestitsidlar inson

organizmining yog‘ qatlamlarida va boshqa ichki a’zolarida

to‘planib ichak, siydik pufagi, jigar, bosh miya va tanosil

a’zolarida o‘simtalar paydo qilish xususiyatiga ega. Bunda

surunkali bosh og‘rig‘i, charchash va holsizlanish kabi belgilar

kuzatiladi. Ammo eng asosiysi hayot sifati va muddatining

qisqarishidir. Ba’zi zaharli ximikatlar inson genetik apparatiga

radiatsiyadanda kuchliroq ta’sir ko‘rsatadi. Ayniqsa yosh bolalar

va qariyalar zaharli ximikatlardan kuchli ta’sirlanadi.

Sobiq ittifoq davrida respublikamiz hududida zaharli

kimyoviy moddalarni saqlashga xo‘jasizlarcha munosabatda

bo‘linganligini katta achinish bilan ta’kidlash joiz. Masalan