Ha’zirgi ku’nde kishi biznes ha’m isbilermenlikti rawajlandırıw elimizde

 
3. Finanslardın’ mazmunı ha’m finans qatnasıqlarının’ bag’darları 
Pul qarjılarının’ qa’liplesiwi ha’m ha’reketi menen baylanıslı bolg’an 
qatnasıqlar finans qatnasıqları bolıp, ha’r qanday isbilermen o’z aldına qoyg’an 
maqsetine finanslıq resurslardan tuwrı paydalanıw ha’m na’tiyjeli isletiw arqalı 
g’ana erisedi.
Egerde ma’mleketlik ka’rxanalarda qarjılandırıw, byudjet esabınan a’melge 
asırılsa, jeke isbilermenler tiykarınan, za’ru’r bolg’an qarjının’ 60-65% o’zlerinin’ 
qarjıları esabınan a’melge asıradı.
Finans resursları degende tu’rli fondlar formasındag’ı pul qarjıları sa’wlelenip, 
olardın’ qa’liplesiwi tiykarınan to’mendegi derekler negizinde a’melge asadı: jeke 
isbilermenlerdin’ yaki sheriklerdin’ ustav fondı tiykarında qoyg’an qarjıları; xızmeti 

---

89 
na’tiyjesinde kelip atırg’an tu’simler; kredit; ma’mleket ta’repinen dotatsiya, 
subsidiya, kompensatsiyalar. 
Finanslıq resurslardın’ ha’reketi to’mendegi finans quralları tiykarında a’melge 
asadı: sarıplang’an qa’rejetler, payda, amortizatsiya, aktsiya kursı, dividend, 
salıqlar, to’lemler, bajı haqı, qamsızlandırıw haqı, subsidiya, dotatsiya, 
kompensatsiya ha’m t.b. 
Firmalardın’ finans qatnasıqları 2 bag’darda baradı: ishki finanslıq baylanıslar 
ha’m sırtqı finanslıq baylanıslar. 
Firma o’z ıqtıyarında bolg’an pul qarjıların o’zinin’ xojalıq iskerligin 
qarjılandırıw ha’m sırtqı finanslıq minnetlemelerin orınlaw ushın isletedi. 
Firmalardın’ da’ramatları to’mendegi dereklerden ju’zege keliwi mu’mkin: alıng’an 
payda; amortizatsiya ajıratpası; aktsiya ha’m obligatsiyalardı satıwdan tu’sken pul 
tu’simi; alıng’an qarız; qamsızlandırıw to’lemi; satıp alıng’an o’zgelerdin’ aktsiya 
ha’m obligatsiyalarınan keletug’ın da’ramat; ma’mleket ta’repinen beriletug’ın 
finanslıq ja’rdem. 
Firma o’zinin’ da’ramatların to’mendegi bag’darlarda bo’listiriwi, paydalanıwı 
mu’mkin: bankten alg’an qarızdı ha’m protsenttı to’lew ushın; salıqlardı to’lew 
ushın; tu’rli fondlarg’a to’lemler; qamsızlandırıw pulın to’lew; reinvestitsiyag’a, 
yag’nıy, qarjının’ bir bo’legin xojalıq iskerligin ja’ne de rawajlandırıw ushın 
sarıplaydı; jumısshı-xızmetkerlerdi sıylıqlaw, olardın’ sotsiallıq mu’ta’jlikleri ushın 
fondlar du’ziw; 
Bazarda firmanın’ jag’dayı birinshi orında onın’ finanslıq turaqlılıg’ına 
baylanıslı boladı. Firma o’zinin’ strategiya ha’m taktikasın islep shıg’ıw ushın 
finanslıq jag’dayın tallaw qıladı. Bul tallaw to’mendegi jag’daylarda za’ru’r boladı: 

banklerge kreditlew ma’selesinde ka’rxanalar basqa qanday ka’rxana 
menen baylanısta ekenligin biliw ushın; 

fond birjalarına, ka’rxana bahalı qag’azı sawdasında bolıwı ha’m kotirovka 
qılınıwı ma’selesinde; 

qamsızlandırıw kompaniyalarına, qamsızlandırıw ma’selesinde. 
Sonın’ ushın bazar ekonomikasında firmanın’ finanslıq esabı ashıq 
dag’azalanıwı ma’jbu’riy esaplanadı. Ka’rxanalardın’ finans xojalıg’ı olardın’ 
ma’mleket, basqa ka’rxanalar ha’m shaxslar menen o’z ara qatnasın ta’rtipke salıw 
menen baylanıslı bolg’an pul esap-sanaqların ko’rsetedi. Xojalıqtın’ finanslıq 
jag’dayı olardın’ aylanıs qarjıları menen ta’miyinlengenliginde, barlıq tu’rdegi 
qarjılardın’ tuwrı jaylastırılıwında ha’m olardan paydalanıwdın’ tuwrılıg’ında, 
ma’mleketlik byudjet, bankler, tovar jetkizip beriwshiler, basqa sho’lkem ha’m 

---

90 
ka’rxanalar menen alıp barılatug’ın esaplasıwlarda ko’rinedi. Finanslıq jag’day 
ka’rxananın’ ha’r ta’repleme iskerliginin’ na’tiyjelerin ko’rsetedi ha’m rejede 
belgilengen wazıypalardın’ orınlanıwına ta’sir ko’rsetedi. 
Xojalıqtın’ finanslıq jag’dayın tallaw, onın’ finanslıq jag’dayının’ 
jaqsılanıwına, 
u’nemlewdin’ 
ku’sheyiwine, 
xojalıqtın’ 
esap-sanag’ının’ 
bekkemleniwine, finanslıq intizamdı saqlawg’a, xojalıq ishindegi rezervlerdi tabıw 
ha’m olardan paydalanıwg’a imka’niyat jaratadı. 
Ka’rxananın’ finanslıq jag’dayın tallaw to’mendegi wazıypalardı sheshedi: 
finanslıq rejenin’ orınlanıwın; qarjılardın’ tuwrı yaki natuwrı bo’listiriliwin ha’m 
olardan durıs ha’m nadurıs paydalanıwdı; xojalıqtın’ o’z qarjıları menen 
ta’miyinlengenligin anıqlawdı; aylanıs qarjıları ko’leminin’ belgilengen rejelerge 
ha’m esap-sanaq intizamına saykes keliwin; bank kreditlerinen paydalanıwdı; 
xojalıqtın’ to’lew qa’biletin anıqlawdı; aylanıs qarjılarının’ aylanıp turıwın ha’m t.b. 
u’yreniwden ibarat. Buxgalteriya balansı xojalıqtın’ finanslıq-ekonomikalıq 
jag’dayın 
belgilengen 
da’wir 
ushın eki ekonomikalıq ko’z qarastan 
ulıwmalastırılg’an pul o’lsheminde ko’rsetedi, yag’nıy, balanstın’ aktivi qarjılardın’ 
bar ekenin ha’m olardın’ jaylasıwın, passivi bolsa, qarjılardın’ dereklerin, olardın’ 
kelip shıg’ıwın ha’m ornın ko’rsetip beredi. 
Balans ka’rxananın’ finanslıq esabının’ tiykarg’ı hu’jjetlerinen biri esaplanadı. 
Onda ma’lim sa’nege (a’dette, jıl aqırına) firma qarjılarının’ tu’rleri ha’m derekleri 
boyınsha jag’dayı ko’rsetiledi. Bazar ekonomikasında ka’rxananın’ esap balansı 
birinshi orında o’z aldına erkin xojalıq jag’dayın ko’rsetiwi lazım. 
Balanstın’ aktiv bo’liminde ka’rxana ıqtıyarındag’ı qarjılar ko’rsetilgen, 
aktivler xojalıq aylanısında isletiliwi boyınsha ha’r qıylı boladı. Usıg’an muwapıq 
aktivler eki toparg’a bo’linedi: 

tiykarg’ı qarjılar; 

aylanıs qarjıları.
Balans aktivinin’ ekinshi bo’liminde ka’rxana ıqtıyarındag’ı materiallıq
aylanıs qarjılarının’ qunı boyınsha mag’lıwmatlar toplang’an boladı. Onda o’ndiris 
ko’lemi awısıq bo’lekleri, tamamlanbag’an islep shıg’arıw, tayar o’nim ha’m 
tovarlar da esapqa alınadı. O’ndiris ko’lemindegi awısıq bo’leginde kem qunlı 
qarjılar, yag’nıy arnawlı a’sbaplar ha’m u’skeneler, arnawlı kiyim ha’m ayaq 
kiyimler baslang’ısh bahalarda ko’rsetiledi. 
Balanstın’ bul bo’liminde kelesi da’wir qa’rejetlerinin’ qunı boyınsha 
mag’lıwmatlar jaylastırıladı. Finanslıq esaplardı du’ziwdin’ xalıq aralıq ta’rtibinde, 
awısıq zatlar bazar bahası boyınsha ko’rsetiliwi ko’zde tutıladı.

---

91 
Balans aktivinin’ u’shinshi bo’liminde ka’rxana kassasında, esap betinde ha’m 
valyuta esap betindegi pul qarjıları haqqındag’ı mag’lıwmatlar ko’rsetiledi. Usı 
jerde tez satıp jiberiletug’ın bahalı qag’azlarg’a sarıplang’an qa’rejetler haqqındag’ı 
mag’lıwmatlar ko’rsetiledi. 
Balanstın’ passiv bo’limi o’z qarjıları ha’m tartılg’an qarjılarg’a bo’lingen 
bolıp, finanslıq xızmet derekleri ko’rsetiledi. 
Buxgalteriya esap-sanaq islerin sho’lkemlestiriw. Buxgalteriya – bul 
isbilermenliktin’ tili esaplanadı, sebebi buxgalteriya esabın ju’rgizbey turıp 
informatsiyanı na’tiyjeli bayanlap bolmaydı. 
Buxgalteriya esabının’ predmetine to’mendegiler kiredi: 

ka’rxananın’, sho’lkemnin’ xojalıq qarjıları; 

usı qarjılardın’ derekleri; 

xojalıq iskerligi protsesinde qarjılardın’ ha’reketi. 
Xojalıq qarjıları o’z na’wbetinde 2 bo’limge bo’linedi: tiykarg’ı ha’m aylanıs 
qarjıları. Ka’rxanalar o’z qarjılarınan tısqarı, qarızg’a alıng’an qarjılarg’a da iyelik 
qılıwı mu’mkin.
Miynetke haqı to’lewdi sho’lkemlestiriw. Miynet qatnasıqları

bul ma’mleket, 
ka’rxana ha’m xızmetkerler, is beriwshiler ha’m jumısshılar arasında ju’zege 
keletug’ın qatnasıqlar sisteması. Miynet ja’ma’a’ti ka’rxananın’ bazardag’ı ornın, 
miynet o’nimdarlıg’ının’ da’rejesin, onın’ sapasın anıqlaydı. Ka’rxananın’ tiykarg’ı 
maqseti payda alıw bolıp, is haqı bolsa islep shıg’arıw qa’rejetleri quramına kiredi. 
Bunın’ na’tiyjesinde iske jallawshı ha’m jallanıwshı ortasında qarama-qarsılıq kelip 
shıg’adı. Birinshisi usı qa’rejetlerdi pa’seytiwge, ekinshisi bolsa is haqını, yag’nıy, 
islep shıg’arıw qa’rejetlerin asırıwg’a ha’reket etedi. Usı qarama-qarsılıqlar, ma’lim 
da’wirge ja’ma’a’tlik sha’rtnamalardı du’ziw, ra’smiylestiriw ha’m imzalaw 
tiykarında sheshiliwi mu’mkin. Ja’ma’a’tlik sha’rtnama bul ka’rxanada, 
sho’lkemde, sotsiallıq-ekonomikalıq, ka’siplik ha’m miynet qatnasıqların ta’rtipke 
salıwshı huquqıy hu’jjet bolıp, is beriwshiler ha’m jumısshı, xızmetkerler 
ja’ma’a’tleri ortasında du’ziledi. Bunda eki ta’rep, yag’nıy, qa’rxana ha’kimshiligi 
ha’m xızmetkerlerinin’ o’z ara minnetlemelerı, is haqının’ forması, sisteması, 
mug’darı, pul napaqaları, qosımsha haqı to’lew ha’m kompensatsiya forması, is 
ko’leminin’ orınlanıwı, xızmetkerlerdi qayta oqıtıw, is waqtı, dem alıs mu’ddeti 
ha’m basqalar ko’rsetiledi. Ja’ma’a’tlik sha’rtnama bir jıldan u’sh jılg’a shekem 
bolg’an mu’ddetke du’ziledi. 
Bazar xojalıg’ı sha`rayatında is haqı mug’darı miynet bazarındag’ı talap ha’m 
usınıs nızamı tiykarında o’zgeriwi mu’mkin. 

---

92 
Ka’rxanalarda is haqı to’lewdin’ waqtına qaray ha’m islegen isine qaray 
formaları qollanıladı.
Ha’zirgi waqıtta O’zbekstanda da bazar ekonomikasına o’tiwge baylanıslı is 
haqı to’lewde reforma o’tkiziw isleri alıp barılmaqta. 1993-jıl 1-yanvardan baslap 
ma’mleket ta’repinen jumısshı, xızmetkerlerge is haqı to’lewde bir pu’tin «tarif 
setkası» engizildi. Ka’rxana o’zinin’ islewshileri ushın aylıqtan tısqarı qosımsha 
xoshametlewshi jen’illiklerdi de engiziwi mu’mkin.