Ha’zirgi ku’nde kishi biznes ha’m isbilermenlikti rawajlandırıw elimizde
2. İsbilermenlik xızmetinin’ formaları. Ka’rxanalardın’ tu’rleri, kishi
Download 1.2 Mb. Pdf ko'rish
|
Isbilermenlik tiykarlari\'
|
11 2. İsbilermenlik xızmetinin’ formaları. Ka’rxanalardın’ tu’rleri, kishi biznes Ekonomikalıq protsesler qanshelli na’tiyjeli bolsa, ja’miyet materiallıq ha’m ma’deniy jaqtan sonshelli joqarı da’rejede boladı. Ekonomikalıq protseslerdin’ na’tiyjesi a’melde xızmet ko’rsetip atırg’an isbilermenlerdin’ sanı ha’m sapası ha’mde sol xızmet penen shug’ıllanbaqshı bolg’an adamlar sanı menen belgilenedi. Bul, o’z gezeginde, isbilermenlik isine jan’a isbilermenlerdi tartıw, ekonomikanı erkinlestiriw ha’m isbilermenlik ortalıg’ının’ da’rejelerine baylanıslı. Aqırg’ısı isbilermenlik xızmetine ma’mlekettin’ aralasıw da’rejesine baylanıslı. İsbilermenlikti rawajlandırıwdın’ tiykarg’ı maqseti ma’mlekettin’ ekonomikalıq o’siwinin’ qosımsha deregi sıpatında sotsiallıq mashqalalardı sheshiwde u’lken rol’ oynaydı, ba’ntlilik mashqalaların sheshiw, milliy baylıqtı ko’beytiw ha’m millettin’ abadanshılıg’ı ushın xızmet etedi. (2-sızılma.) Zamanago’y sotsial- ekonomikalıq filosofiyanın’ qa’liplesiwi İsbilermenlik ortalıg’ın qa’liplestiriw Ekonomikalıq aktivliktin’ ayrıqsha forması sıpatında isbilermenlikti qa’liplestiriw Sotsiallıq ortalıqtı qa’liplestiriw İsbilermenlik infrastrukturasın qa’liplestiriw Milliy baylıq ha’m milliy abadanshılıqtın’ o’siwi 2-sızılma İsbilermenlik ortalıg’nın’ qa’liplesiwi İsbilermenlik xızmetin shaxslar ekonomikanın’ ha’r qıylı bag’darlarında, salalarında ha’m ha’r tu’rli formalarda a’melge asırıwları mu’mkin. Ma’selen, xızmet bag’darları boyınsha: 1. İslep shıg’arıw; 2. Kommertsiyalıq; 3. Xızmet ko’rsetiw; 4. Da’lda’lshılıq ko’rinislerindegi isbilermenlik. 12 Tarawlar boyınsha: sanaatta, awıl xojalıg’ında, agrosanaat tarawlarında, qurılısta ha’m basqa tarawlarda. Xızmet quramalılıg’ı boyınsha; arnawlı bilim talap qılmaytug’ın, arnawlı bilim talap qılatug’ın, joqarı texnologiya ha’m siyrek ushırasatug’ın bilimge tiykarlang’an isbilermenlik bar. İsbilermenliktin’ qanday wazıypanı orınlawına bag’darlang’anlıg’ına qaray: 1. O’ndiristi basqarıw; 2. Qarjılandırıw; 3. Da’lda’lshılıq; 4. Kommertsiyalıq; 5. Tu’rli xızmetler ko’rsetiw ha’m ma’sla’ha’tler beriw ko’rinisinde bolıwı mu’mkin. Sonı da aytıw lazım, isbilermenliktin’ ma’deniylesken ha’m jabayı ko’rinisleri bir-birinen parqlanadı. Ma’selen, ma’deniylesken isbilermenlik ja’miyetke payda keltiretug’ın xızmet penen shug’ıllanıw bolsa, jabayı isbilermenlik – nızamsız jollar menen pul tabıwg’a urınıw bolıp tabıladı. O’zbekstan Respublikasında bazar qatnasıqları jag’dayında mu’lk qatnasıqların sheshiwge u’lken a’hmiyet berilmekte. Prezidentimiz İ.A. Karimov bul haqqında «Birinshi gezekte, jeke menshik mu’lktin’ huquq ha’m qorg’alıwın bekkemlewimiz, ha’r qanday jeke menshik mu’lk iyesi nızamlı jol menen qolg’a kirgizgen yamasa do’retken o’z mu’lkinin’ qol qatılmaslıg’ına hesh qanday guman etpesligin ta’miyinleytug’ın isenimli kepillikler sistemasın jaratıwımız za’ru’r. Ha’r bir isbilermen, ba’rinen burın, sonı anıq bilip alıw kerek, ma’mleket jeke menshik mu’lk iyesi huquqlarının’ qorg’awshısı bolıp tabıladı» 3 dep o’z bayanatında aytıp o’tti . O’zbekstan ha’m Qaraqalpaqstan Respublikasının’ isbilermenlik haqqındag’ı nızamına muwapıq isbilermenlik xızmetinin’ to’mendegi formaları bar: jeke ta’rtiptegi jeke isbilermenlik xızmeti; jallanba miynetti tartıwg’a tiykarlang’an jeke isbilermenlik xızmeti; shirketshilik tiykarındag’ı isbilermenlik; ja’ma’a’t isbilermenligi; ma’mleket isbilermenligi; aralas isbilermenlik – yuridikalıq ta’rep ha’m de puqaralar ta’repinen mu’lkti qoyıw jolı menen alıp barıladı. 3 «Ma’mleketimizde demokratiyalıq reformalardı ja’ne de teren’lestiriw ha’m puqaralıq ja’miyetti rawajlandırıw kontseptsiyası» O’zbekstan respublikası Prezidenti İslam Karimovtın’ O’zbekstan Respublikası Oliy Majlisi Nızamshılıq palatası ha’m Senatının’ qospa ma’jilisindegi bayanatı. //Erkin Qaraqalpaqstan, 2010jıl 16-noyabr №137 13 İsbilermenliktin’ sho’lkemlestiriwshilik formaları og’ada ha’r qıylı bolıp, olardın’ birewi de tabısqa aldın ala kepillik bermeydi. İsbilermenliktin’ qaysı formasın tan’lawg’a to’mendegi faktorlar ta’sir etedi: isti an’sat baslaw imka’niyatı; onı baslawda ushırasatug’n nızam – qag’ıydalar; istin’ qarjı menen ta’miyinleniwi; istin’ ko’lemi ha’m mug’darı; to’lenetug’ın salıqlardın’ mug’darı. Egerde isti bir shaxstın’ o’zi sho’lkemlestirip alıp barsa, ol jeke isbilermen esaplanıp, mu’lkke jalg’ız o’zi iyelik qıladı ha’m tu’sken da’ramattı bir o’zi o’zlestiredi. Bunday jeke isbilermenlik bir qatar abzallıqlarg’a iye: isbilermen o’z xızmetin hesh bir sha’rtnamasız, tek o’z qararına muwapıq baslawı mu’mkin; hesh bir joqarıdan beriletug’ın buyrıqqa baylanıslı bolmay qarar qabıl qıladı; ol tek o’z qararına juwap beredi ha’m sog’an tiykarlanıp is tutadı; korporatsiyalardag’ı sıyaqlı waqtı–waqtı menen hesh kimge esap bermeydi; o’z xızmetin qa’lewine qaray qa’legen jerde a’melge asıradı. Onın’ bir qatar kemshilikleri de bar: esapsız jeke juwapkershilikti o’z moynına aladı; is sa’tsiz bolsa, mu’lkti birotala jog’altıwı mu’mkin; ol sherikshiliktin’ qosımsha qarjılarına su’yene almaydı; aktsiya yaki basqa bahalı qag’azlar shıg’arıp satıw sıyaqlı finanslıq usıllardan paydalana almaydı; onın’ xızmeti tek o’zine baylanıslı bolıp, miynetke jaramsız bolıp qalsa, isleri pa’seyip, sheklenip qaladı, qaytıs bolsa ulıwma toqtaydı; sonnan kelip shıg’ıp basqa kompaniyalar onın’ menen ekonomikalıq baylanıstı qa’len’kiremey a’melge asıradı. Shirket – eki ha’m onnan artıq adamnın’ payda alıw maqsetinde kelisiw (sha’rtnama) tiykarında o’z qarjıların birlestirgen isbilermenlik xızmetinin’ forması. Shirketler eki ko’riniste bolıwı mu’mkin: tolıq yaki a’piwayı shirketler; juwapkershiligi sheklengen shirketler. Tolıq shirkette onın’ barlıq ag’zaları ten’ huquqqa iye boladı. Juwapkershiligi sheklengen shirkette onın’ bir ag’zası tolıq huquqqa iye bolıp, qalg’anlarının’ huquqları sheklengen boladı ham shirkettin’ qarızları ushın juwapker bola bermeydi, finans hu’jjetlerine de imza qoya almaydı. Shirkettin’ huquqıy tiykarı onın’ ag’zaları arasında du’zilgen pitim esaplanadı ha’m ol to’mendegi ba’ntlerden ibarat boladı: ha’r bir birge islesiwshinin’ wa’killigi; pitimnin’ mu’ddeti; ha’r bir ag’zanın’ ulıwma iske qosqan qarjılarının’ ko’lemi; birlespe qarjısınan ha’r bir ag’zanın’ alıwı mu’mkin bolg’an anıq belgilengen pul ko’lemi; a’melge asırılıwı za’ru’r 14 bolatug’ın qarjılandırıw ta’rtibinin’ bayanlaması; jan’a birge islesiwshilerdi qabıl qılıw ta’rtibi; shirketti tarqatıw ta’rtibi. Shirket o’zi islep shıqqan ustav tiykarında xızmet ju’rgizedi. Shirkettin’ de abzallıq ha’m kemshilik ta’repleri bar. Abzallıqları: qarjılandırıw jag’ınan jeke iyelik firmag’a qarag’anda bir qansha ku’shli boladı; ha’rekettin’ tezligi; menedjerlikte qosımsha imka’niyatqa iye, ag’zaları bir-birinin’ kemshiligin toltırg’an halda birlesedi. Kemshilikleri: shirkettin’ ha’r bir ag’zası basqa sheriginin’ islegen-ha’reketi ushın juwapker boladı; sherikler arasında o’z ara isenimsizlik payda bolıwı mu’mkin; shirket sa’tsizlikke ushırasa ha’m shirkettin’ bir ag’zasının’ qarızın to’lewge qarjısı jetpese, basqa ag’zalarının’ to’lewi sha’rt boladı; shirket ag’zalarının’ jeke qa’siyetlerinin’ u’lken a’hmiyetke iyeligi. Ja’ma’a’t (korporatsiya) formasındag’ı shirket jeke ta’repler, ma’kemeler, sho’lkemler, ka’rxanalar qa’lewleri ha’m o’z ara kelisiwleri tiykarında qanday da bir maqsetti go’zlep du’zilgen isbilermenlik xızmeti. Bunda xojalıq xızmeti aktsionerlerdin’ aktsiya yaki paylıq (u’leslik) formasındag’ı qosqan qarjıları tiykarında sho’lkemlestiriledi. Korporatsiyanın’ abzallıg’ı: mu’ddetsiz ra’wishte xızmet ko’rsetiwi mu’mkin; korporatsiya sıng’an jag’dayıda onı basqarıwshılar o’z mu’lkinen ajıralıp bankrotqa ushıramawı mu’mkin; bir waqıttın’ o’zinde ha’r tu’rli salalarda ten’dey xızmet ju’rite alıwı mu’mkin. «İsbilermenlik haqqında» g’ı nızamnın’ 3-statyasında isbilermenliktin’ ulıwma printsipleri ko’rsetilgen: isbilermenlikte nızamda qadag’an etilmegen ha’r qanday isbilermenlik xızmetin a’melge asırıwda o’z basqarıwındag’ı mu’lkten paydalanıwı; alg’an paydanı bo’listiriwdegi g’a’rezsizligi; mu’lk formasına qaramastan, xojalıq xızmetinin’ barlıq tu’rlerinin’ nızam aldında ten’ huquqlılıg’ı; jallanba miynetten paydalanıw ıxtıyarlılıg’ı ko’rsetilgen. İsbilermen – mu’lk iyesi (subekti). Bul bolsa isbilermenlik xızmetinin’ materiallıq tiykarı esaplanadı. İsbilermenliktin’ tiykarg’ı maqseti – payda alıw. A’meldegi nızam hu’jjetlerine muwapıq alınatug’ın paydanın’ mug’darı sheklenbeydi. İsbilermen alg’an paydasın biyg’a’rez, o’z qa’lewinshe isletiw huquqına iye. İsbilermen o’zinin’ islegen ha’reketleri sebebinen birewge materiallıq yaki ruwxıy zıyan jetkizgen bolsa, ol bunın’ ushın mu’lki menen juwapker esaplanadı. Sonın’ menen birge, isbilermen o’z xızmetinde basqa xojalıq ju’ritiwshi ta’rep penen sha’rtnama tiykarında qatnasqa kirisedi. Sha’rtnamada ko’rsetilgen minnetlemelerdi orınlamag’an ta’g’dirde a’meldegi nızam hu’jjetlerine ha’m sha’rtlerine muwapıq ol mu’lk juwapkershiligine iye boladı. Demek, isbilermen basqa subektke zıyan jetkizgen esaplanadı. 15 İsbilermenlik ken’ ha’m tar ma’nistegi tu’siniklerge iye. Ken’ ma’niste, isbilermenlik – jeke ma’pke tiykarlang’an, subekt aldında turg’an maqsetke erisiwge qaratılg’an, onın’ tikkeley qatnasıwında o’zinin’ jeke faktorları (mu’lki, fizikalıq ha’m aqıl miynetine uqıplılıg’ı, bilimi, ta’jiriybesi, sotsiallıq ortalıqtag’ı da’rejesi, huquqları, jeke islegen – ha’reketleri, aldınnan ko’re biliwi)ne tiykarlanıp a’melge asırılatug’ın intelektual xızmeti esaplanadı. Tar ma’niste, isbilermenlik xızmeti ekonomikalıq salanın’ ha’r tu’rli xızmeti emes, ba’lkim tek ekonomikalıq salanın’ ha’r tu’rli da’rejeleri – u’y xojalıg’ın ju’rgiziwden baslap tovar islep shıg’arıw, xızmetler ko’rsetiwge shekem bolg’an jumıslar menen baylanıslı. Solay etip, isbilermenlik ha’r qıylı xızmet tu’rleri bolıp, ol o’z ishine jan’a tovarlardı islep shıg’arıw, jan’a texnologiyanı engiziw, tovarlardı satıw ushın jan’a bazarlarg’a kirip, jan’a tutınıwshılar shen’berin ken’eyttiriw, jan’a o’ndiriske jan’a resurslardı, qarjı menen ta’miyinlew dereklerin tartıw, basqarıw jan’alıqların engiziw, jan’a sherikshilik qatnasıqların, sol esaptan, xalıq aralıq qatnasıqlardı qa’liplestiriwdi o’z ishine aladı. Ka’rxanalardın’ tu’rleri. İsbilermenlik xızmetinin’ bag’darları, tu’rleri ha’m formalarınan kelip shıg’ıp, ka’rxanalar da tu’rli ko’riniste boladı. Olar bir-birinen, birinshiden, mu’lkke iyelik etiw tiykarına qaray ha’m ekinshiden, alıng’an da’ramatlardı o’zlestiriwine qaray ajıralıwı mu’mkin. Ma’selen, jeke iyeliktegi jeke ka’rxana: shirketshilik tiykarındag’ı ka’rxana; ja’ma’a’tlik ka’rxana, aktsionerlik ka’rxana; ma’mleketlik ka’rxana; qospa ka’rxana; xolding kompaniyaları; sın’ar ka’rxanalar; konsalting birlespe; venshur ka’rxana; distribyuter ka’rxana; juwapkershiligi sheklengen ka’rxanalar. Sonday aq, ka’rxanalar u’lken–kishiligine qaray kishi, orta ha’m iri ka’rxanalar toparına bo’linedi. Jeke ka’rxana xojalıq ju’ritiwdin’ sonday bir sho’lkemlestiriwshilik–huquqıy forması bolıp, onda mu’lk iyesi bir shaxs yaki shan’araq boladı ha’m xızmetten kelgen da’ramattı (ha’r qıylı to’lem ha’m salıqlar to’lengennen keyin) ha’mmesine tolıq iyelik qıladı. Qalaberse, xızmettegi qa’wip-qa’ter ha’m kemshilikler ushın da bir o’zi juwapker boladı. Bunday formadag’ı ka’rxanalar usaqlap satıwda, ulıwma awqatlanıw salasında, ha’r tu’rli ma’sla’ha’txanalar ko’rinisinde, turmıs jag’ınan xızmet ko’rsetiwde, fermershilikte, den sawlıqtı saqlaw salasında, o’nermentshilikte ko’birek ushıraydı ha’m a’dette kishi ka’rxana formasında boladı, bunda isbilermennin’ o’zi miynet islep tovar o’ndiriwi, xızmet ko’rsetiwi mu’mkin, yaki o’zi basqarıp jallanba jumısshı miynetinen paydalanıwı mu’mkin. 16 Shirketshilik tiykarındag’ı ka’rxana eki ha’m onnan artıq shaxslar mu’lklerinin’ o’z ara birlesiwi tiykarında du’zilip, onın’ u’sh ko’rinisi - a’piwayı, tolıq ha’m komandit tu’rleri boladı. A’piwayı shirket ka’rxanada mu’lk ham isbilermenlik ha’reketleri ulıwma shirketshilik ma’plerine erisiw maqsetinde birlesedi. Bunday birlesiw formasında sho’lkem bolmaydı, sebebi shirketshilik sheriklerinin’ ha’r biri o’z aldına ha’reket qıladı. U’shinshi shaxslar ushın bul birlespe ulıwma joq yaki jasırın esaplanadı. Biraq a’piwayı shirketshilikte qatnasıwshı shaxslar o’z huquqı ha’m minnetlerin ulıwma ma’p ushın isletedi. Mu’lk ma’selesinde u’shinshi shaxs aldında minnetlemeleri tolıq saqlanıp qalınadı. Bunday shirketshilik ag’zaları kelisilgen u’lesti qosıwları za’ru’r ha’m ko’rilgen zıyan ha’m qarızlardı to’lewde ten’dey qatnasıwları lazım boladı. Olar isbilermenlikti alıp barıwda ten’ huquqqa iye bolıp shirketshilikke kiritken u’lesine qaramastan, isti ten’dey alıp barıwı, alıng’an paydanı bo’listiriwde qatnasıwı, kerekli waqıtta shirketten shıg’ıwı ha’m mu’lktin’ bir bo’legine iyelik etiwi mu’mkin. Eger shirket ko’rgen zıyan onın’ mu’lkinin’ qunınan artıq bolsa, o’zinin’ barlıq mu’lki, sol esaptan jeke mu’lki menen juwap beredi. Tolıq shirkette de tap a’piwayı jasırın tu’rdegi shirketke uqsap, onın’ ag’zalarının’ ma’plerinin’ birligi seziledi. Eger a’piwayı shirkette ulıwma ma’p jasırın tu’rde bolsa, tolıq shirkette u’shinshi shaxslar menen bolatug’ın barlıq qatnaslar, ulıwma shirkettin’ ma’pi anıq ko’rinip turadı. A’piwayı shirketke uqsap tolıq shirkette de sho’lkem bolmaydı. Pitimler barlıq ag’zalardın’ ma’plerin go’zlep, olardın’ birewi yaki bir neshesinin’ atınan du’ziledi. Lekin sırtqı ekonomikalıq qatnasıqlarda tolıq shirketshilik onın’ sheriklerinin’ atı menen is ju’ritiwshi birden bir firma sıpatında ha’reket qıladı. Shirket jallanba islewshilerdin’ miynetinen de paydalanadı. Shirketler mu’lki, a’dette, onın’ ag’zalarının’ u’lesinen ha’m alıng’an paydadan quraladı ja’ne ol sheriklerge ulıwma mu’lk bolıp xızmet qıladı. Barlıq shirketshiler xızmeti ushın ag’zalar arasındag’ı kelisiw tiykar boladı. Shirket boyınsha kelisiw to’mendegi ma’jbu’riy qosımshalardı o’z ishine aladı: - shirkettin’ atı; - ha’r bir sheriktin’ familiyası, ismi, sha’ripi; - isbilermenlik xızmetinin’ tu’ri ha’m ma’nzili; - ha’r bir sheriktin’ qosqan qarjı mug’darı; - da’ramat ha’m keliwi mu’mkin bolg’an zıyandı bo’listiriw sisteması; - ha’r bir sheriktin’ kompensatsiya alıw usılı. 17 Ka’rxana xızmetinen keletug’ın da’ramat sheriklerge tiyisli boladı. Shirket ag’zaları paydanı o’z ara ma’p kelisim tiykarında bo’listiriwi mu’mkin. Ha’r bir shirket ag’zası birdey mug’darda investitsiya qosıwı ma’jbu’riy emes. Bazı bir jag’daylarda bir sherik ulıwma hesh na’rse qospawı mu’mkin. Sebebi onın’ qandayda saladag’ı ta’jiriybesi, ka’sibi ha’m bilimi mu’lk bolıp xızmet qılıwı mu’mkin. Komandit shirketshiliginde sherikler ishinen birewi kreditor aldında tolıq (sheklenbegen) juwapkerlikke iye boladı. Tolıq juwapker shaxs haqıyqıy ag’za, sheklengen juwapkerler amanatshı ag’za yaki komanditler dep ataladı. Komandit kreditorlar aldında o’zinin’ jeke mu’lki emes, ba’lkim ulıwma mu’lkke qosqan u’lesi menen juwapker boladı. Tolıq shirkette ha’r bir sherik shirket xızmetinde jeke qatnasıwı kerek bolsa, komanditler shirketinde o’z mu’lkin kiritiwden basqa minnetlemege iye emes. Olar u’shinshi shaxslar menen bolatug’ın pitimlerde qatnaspaydı ha’m olardın’ atı u’shinshi shaxslar ushın belgisiz bolıp qaladı. Ja’ma’a’tlik ka’rxana – bul sonday xojalıq ju’ritiw forması bolıp, onda barlıq mu’lk ha’m alınatug’ın payda onın’ miynet ja’ma’a’tine tiyisli boladı. Ol to’mendegishe du’ziliwi mu’mkin: - miynet ja’ma’a’ti ta’repinen ma’mleketlik mu’lkti satıp alıw jolı menen; - onsha u’lken bolmag’an ma’mleketlik ka’rxanalardı ja’ma’a’tlik ka’rxanag’a aylandırıw jolı menen; - fizikalıq ha’m yuridikalıq ta’replerdin’ mu’lkin ıqtıyarlı ta’rizde birlestiriw jolı menen. Aktsionerlik ja’miyetleri sonday xojalıq forması bolıp, onın’ ustav fondı ja’miyettin’ nominal qunı belgili aktsiyalar sanına bo’lingen boladı ha’m usı ja’miyet fondı, usı aktsiyalardı satıw arqalı qa’liplesedi. Aktsionerlik ja’miyetler ashıq yaki jabıq tu’rde bolıwı mu’mkin. Eger onın’ aktsiyaları ashıq yaki jazılıw jolı menen satılsa, bahalı qag’azlar bazarında hesh kim ta’repinen sheklenbey erkin sawda-satıq qılınsa, «ashıq tu’rdegi aktsionerlik ja’miyet» dep ataladı. Eger onın’ aktsiyaları bahalı qag’azlar bazarında aylanısta bolıwı ja’miyet ustavına muwapıq qadag’an etilgen yaki sheklengen bolsa ha’m ol tek atı jazılg’an (iyesi jazılg’an) aktsiyalardı shıg’arsa «jabıq tu’rdegi aktsionerlik ja’miyet» dep ataladı. Ashıq tu’rdegi aktsionerlik ja’miyetti basqa tu’rdegi ja’miyetke aylandırıw mu’mkin emes. Jabıq tu’rdegi aktsionerlik ja’miyetti bolsa, onın’ aktsiyalarına ashıq tu’rde jazılıw yaki olardı fond bazarında satıw ushın shıg’arıw jolı menen ashıq tu’rdegi aktsionerlik ja’miyetine aylandırılıwı mu’mkin. 18 Ha’zirgi bazar ekonomikası jag’dayında iri islep shıg’arıwdı sho’lkemlestiriwdin’ en’ ken’ tarqalg’an forması – aktsionerler kompaniyası (korporatsiyası) bolıp esaplanadı. Aktsionerler kompaniyası ko’plep jeke kapitallardı ha’m jeke jamg’armalardı qosıw arqalı aktsiyalar shıg’arıw jolı menen du’ziledi. Aktsiya – bahalı qag’az bolıp, o’z iyesin aktsionerlik kapitaldın’ jeke iyesi qıladı ha’m og’an aktsionerler ja’miyeti da’ramatının’ bir bo’legin (o’z qolındag’ı aktsiyalardın’ nominal qunına sa’ykes ta’rizde) alıw ha’m de kompaniyanı basqarıwda qatnasıw huquqın beredi. Aktsionerlik ja’miyeti alg’an paydalar (o’ndiristi ken’eyttiriwge ajratılg’an qarjılar, basshı xızmetkerlerdin’ aylıg’ı ham salıqlar shegirip qalıng’annan keyin) dividendler formasında aktsionerler arasında bo’listiriledi. Dividendler qansha ko’p bolsa, aktsiyalardın’ kursı, yag’nıy olardın’ real bahası, sonsha joqarı boladı. Aktsionerlerdin’ ulıwma jıynalısında («bir aktsiya – bir dawıs» printsipi boyınsha o’tetug’ın) kompaniyanın’ basshı (basqarıw) organların saylaydı ha’m qadag’alap baradı, aktsionerlerdi qadag’alaw paketine iyelik qılıwshı (aktsionerler jıynalısında ko’pshilikti ta’miyinleytug’ın) jeke adamlar, ka’rxanalar, ma’mleketlik organlar qarar qabıl etiwde sheshiwshi dawısqa iye boladı. Jeke isbilermenlikten ha’m shirkettegi sherikten o’zgesheligi, aktsionerler o’z kompaniyasının’ qarızları ushın mu’lki menen juwapker emes. Kompaniya bankrotqa ushırasa, ol tek o’z aktsiyalarının’ qunınan ayrılıwı mu’mkin. Birlespeler aktsiyadan tısqarı, obligatsiyalardı, yag’nıy aldınnan belgilengen da’ramatlardı (ma’selen, altı ayda bir ma’rte) alıp turıw huquqın beretug’ın bahalı qag’azdı shıg’arıp satıwı mu’mkin. Tiyisli mu’ddet o’tkennen keyin kompaniya obligatsiya iyesine onın’ nominal qunın to’leydi. Obligatsiya iyesi (aktsionerlerden o’zgesheligi) korporatsiyanı basqarıwda qatnaspaydı. Egerde, aktsionerler kompaniyası o’z minnetlemelerin orınlamasa, ol kompaniyanı sud juwapkerlikke tartıwı mu’mkin. Aktsiyalar, ko’rip turg’anımızday, obligatsiyalarg’a qarag’anda o’zgeshe. Sebebi dividendler obligatsiyalar boyınsha protsentler to’lengennen keyin to’lenedi. Biraq inflyatsiya sharayatında obligatsiyalar qa’dirsizlenedi. Sebebi obligatsiyalar ushın beriletug’ın da’ramatlardın’ mug’darı aldınnan belgilengen boladı. Ashıq aktsionerlik ja’miyetinde mu’lk penen basqarıw bir-birinen derlik ajıralg’an boladı. Birlespe ishindegi ekonomikalıq ha’kimiyat professional basqarıwshılardın’ qolında boladı (texnokratiya). O’ndiris a’sbaplarının’ iyeleri (aktsionerler) islep shıg’arıw protsesinin’ o’zinde, a’dette qatnaspaydı. Sonlıqtan, xojalıqtı na’tiyjeli ju’ritiw, islep shıg’arıw qurallarınan aqılg’a muwapıq paydalanıw u’stinen qadag’alaw mashqalası 19 keskinlesedi. Sebebi texnokratiyanın’ o’zi bunnan tikkeley ma’pdar emes. Solay etip, iri aktsionerler kompaniyası mu’lk iyesinin’, texnokratiya xızmeti u’stinen islep shıg’arıw protsesinin’ o’zinde jeke qadag’alaw imka’niyatı qalmaydı. İslep shıg’arıw protsesinen tısqarıda aylanıs salasında qadag’alaydı. Mu’lktin’ aktsionerlik forması bul qarama–qarsılıqtı fond birjasında aktsiyalardı erkin satıw ja’rdeminde sheshedi. A’ne, usı jerde texnokratiya xızmetinin’ ekonomikalıq na’tiyjesine baha beriw imka’niyatın do’retetug’ın obektiv mexanizm a’mel qıladı. Eger na’tiyjelilik jeterli bolmasa, ol dividend ko’lemine ha’m aktsiyalar kursının’ ha’reketine unamsız ta’sir ko’rsetedi. Aktsiyalar kursının’ to’menlep ketiwi aktsionerlerdin’ firma islerine aralasıwlarına ha’m texnokratiyag’a ta’sir o’tkiziwge jumıstan bosatıw yaki lawazımdı to’menletiw, firmanı jabıw, toqtatıw, basqarıw xızmetkerlerinin’ miynet haqısın o’zgerttiriw sıyaqlı qurallardan paydalanıwg’a ma’jbu’r qıladı. Kooperativ ha’m ma’mleketlik ka’rxanalar. Mag’lıwmatlarg’a qarag’anda, du’nyada derlik bir million kooperativ sho’lkemler islemekte. Olardın’ ko’bisi o’zinin’ ba’sekilesiw qa’bilietin arttırıwg’a urınıp atırg’an mayda jeke isbilermenlerdin’ birlesiwi negizinde ju’zege keledi. Kooperatsiyanın’ bunday formaları agrar sın’ar ka’rxanlarg’a a’sirese ta’n. Ha’zirgi ku’nde olar Frantsiya ha’m GFR da barlıq awıl xojalıq ka’rxanalarının’ keminde 80 protsentin ha’m de Shvetsiya, Daniya, Norvegiya, Finlyandiya, Gollandiya ha’m Yaponiyada derlik 100 protsentke jaqının qamtıp alg’an. Bunda fermerler erkin tovar islep shıg’arıwshı bolıp, qalg’an jag’daylarda tayar o’nimdi saqlaw, qayta islew, satıw, ot-jem, to’gin, texnika satıp alıw, bir-birlerine finanslıq ko’mek beriw ha’m tag’ı basqa wazıypalardı sheshiw ushın o’z ku’sh-g’ayratların birlestiredi. Kooperativ ka’rxanalardın’ payda bolıwının’ basqa bir usılı – miynet ja’ma’a’ti ta’repinen jeke firmanın’ satıp alınıwı ha’m onın’ kooperativge aylandırılıwı bolıp esaplanadı. Bul, a’dette firmanın’ sınıwı ha’m jumısshılardın’ jumıssız qalıw qa’wpi ju’zege kelgende payda boladı. Ma’mleket bunday kooperativlerdin’ bolıwınan ma’pdar ham olardı qollap-quwatlaydı. Ka’rxanalardı miynet ja’ma’a’tine mu’lk qılıp beriw-ekonomikalıq boranlardın’ aqıbetlerin saplastırıwdın’ ha’m is penen ba’ntlik da’rejesin saqlap qalıwdın’ jeterlishe na’tiyjeli ha’m ken’ tarqalg’an usılı esaplanadı. İslep shıg’arıwdı sho’lkemlestiriwdin’ barlıq tiykarg’ı mashqalaların jumısshılardın’ qatnasıwında sheshiwdi ko’zde tutıwshı en’ demokratiyalıq forma kooperativler bolıp esaplanadı. Kooperativ ag’zası onın’ iyesi sıpatında ka’rxananın’ barlıq iskerliginin’ aqırg’ı na’tiyjesinen tuwrıdan-tuwrı ma’pdar. Solay etip, bul 20 jerde islep shıg’arıw qurallarının’ iyesi menen xızmetkerler arasındag’ı qarama- qarsılıqlar saplastırıladı. Aktsionerlik kompaniyasında da islep shıg’arıw tap usınday bolıp sho’lkemlestiriledi. Olarda miynet ja’ma’a’tleri aktsiyalardın’ qadag’alaw paketine iye bolıp, bunı basqarıw sistemasın demokratiyalastırıw ushın paydalanadı. Basqarıw apparatı, o’zin-o’zi basqarıw usılınan paydalanıw esabınan keskin qısqarttırıladı. Biraq kooperativ ha’reketinin’ rawajlanıwı ha’m ken’ jayılıwına tosıq bolıwshı faktorlarda bar. Tiykarg’ılarınan biri basqarıwdın’ salıstırmalı tu’rde pa’s da’rejedeliliginde. Ga’p sonda, kooperativlerde menedjer da’rejesinin’ eki jaqlamalılıg’ı: og’an boysınıwshı adam bir waqıttın’ o’zinde onı jallawshı ekenligi sebepli onın’ intizam ornatıwı, jumısshılardı jallaw ha’m bosatıw boyınsha huquqları sheklengen. Kooperativ xızmetkerlerinin’ bir ta’repten menedjerlerdi jallawı ha’m olardın’ miynetine haqı to’lewi, ekinshi ta’repten bolsa olardın’ ko’rsetpelerine boysınıwları lazımlıg’ı miynet intizamının’ bekkemleniwine ja’rdem bermeydi. Ekinshi faktor – islep shıg’arıwdı ken’eyttiriw ushın za’ru’r bolg’an qosımsha finanslıq qarjılardı tartıwdın’ qıyınshılıg’ında. Basqarıw ha’m finans intizamı da’rejesinin’ pa’sligi sebepli kredit beriwshiler kooperativlerge isenbeydi. Kooperativ ag’zaları bolsa alıng’an paydanı o’ndiristi ken’eyttiriwge sarıplaw ornına ko’binese onı «jep jatıw» dı abzal ko’redi. Ma’mleket isbilermenligi ekonomikanı ma’mleketlik jol menen ta’rtipke salıw maqsetinde erisiwdin’ en’ za’ru’r qurallarının’ biri bolıp esaplanadı. Ma’mleket isbilermenligi jumıs penen ba’nt etiw siyasatın a’melge asırıwda, sotsiallıq ha’m o’ndirislik infrastrukturanı ta’miyinlewde, bir qatar a’meliy–texnikalıq ha’m sotsiallıq rejelerdi a’melge asırıwda u’lken a’hmiyetke iye boladı. Ma’mleket ıqtıyarındag’ı ka’rxanalar, en’ da’slep, ekonomikanın’ oraylastırılg’an basqarıwsız normada isley almaytug’ın tarawlarında (temir jol, telegraf, poshta, irrigatsiya qurılmaları, telekommunikatsiyalar), sonday-aq, qa’rejetler uzaq mu’ddetten keyin qaplanatug’ın (energetika, turmıs jag’ınan xızmet ko’rsetiw), iri kapitallarg’a mu’ta’j tarawlarda (o’ndiriwshi sanaat, transport) ha’reket etedi. Bunnan tısqarı, ma’mleket a’dette ilim-texnika jag’ınan keleshegi bar tarawlardı (yadro energetikası, kosmos izertlewleri, elektronika, neft ximiyası) sonday aq, sotsiallıq sistema (densawlıqtı saqlaw, ta’lim, turmıs jag’ınan xızmet ko’rsetiw) nı qarjı menen ta’miyinlep turadı. 21 Ma’mleketlik ka’rxanalardın’ u’sh tiykarg’ı tu’rin o’z aldına ko’rsetiw mu’mkin: 1. Ma’mleketlik basqarıw ma’kemelerine tikkeley boysınıwshılar; 2. Maqsetlerin ha’m xızmet shen’berin ma’mleketlik basqarıw ma’kemeleri belgilep berse de, salıstırmalı biyg’a’rez bolg’an ha’m de bazarg’a ha’m o’zin-o’zi qarjı menen ta’miyinlewge mo’lsherlengen; 3. Erkin tovar islep shıg’arıwshılar sıpatında is tutatug’ın (a’dette, olar aktsiyalardın’ qadag’alaw paketi ma’mleketlik bolg’an kompaniyalar) ka’rxanalar. Ekinshi ha’m u’shinshi tu’rdegi ka’rxanalar, bir ta’repten, paydanı maksimallastırıwg’a qaratılg’an, ekinshi ta’repten olardı hu’kimet, ma’mleket ekonomikanı ta’rtipke salıw wazıypaların sheshiw ushın paydalanıwı mu’mkin. Qospa ka’rxanalar – eki ha’m onnan artıq yuridikalıq ta’rep, yag’nıy ka’rxanalar mu’lkin qosıw jolı menen du’zilgen ka’rxanalar. Biraq a’meliyatta xojalıq subektlerinin’ sırt el sherikleri menen birgelikte du’zilgen ka’rxanaları «qospa ka’rxana» dep aytılmaqta. Bul ka’rxanalar ma’mleketimizge aldın’g’ı sırt el texnologiyaların, basqarıw ta’jiriybesi ha’m qosımsha finanslıq resurslardı (investitsiyalardı) alıp kiredi ha’m eksporttı ko’beyttiriw imkanın beredi. Qospa ka’rxanalar sheklengen juwapkershilikke iye bolg’an ja’miyet (juwapkershiligi sheklengen ja’miyet), aktsionerlik ja’miyeti ha’mde nızam ta’repinen sheklenbegen basqa formalarda, eki ha’m onnan artıq bolg’an sherik ka’rxanalar arasında du’zilgen sha’rtnama tiykarında payda boladı. Qospa ka’rxana xojalıq ju’ritiw subekti esaplanıp qaysı ma’mlekette du’zilgen bolsa, sol ma’mlekettin’ nızamları tiykarında xızmet ko’rsetedi. Sırt el firmaları, wa’killikler bir sırt eldin’, elimiz territoriyasında qanday da bir ekonomikalıq–xojalıq xızmetin a’melge asırıw maqsetinde du’zilgen bo’limler bolıwı mu’mkin. Biraq olar qospa ka’rxana emes. Elimizde, sırt el kompaniyaların, ka’rxanalardın’ filialların, wa’kilxanaların sho’lkemlestirip xızmet ju’ritiwge nızamda ruxsat etilgen. Olardı du’ziwde ma’mleketlik dizimnen o’tkiziw ushın du’ziwshi ma’mleketke Amerika dolları esabında belgili mug’darda to’lem to’lewi lazım. Eger de sırt el firmalarının’ xızmeti da’ramat alıwg’a bag’darlang’an bolsa, olar ma’mleketlik ka’rxanalar sıyaqlı, biraq arnawlı ta’rtipte salıq to’leydi. Sırt el firmaları wa’killikleri payda alıw xızmeti menen shug’ıllanbawı mu’mkin. Olardın’ xızmeti sırt eldegi firmalar ta’repinen qarjılandırıladı. Bul sıyaqlı wa’killikler tek wa’killik wazıypaların orınlaydı. Ma’selen, sırt el firmasının’ wa’killeri, elimizdegi sherikleri, ma’mleketlik ma’kemelerdin’ aldında, sırt ellik firmalar atınan wa’killik qıladı, sha’rtnamalar du’zedi, sol sırt ellik firmalardın’ 22 o’nimlerin ha’m ko’rsetetug’ın xızmetlerin reklama qıladı. Bular usı ma’mlekettin’ bazarın u’yreniw ha’m investitsiya kirgiziw qanshelli maqsetke muwapıqlıg’ın anıqlaw ushın ja’rdem beredi. Sırt ellik wa’killikler rezident emes dep esaplansa, sırt ellik ka’rxanalar yuridikalıq ta’rep bolıp rezident esaplanadı. Onın’ ustav kapitalında tek usı sırt el ka’rxanasının’ kapitalı isletiledi. Ol sırt el investorı ta’repinen tikkeley du’ziliwi yaki sın’ar ka’rxanalar formasına iye bolıwı mu’mkin. Olardın’ ashılıwı ushın to’mendegi ma’jbu’riy sha’rtlerge a’mel qılınıwı lazım: - ashılg’an sın’ar ka’rxanag’a mu’lkti yaki onın’ bir bo’legin beriw; - sın’ar ka’rxanag’a beriletug’ın mu’lkke iyesinin’ yaki onın’ wa’killigine iye bolg’an ma’kemenin’ razıshılıg’ının’ bolıwı; - du’zip atırg’an ka’rxana sın’ar ka’rxanasına beriletug’ın mu’lkke iyelik qılmawı. Sın’ar ka’rxananı ashıw ha’m onı dizimnen o’tkiziw tiykarg’ı ka’rxanalardı sho’lkemlestiriw ta’rtibinde a’melge asırıladı. Sın’ar ka’rxanalar, du’ziwshi ka’rxanalar sıyaqlı huquq ha’m jen’illiklerden paydalanadı ha’m juwapkerlikke iye boladı. Du’ziwshi ha’m sın’ar ka’rxanalar arasındag’ı qatnasıqlar du’ziliw hu’jjetleri tiykarında ta’rtipke salınadı. Ha’r qanday formadag’ı mu’lkke iye bolg’an ka’rxanalar o’zinin’ filialların ashıwg’a haqılı. Filial yaki wa’kilxana bankte esap betin yaki ag’ımdag’ı esap betlerin ashıwı mu’mkin. Olarg’a tiykarg’ı ka’rxana atınan xojalıq sha’rtnamaların du’ziw huquqı beriledi. Sha’rtnama boyınsha juwapkershilik ka’rxananın’ moynına ju’klenedi. Bunday filial yaki wa’kilxanalar a’dette, jergilikli sharayatlardı, imka’niyatlardı anıq esapqa alıp bir yaki bir neshe xızmet tu’rlerin a’melge asırıw ushın sho’lkemlestiriliwi mu’mkin. Filial ha’m wa’kilxanalar jan’adan is baslag’an isbilermenlerdin’ o’z jumısların biyg’a’rez, erkin alıp barıwları, a’ste-aqırınlıq penen bizneske kirip barıwları ushın sha’rayat jaratıp beriw wazıypasın o’teydi. Sebebi filiallar menen olardın’ bas ka’rxanaları arasındag’ı qatnasıqlar a’dette, xojalıq ishindegi xojalıq esabı tiykarında qurıladı. Xolding – mu’lk iyeleri ta’repinen bir qansha biyg’a’rez, erkin aktsionerlik ja’miyetleri xızmetin qadag’alaw maqsetinde du’zilgen ja’miyet. Xoldingke birlesken ka’rxanalardı, a’dette «sın’ar ka’rxanalar» dep te ataydı. Xolding yaki bas xolding kompaniyası o’zinin’ sın’ar ka’rxanalarının’ aktsiyalarının’ qadag’alaw paketlerin o’zinde ja’mlew jolı menen finans kapitalın toplaydı. Aktsiyalardan alıng’an dividendler onın’ tiykarg’ı da’ramatı esaplanadı. Xolding kompaniyası o’z na’wbetinde o’z aktsiyaların shıg’arıp aktsionerlik ja’miyeti formasında da 23 ko’riniwi mu’mkin. Xolding qatnasıwshısının’ amanat pul qarjıları, bahalı qag’azlar, tiykarg’ı qurallar yaki basqa materiallıq baylıqlar formasında boladı. Amanatlardın’ qunı barlıq xolding qatnasıwshıları qatnasıwında bahalanadı. Sın’ar ka’rxana ko’binshe ka’rxananın’ rawajlanıp barıwı dawamında bas ka’rxana ta’repinen sho’lkemlestiriledi ha’m tolıq erkinlikke iye bolg’an yuridikalıq ta’rep sıpatında xızmet ko’rsetedi. Biraq bas ka’rxana sın’ar ka’rxananın’ aktsiyalarının’ tiykarg’ı bo’leginin’ (qadag’alaw paketi) iyesi sıpatında onın’ xızmetine ta’sir o’tkiziwi mu’mkin. Xolding kompaniyaları, erkin xızmet ko’rsetiwshi o’z aldına aktsionerlik ja’miyetlerdin’ aktsiyalarının’ qadag’alaw paketlerin bir shaxs ta’repinen satıp alınıwı arqalı da sho’lkemlestiriliwi mu’mkin. Xolding ma’mleketke tiyisli yaki jeke bolıwı da mu’mkin. Ma’mleketlik xoldingte aktsiyalardın’ qadag’alaw paketi ma’mleketke tiyisli boladı. Xolding kompaniyalar eki tu’rli bolıwı mu’mkin: 1. Finanslıq xolding. Ol tiykarınan qadag’alaw basqarıw wazıypasın orınlaydı; 2. Aralas xolding. Ha’r tu’rli xojalıq xızmeti ha’m sawda-satıq penen shug’ıllanadı. Sırt el ka’rxanası, sırt ellik investor ta’repinen tikkeley du’ziliwi yaki respublikadag’ı mu’lk iyelerinen konvertirleniwshi valyutag’a satıp alıng’an mu’lk tiykarında sho’lkemlestiriliwi mu’mkin. Sırt ellik ka’rxananın’ xızmeti da’ramat alıwg’a bag’darlang’an bolsa, olardan ma’mleketlik ka’rxanalarg’a belgilengen ta’rtipte salıqlar o’ndiriledi, a’meldegi nızamshılıq shen’berinde salıq jen’illikleri engiziledi. Konsalting birlespeleri – firmalarg’a ha’r tu’rli bag’darlarda ma’sla’ha’t xızmetlerin ko’rsetiwge qa’nigelestirilgen ekonomikalıq xızmet. Konsalting birlespeleri, ma’sla’ha’t bazarın payda etiw jolı menen isbilermenlik xızmetinin’ rawajlanıwına u’lken ja’rdem ko’rsetedi. Sebebi bunday wazıypalardı ayırım firmalardın’ o’zleri talap da’rejesinde a’melge asıra almawı mu’mkin. Konsalting birlespeleri (firmaları) to’mendegi ma’sla’ha’t xızmet tu’rlerin a’melge asırıwları mu’mkin: barlıq mu’lk formalarındag’ı ka’rxanalardı dizimge alıw ushın du’ziw hu’jjetlerin tayarlaw boyınsha ma’sla’ha’tler beriw; marketing boyınsha izleniwler o’tkiziw; menshiklestiriw, aktsionerlestiriw bag’darlamaların islep shıg’ıw; sırtqı ekonomikalıq xızmet boyınsha ma’sla’ha’t beriw; 24 reklama strategiyasın islep shıg’ıw, reklama materialların tayarlaw ha’m olardı tarqatıw; huquq, finans, sho’lkemlestiriwshilik, basqarıw ma’seleleri boyınsha ma’sla’ha’tler beriw; intellektual mu’lkti qorg’aw ma’selesi boyınsha ma’sla’ha’tler beriw; xızmetkerlerdi tayarlaw ha’m qa’nigeligin arttırııw; firmanın’ is usılın islep shıg’ıw; qa’wipsizlik texnikası, o’ndiris sanitariyası ma’deniyatı, qorshag’an ortalıqtı qorg’aw ma’seleleri boyınsha ma’sla’ha’tler beriw; investitsiyalardı tartıw, jen’illetilgen kredit alıw, za’ru’rli resurslardı ha’m kapitallardı satıp alıw boyınsha ma’sla’ha’tler beriw; texnikalıq joybarlardın’ ekspertizası boyınsha ma’sla’ha’tler beriw ha’m.t.b. Venshur ka’rxanalar – ilim ha’m innovatsiyanın’ salmag’ı joqarı bolg’an salalarg’a tiyisli kishi ka’rxanalar bolıp, olar ilimiy–injenerlik isler boyınsha jan’alıqlardı do’retiw ha’m olardı engiziwge tiykarlang’an boladı. Bunday ka’rxanalarg’a a’dette, o’z ideyaların o’ndiriske engizip, belgili payda alıwg’a umtılıp atırg’an alımlar, injenerler, oylap tabıwshılar tiykar saladı. Bunday ka’rxanalar jan’a tovar u’lgilerin do’retiw, o’ndiristi basqarıw, kommertsiya sırın sho’lkemlestiriwdin’ jan’a usılların islep shıg’ıw ha’m a’meliyatqa engiziw, iri firmalar ha’m ma’mleketlik ijara sha’rtnamsı buyırtpaların orınlaw isleri menen shug’ıllanıwı mu’mkin. Sonday aq, olardın’ quramında da’lda’lshı ka’rxanalarda bolıwı mu’mkin. Olar mu’ta’j ka’rxanalarg’a pulı ko’p qarız beriwshi investorlardı tabıwg’a ja’rdem beredi. Distribyuter ka’rxana – sawda-satıq penen shug’ıllanıwshı, da’lda’lshı ka’rxana bolıp, bir iri kompaniyanın’ tovarların u’steme haqı qoyıp o’zinin’ atınan satıw menen shug’ıllanadı. Sonday-aq, a’meliyatta franshayzer usılında islewshi ka’rxanalar da sho’lkemlestiriliwi mu’mkin bolıp, olar jeke isbilermen sıpatında, sha’rtnama tiykarında, bir iri kompaniyanın’ o’z bazarların ken’eyttiriw maqsetinde arnawlı ko’rsetken orında onın’ atınan xızmet ju’ritedi. Bular restoranlar, asxanalar, avtoservisler, jetkizip beriw byurosı, azıq-awqat du’kanları, huquqıy oraylar, salıq xızmetleri ha’m t.b. bolıwı mu’mkin. Franshayzer qol astındag’ı isbilermen ko’rsetip atırg’an xızmeti yaki satıp atırg’an tovarına u’steme haqı qoymaydı, xızmet haqını tiykarg’ı ka’rxanadan aladı. Juwapkershiligi sheklenbegen firmalar. Bul firma sherikshilik tiykarında payda boladı. Sheriklerdin’ da’slepki mu’lki «firmanın’ ustav kapitalı» dep ataladı. Ustav 25 kapitalg’a ha’r bir sherik o’z u’lesin qosadı. Lekin sherikler tolıq huquqlı ha’m huquqı sheklengen bolıwı mu’mkin. Tolıq huquqlı sherikler firmanın’ juwapkershiligin, paydasın ha’m zıyanın birge ko’redi. Olar ustav fondına qansha u’les qosqan bolsa, u’lesine qarap payda aladı. Ma’selen, qanday da bir shaxs firmanın’ ustav fondına 20 protsent bergen bolsa, ol paydanın’ 20 protsentin aladı. Egerde firma bankrotqa ushırap sınsa, sherikler zıyandı birgelikte ko’teredi, yag’nıy bir sherik basqasının’ juwapkershiligin o’z moynına aladı. Firmada 5 adam sherik bolıp xızmet qılsa, firma sınsa, olardın’ ekewi firmanın’ zıyanın to’lewge qu’direti jetpese, qalg’an u’sh sherik olardın’ moynındag’ı zıyandı o’zinikine qosıp to’leydi. Juwapkershiligi sheklengen firma. Bul firmag’a sherik bolıwshılar o’z mu’lkin ortag’a taslap ustav fondına qoyg’an payı (u’lesi) esabınan qa’liplesedi. Usınday firmalardın’ atına ingliz tilinde «LTD», nemis tilinde bolsa «KORG» dep «limited» degen so’z qosılıp «sheklengen» degen ma’nisti bildiredi. Juwapkershiligi sheklengen firma tek ustav fondı mug’darı da’rejesinde g’ana ten’ bolg’an qarjıg’a minnetlemesi boladı. Ustav fondınan artıqsha bolg’an qarızı bolsa, onnan hesh qanday jol menen o’ndirip bolmaydı. Ha’zirgi zaman korporatsiyaları. İri ka’rxanalardın’ o’z abzallıqları bar. En’ da’slep, bul bazardı u’yreniw ha’m qa’liplestiriwde, materiallıq ha’m finanslıq resurslardan ustalıq penen paydalanıwda, ken’ ko’lemli ilimiy izertlewler ha’m ta’jiriybelerdi sho’lkemlestiriwde ju’da’ u’lken imka’niyatlarg’a iye. İri ka’rxanalar bazar konyukturasının’ o’zgerislerinen jaqsıraq qorg’alg’an. Sebebi bir waqıttın’ o’zinde ekonomikanın’ ha’r tu’rli tarawlarında ha’r qıylı tovarlardın’ jeterlishe u’lken u’lesin islep shıg’arıp atırg’an eken, mayda firmalardan o’zgesheligi, bahalardı ta’rtipke salıp turıw quralına iye. İri islep shıg’arıw ko’lemi jumısshılardı miynet predmetleri ha’m qurallarında teren’irek qa’nigelestiriw imkanın beredi, sol sebepli islep shıg’arıw qa’rejetleri bir qansha kemeyedi, o’nimnin’ sapası jaqsılanadı. Tuwrı, o’ndiristin’ ha’m ka’rxana ko’lemelerinin’ o’siwi o’zinin’ ta’biyg’ıy shegaralarına iye. İri ka’rxanalardın’ na’tiyjeli islewi ushın za’ru’r sharayatlar standart tovarlarg’a g’alaba talaptın’ bar ekenligi esaplanadı. Kishi biznes iri ka’rxanalardın’ xızmeti ushın tarlıq qılatug’ın, payda ko’lemi kemirek salalarda xızmet ko’rsetedi. Kishi biznes u’lken kapital talap qılmag’anlıg’ınan epshil boladı. Bir saladan basqasına tez o’tip, bazar konyukturasına tez iykemlesip aladı. Kishi biznes jasawshan’ boladı. İri kapitaldı ekinshi da’rejeli salalarg’a, yag’nıy, mayda tutınıw buyımların islep shıg’arıwg’a 26 qoyıp bolmaydı. Na’tiyjede bul salalar kishi mu’lk iyelerine qaladı. Texnikanın’ rawajlanıwı mayda ka’rxanalarda payda alıw imka’niyatın jaratadı. Sol sebepli kishi biznes jan’a texnikalıq tovarlardı da jaratadı. Kishi biznes xızmetinin’ tu’rleri to’mendegi bag’darlarda bolıwı mu’mkin: sanaat, yag’nıy islep shıg’arıw, xızmet ko’rsetiw, kommertsiyalıq, sawda xızmeti. Kishi biznes salası iri bizneske salıstırg’anda to’mendegi abzallıqlarg’a iye: ha’reket erkinligi, yag’nıy «joqarıg’a boysınıw» degen ta’rtiptin’ joqlıg’ı; maslasıw, iykemlesiw, beyimlesiw ha’m tez qarar qabıl etiw imka’niyatı; jergilikli sharayatqa tez ko’nligedi; mayda bizneske hu’kimet ta’repinen salıq, kredit salalarında jen’illiklerdin’ belgileniwi; u’lken qarjı talap etpewi; tezlik penen materiallıq utısqa erisiw imka’niyatı; isbilermen o’z ka’rxanasında bir neshe tu’rdegi jumıslardı bir o’zi orınlay alıw mu’mkinligi.O’zinin’ «Kishi biznes» degen atına qaramastan onın’ islep shıg’arıw ha’m kommertsiyalıq tu’ri barlıq rawajlang’an ma’mleketlerdin’ ekonomikasında en’ u’lken a’hmiyetke iye. Download 1.2 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|