Ha’zirgi ku’nde kishi biznes ha’m isbilermenlikti rawajlandırıw elimizde

Marketing wazıypaları: 

ka’rxana ha’reket etip atırg’an ishki ha’m sırtqı ortalıqtı tallaw; 

bazar ha’m tutınıwshılardı, qarsılaslar, ba’seki ha’m tovarlardı u’yreniw; 

jan’a tovarlardın’ mazmunın anıqlaw; 

marketing izertlewleri tiykarında tovar islep shıg’arıwdı, tovarlar ha’reketi, 
satıw ha’m xızmet ko’rsetiwdi rejelestiriw; 

baha siyasatın belgilew ha’m a’melge asırıw; 

marketing bag’darlamasın islep shıg’ıw ha’m orınlanıwın ulıwmalastırıw; 

marketingti xabar menen ta’miyinlew; 

marketingti basqarıw protsesin o’z ishine alg’an printsipler ha’m 
qag’ıydalar haqqındag’ı bilimlerdi qa’liplestiriwden ibarat. 
Lekin marketing o’z wazıypasın tovar o’ndirisinin’ tiykarg’ı ekonomikalıq 
nızamı bolg’an «Talap ha’m usınıs nızamı» nın’ bazar a’meliyatında orınlanıwın 
ta’miyinlew quralı sıpatında a’melge asıradı. Bul nızam talap ha’m usınıstın’ 
dialektikalıq birligin, olardın’ o’z ara baylanısların, o’z ara ha’reketin an’latadı. 
Eger de bazardın’ ten’ salmaqlılıg’ı, yag’nıy, talap ha’m usınıstın’ du’zilisi 
ha’m mug’darı jag’ınan bir-birine muwapıqlıg’ı ta’miyinlense «talap ha’m usınıs 
nızamı» sezilmeydi. Lekin ten’ salmaqlılıq buzılsa, onı tiklew ushın marketing iske 
qosıladı. Talap ha’m usınıs qatnasıqları ju’da’ u’lken ekonomikalıq a’hmiyetke iye 
bolıp, olar ma’mleket yaki region aymag’ında miynettin’ qay da’rejede ja’miyetlik 
o’ndiriske yamasa o’ndirislik emes salalarg’a tuwrı bo’listiriliwinin’ ta’rezisi 
esaplanadı. 
Xalıq xojalıg’ının’ tarawları yamasa salaları arasındag’ı proportsiyalardın’ 
azg’antay bolsa da buzılıwı, talap ha’m usınısqa qattı ta’sir ko’rsetedi ha’m o’z 
na’wbetinde bazardag’ı ten’ salmaqlılıqtın’ buzılıwına alıp keledi. Bunday da’wirde, 

---

36 
marketing ja’rdeminde talap ha’m usınıs arasındag’ı ten’ salmaqlılıqqa erisiw ushın 
ilajlar islep shıg’ıladı ha’m a’melge asırıladı. 
Marketingnin’ tiykarın qarıydarlardın’ mu’ta’jliklerin, talapların anıqlaw, 
olardın’ satıp alıw imka’niyatların esapqa alıw, talaplar ha’m imka’niyatlarg’a 
muwapıq tovarlardı oylap tabıw ha’m tutınıwshılar ushın o’nim shıg’arıw quraydı. 
Marketingnin’ mazmunın ja’ne de jaqsıraq tu’siniw ushın a’lbette, onın’ payda 
bolıw tariyxın u’yrenip shıg’ıw kerek. Amerikalıq marketingti u’yreniwshi alım 
Filip Kotler onın’ payda bolıwın 3 basqıshqa bo’ledi: 
Birinshi basqısh – Marketing ekonomikanın’ bir bo’legi sıpatında ajıralıp 
shıg’ıp, o’zinde bo’listiriw sistemasın sa’wlelendiriw menen xarakterlenedi. 
Ekinshi basqısh – Marketing basqarıw haqqındag’ı ta’liymat sıpatında 
ko’riniske iye bolıp, bo’listiriwge firma ko’z-qarasınan qarap, basqarıw sistemasın 
jetilistiriwdi o’zinin’ wazıpası dep esaplaydı. 
U’shinshi basqısh – Marketing tiykarg’ı itibardı bul basqıshta almastırıwdag’ı 
eki ta’repke, yag’nıy, islep shıg’arıwshı ha’m tutınıwshının’ ha’reketin ta’rtipke 
salıwg’a qaratadı. 
Bizge ma’lim, XX a’sirdin’ baslarına kelip kapitalistlik ma’mleketlerde 
o’ndiristin’ ko’lemi ko’beyip, ilim ha’m texnikanın’ rawajlanıwı na’tiyjesinde 
tovarlar assortimenti ken’eyip, tovarlardı satıwda qıyınshılıqlar payda bola basladı. 
A’ne usınday ekonomikalıq sharayatta AQShtın’ bir qansha universitetlerinde 
sanaatshılardı, biznesmenlerdi ha’m sawdagerlerdi oqıtatug’ın marketing kursları 
isley basladı. 
Birinshi ma’rte «Marketing» ataması 1905-jılı universitetlerde oqıtılatug’ın 
kurslarg’a at qoyıwda qollanıldı. 
1926-jılı AQSh ta Marketing ha’m reklama milliy awqamı du’zildi, keyinirek 
usının’ negizinde Amerika Marketing ja’miyeti payda boldı, bul ja’miyet 1973-jılı 
Amerika Marketing awqamı dep ataldı. Biraz keyinirek bunday awqam ha’m 
sho’lkemler Batıs Evropa ma’mleketlerinde ha’m Yaponiyada da payda boldı. XX 
a’sirdin’ 20-jıllarınan baslap bazardag’ı jag’day o’zgere basladı. O’ndiris jalpı tu’s 
aldı. O’nimlerdin’ ko’rinisi o’zgertirilgen halda ko’plep islep shıg’arıla basladı. 
Ba’seki gu’resinin’ tiykarg’ı tu’ri baha ba’sekige aylandı. Marketingnin’ rawajlanıw 
tariyxında 1950-jıllar a’hmiyetli basqısh boldı. Artıqsha o’nim islep shıg’arıw sezile 
basladı. O’ndiris ha’m o’nimdi satıwdın’ sharayatların basqarıwdı o’zgertiwdi talap 
qıla basladı. 
Batıs Evropa ha’m Yaponiyada Marketing ideyaları AQShqa salıstırg’anda 
to’men pa’t penen engizildi. Biraq 1960-jıllardın’ aqırına kelip olar marketing 

---

37 
a’meliyatın tezlik penen o’zgertiwge kiristi ha’m bul ma’selede jaqsı 
jetiskenliklerge eristi. Marketingnin’ a’dettegi sawda-satıq usıllarınan ayırmashılıg’ı 
ol anıq maqsetti go’zleydi; yag’nıy, ka’rxana sonday sapalı o’nim tayarlawı lazım, 
onı satıw qolay bolsın. Haqıyqattanda o’nim islep shıg’arılg’an menen ol a’lbette 
payda keltiredi degen ma’nisti hasla bildirmeydi. İlgeri xojalıq basshılarının’ 
wazıypası tiykarınan itibardı o’nimdi islep shıg’arıwg’a ha’m satıwg’a qaratıw edi. 
Marketingtin’ maqseti bolsa bazardag’ı bar bolg’an ha’m keleshekte itimal payda 
bolatug’ın imka’niyatlardı anıqlaw ha’m sapa jag’ınan tuwrı bahalawdan, son’ınan 
og’an tayanıp, barlıq ku’shti o’z o’nimlerine bolg’an qızıg’ıwshılıqtı ha’m talaptı 
ku’sheyttiriwge, qarıydarg’a o’nimdi, xızmet tu’rin tan’law imka’niyatların jaratqan 
halda, o’nimdi satıwg’a qaratıwdan ibarat. Solay etip, 1950-jıllardın’ ortalarınan 
baslap marketing bazar kontseptsiyası ta’rizinde basqarıwda firmanın’ bazar 
strategiyasın belgileytug’ın jetekshi wazıypag’a aylandı. Marketing xızmeti 
firmanın’ tiykarg’ı basqarıw orayı, bazar, o’ndiris, ilim-texnika ha’m qarjı 
ma’seleleri boyınsha xabar ha’m usınıslar deregi bolıp qaldı. Ha’zirgi da’wirde 
du’nya ju’zlik ekonomikada industriya da’wiri informatsiya da’wirine orın bosatıp 
bermekte. Bul da’wir AQSh, Yaponiya, Germaniya ha’m basqa Evropa 
ma’mleketlerine jetip keldi. Singapur, Tayvan, Qubla Koreya bularg’a ju’da’ jaqın. 
Marketing xızmetin u’yreniwde mikro ha’m makro bo’limlerge bo’linedi. 
Mikromarketing degende firma (ka’rxana) ko’lemindegi bazar xızmeti tu’siniledi. 
Makromarketing – kontsern, assotsiatsiya, ministrlikler da’rejesindegi bazar 
qatnasıqlarının’ sheshimin tabıw degendi bildirdi.