Hazirlayanlar
IV. XIX. Yüzyıl Sonunda Mısır Ermeni Cemaati
Download 3.42 Mb. Pdf ko'rish
|
|
IV. XIX. Yüzyıl Sonunda Mısır Ermeni Cemaati Mısır’daki Ermeni aristokrasisi cemaat içi evlilikler yoluyla ortaya çıkmış ve güçlenmiştir. Kariyerlerindeki başarılarına orantılı olarak yük- selen ailelerin ikinci nesli kendi içlerinde evlenerek sahip oldukları sosyal, ekonomik ve politik konumlarını daha ileri bir aşamaya taşımaya çalıştılar. Bu konuda oldukça başarılı oldular denebilir. Artin Paşa Çırakyan ve Josef Bey Hekekyan birbirlerinin kız kardeşleriyle evlendiler 44 . Çünkü her iki- sinin de ailesi Katolik Ermenilerin ileri gelenleriydiler. Apostolik cemaat içindeki bağlar diğerlerine nispetle daha girift idi. Cevahirciyanlar zanaat sınıfından iken tüccar sınıfından Yeremiyanlar ile evlilik bağı kuruyorlardı. 42 M. Bey Rifaat, The Awakening of Modern Egypt, Londra 1947, s.118-21. 43 Rouben Adalian, a.g.m., s.133. 44 Ahmed Abdel-Rahim Mustafa, “The Hekekyan Papers”, Political and Social Change in Modern Egypt: Historical Studies From the Ottoman Conquest to the United Arab Repub- lic, ed. P.M.Holt, New York, 1968, s.70. 347 Doç. Dr. Süleyman KIZILTOPRAK Yeremiyanlar aynı zamanda profesyonel/bürokrat sınıftan Nubaryanlar ile de evlilik bağı kurmuştu. Mısır’daki Ermeni cemaati içinde seküler liderlerin ortaya çıkması 1830’lu yıllara rastlamaktadır. 1834 yılında Kudüs Patrikliği tarafından atanan Mısır Ermeni Piskopos’u Gabriel Marashtsi, Kudüs’ten bağımsız hareket edeceğini ilân etti. Bu başkaldırı aynı zamanda, Mısır’daki Er- meni toplumundan sağlanan maddi gelirler ve kilise kurumlarından elde edilen kira vb. gelirlerin Kudüs tarafından artık kontrol edilemeyeceği anlamına geliyordu 45 . Nitekim 1852 yılında, İstanbul Ermeni Patrikhanesi ile kurulan diyalog sonuç verdi. Bu tarihte alınan ferman ile Mısır Erme- ni Kilisesi, Kudüs’ten bağımsız olarak doğrudan İstanbul’a bağlandı. 19. yüzyıla kadar Osmanlı Devleti, ana hatlarıyla Hıristiyan unsurlarını iki millet içinde görmüştür: Ermeni ve Rum milleti. Hıristiyanlığın erken de- virdeki iki ana kolundan biri olan diyofi zit inanca sahip olan Ortodokslar Rum milleti içinde telakki edilerek İstanbul’daki Ortodoks patrikhanesine bağlandı. Diğer yandan, başta Ermeniler’in büyük çoğunluğu olmak üzere, Suriyeli Yakubiler, Mısır’daki Kıptiler ve Habeşiler gibi monofi zitler ise İstanbul’daki Ermeni Patrikhanesine bağlandılar. Ermeni Patrikhanesi’nin, Ermeni olmayan Hıristiyanlar üzerindeki otoritesi kağıt üzerindeydi. Ma- runiler, Nesturiler, Yakubiler, Kıptiler ve Habeşiler üzerinde teorik bir yetkiye sahip olan Ermeni patrikhanesi, Ermeniler üzerinde ise tam bir otoriteye sahipti 46 . Nubar Paşa’nın 1879 yılında, Mısır reis-i nüzzarı (başbakanı) olma- sından sonra Kudüs Patrikliği ile Mısır kilisesi arasında çözülemeyen daha çok kiliseye ait bina ve arazilerin kira gelirlerinden kaynaklanan sorunlar üzerinde bir uzlaşma sağlandı 47 . 1907 yılında Kahire ve İskenderiye’de yapılan seçimlerle Mısır’daki Ermeni toplumunun ruhani ve sivil meclisi seçildi. Tutucular ve laikler arasındaki sorunlar ile Kudüs Patrikliği’nden kaynaklanan çatışmalar bundan sonra büyük ölçüde çözümlenmiş oldu 48 . 45 Avedis K. Sanjian, The Armenian Communities in Syria Under Ottoman Dominion, Cam- bridge; Harvard University, 1965, s.157-158. 46 Avedis K. Sanjian, a.g.e., s.33; Vartan H. Artinian, The Formation of Catholic and Prot- estant Millets in the Ottoman Empire, The Armenian Review, Vol. XXVIII, No: 1-109, Spring 1975, s.3; H.A.R. Gibb- Harold Bowen, Islamic Society and the West, Vol. I, Ox- ford, s.251. 47 Nubar Paşa’nın Mısır’daki hayatı ve görevleri hakkında bkz., Süleyman Kızıltoprak, a.g.m., s.174-175. 48 Avedis K. Sanjian, a.g.e., s.160.
348 HOŞGÖRÜ TOPLUMUNDA ERMENİLER Mısır’daki Ermenilerin bürokratik ve ekonomik alandan çekilmelerini hızlandıran bir başka gelişme de Urabi Paşa’nın başlattığı milliyetçilik ha- reketiyle olmuştur. Urabi Paşa 1879’dan itibaren baş rol aldığı Vataniler hareketi ile “Mısır Mısırlılar’ındır” sloganı etrafında topladığı kalabalık halk kitlesiyle yabancılara karşı açık bir tutum takındı. Urabi Paşa’nın sloganıyla harekete geçen Mısırlılar temel olarak İngiliz, Fransız ve İtalyan gibi Avrupalı tüccar ve memurlara karşıydılar. Ama yabancı karşıtlığı gitti- kçe genişledi. Urabi Paşa, Mısır’da yabancılar olarak adlandırdığı kesimler içinde Ermenileri de saymıştır 49 . Bu bağlamda, Mısır’daki Türklerin ordu ve idarede Ermenilerin ise bürokrasi ve ekonomik alandaki pozisyonlarına karşı açıkça sürdürülen tepkiler Urabi’nin temel söylemleri arasındaydı 50 .
Mısır’da Mehmet Ali Paşa’nın yükselmesi ve ekonomik ve politik ida- renin güçlenmesi ile Ermeni asıllı bürokrat, tüccar sınıfının etkinleşmesi paralel bir biçimde olmuştur. Ermeni asıllı bürokratlar ondokuzuncu yüzyılın ikinci yarısında Mısır’da önemli makamlara gelmiştir. Nubar Paşa da bunlardan biridir. Mehmet Ali Paşa’nın daveti ile Mısır’a giden orada ekonomik ve politik roller üstlenen Ermeniler üç açıdan önemlidir. İlk olarak Ermeniler, Os- manlı Devleti’ni oluşturan unsurlardan biri olarak ülke sınırları içinde bir takım özgürlüklere ve haklara sahiptirler. Bu haklar sadece yazılı metinler olarak görülmemelidir. Uygulamada da bu haklar hiçbir engelleme olmak- sızın diğer unsurlar tarafından kullanıldığı gibi Ermeniler tarafından da kullanılmıştır. İkinci olarak Ermeniler, sadece Osmanlı Devleti’nin mer- kez teşkilatında değil, Mısır gibi eyalet-i mümtaze olarak Osmanlı siyasal sisteminde yer alan bir yerde önemli makamlara gelmiştir. Üçüncü olarak, Osmanlı topraklarında dünyaya gelmemiş olmasına rağmen, Karabağ’dan göç ederek Osmanlı tabiiyetine geçen Nubar Paşa, bir önyargı ve engelle- me ile karşılaşmaksızın devlet hiyerarşisinde kolayca yükselme şansı elde etmiştir. Sonuç olarak, Osmanlı Devleti içinde Ermeniler, merkezi bürokrasi- de önemli mevkiler elde etmeleri yanında, taşrada da liyakat ve ehliyet 49 Charles Issawi, a.g.e., s.29-30. 50 Urabi Paşa hareketi hakkında daha fazla bilgi için bkz., S. Kızıltoprak, Mısır’ın İngiltere Tarafından İşgali ve Osmanlı Devleti’nin Diplomasi Mücadelesi: 1882-1887, (Basılmamış Doktora tezi), Marmara Üniversitesi, 2001, s.131-156. 349 Doç. Dr. Süleyman KIZILTOPRAK süzgecinden geçtikten sonra, en üst makamlara gelmişlerdir. Bu şekilde yükselmeleri sırasında, merkezi yönetimin herhangi bir engellemesi ya da önyargılı yaklaşımı olmamıştır. Mehmet Ali Paşa ile başlayan Mısır’ın modernleşme ve kalkınma atılımlarında Ermeni bürokrat ve müteşebbis sınıfın kayda değer katkıları olmuştur. Osmanlı bürokrasisinde görev alan diğer etnik unsurlarla kıyaslandığında onlar da benzer başarılara imza at- mışlar, zaman zaman da yolsuzluk ve haksız kazanç elde etme gibi benzer suçlamalara muhatap olmuşlardır. 350 HOŞGÖRÜ TOPLUMUNDA ERMENİLER Kaynaklar Arşiv Vesikaları Başbakanlık Osmanlı Arşivi; Bab-ı Ali Evrak Odası Mümtaze Kalemi-Mısır 3-C/68. Yıldız Esas Evrakı, 129/7. İrade Mısır, 1253. Tetkik Eserler El-Cebertî, Abd al-Rahman al-Jabartî’s History of Egypt, -‘Ajâ’ib al-Âthâr fî’l-Tarâjim wa’l-Akhbâr- Editör Thomas Phlipp-Moshe Perlmann, Stuttgart 1994. Abdulvahid, Fatima Ilmuddin, Tadavvur el-Nakl ve’l-Muvâsalât el-Dâhiliyye fî Mısr fî Ahdi’l-İhtilâl el-Biritânî 1882-1914, El-Hey’et el-Mısrıyye el-Amme li’l-Kütüb, Kahire 1989. Adalian, Rouben, “The Armenian Colony of Egypt During the Reign of Muhammad Ali (1805-1848)”, The Armenian Review, Vol. XXXIII, No: 2-130, June 1980. Artinian, Vartan H., The Formation of Catholic and Protestant Millets in the Ottoman Empire, The Armenian Review, Vol. XXVIII, No: 1-109, Spring 1975. Burton, Sir Richard F., Editör Isabel Burton, Personal Narrative of a Pilgrimage to al-Medina and Meccah, New York 1964. Daly, M.W., (ed.), The Cambridge History of Egypt, Modern Egypt, from 1517 to the End of the Twentieth Century, Vol. II, Cambridge 1998. Ilbert, Robert, “İskenderiye Kozmopolit Bir Kent Miydi?”, Paul Dumont-Francois Georgen (Der.), Modernleşme Sürecinde Osmanlı Kentleri, Çev: Ali Berktay, İstanbul; Tarih Vakfı Yayınları, 1999. Ghada, H. Talhami, Egypt’s Civilizing Mission: Khedive Ismail’s Red Sea Province, 1865-1885, Basılmamış Doktora Tezi, University of Illinois, 1975. Gibb, H.A.R., - Bowen, Harold, Islamic Society and the West, Vol. I, Oxford. 1969. Heywort-Dunne, J., An Introduction to the History of Education In Modern Egypt, Londra, 1939. Issawi, Charles, Egypt An Economic And Social Analysis, Londra, 1947. __________ , Egypt at Mid-Century: An Economic Survey, Londra, 1954. Kızıltoprak, Süleyman, Mısır’ın İngiltere Tarafından İşgali ve Osmanlı Devleti’nin Diplomasi Mücadelesi: 1882-1887, (Basılmamış Doktora Tezi), Marmara Üniversitesi, 2001. __________,“Kriz Döneminde Osmanlı Bürokrasisinde Ermeniler: Nubar Paşa Örneği”, Dünden Bugüne Türk Ermeni İlişkileri, (editörler: İdris Bal, Mustafa Cufalı), Ankara; Nobel Yayın Dağıtım, 2003.
351 Doç. Dr. Süleyman KIZILTOPRAK Lane, William Edward, An Account of the Manner and Customs of the Modern Egyptians (Written in Egypt during the years 1833-34-35), Londra: East-West Publications, 1978. Mansour, Fawzy, Development of the Egyptian Financial System up to 1967: A Study in the Relation between Finance and Socio-Economic Development, Kahire 1970. Mustafa, Ahmed Abdel-Rahim, “The Hekekyan Papers”, Political and Social Change in Modern Egypt: Historical Studies From the Ottoman Conquest to the United Arab Republic, Editör P. M. Holt, New York 1968. Rıfat, M. Bey, The Awakening of Modern Egypt, Londra 1947. Rivlin, Helen Anne B., The Agricultural Policiy of Muhammad Ali in Egypt, Cambridge 1961. Sabry, M., “Nubar Paşa”, İslâm Ansiklopedisi, Cilt. IX Millî Eğitim Bakanlığı, Ankara.
Sanjian, Avedis K., The Armenian Communities in Syria under Ottoman Dominion, Harvard University Press, Cambridge, Massachusetts 1965. Uras, Esat, Tarihte Ermeniler ve Ermeni Meselesi, Belge Yayınları, İstanbul 1987.
ABDÜLAZİZ VE BOĞAZ’DA MARŞ OKUYAN ERMENİ ÇOCUKLARI Yrd. Doç. Dr. Şakir BATMAZ Erciyes Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü E-mail: sbatmaz@erciyes.edu.tr; Tel: 0 352 437 49 01-33311
Özet Abdülaziz, klasik düşünceyi temsil eden bir Osmanlı şeh- zadesi idi. Ancak tahta geçişi ile birlikte bütün beklentilerin aksine Tanzimat ve Islahat Fermanlarını, teb’anın istisnasız olarak refahını sağlamak maksadıyla çıkarılmış olan bütün kanunları tanıdığını açıklamıştır. Böylece daha şehzadeli- ğinden itibaren Müslüman ahali kendisini bir kurtarıcı ola- rak beklerken tahta çıkışı ile beraber gayrimüslim teb’anın da gönlünü fethetmekte gecikmemişti. Diğer Osmanlı Pa- dişahlarından farklı olarak halkının içinde olmaktan çekin- memiş, yaptığı bütün yurt içi ve yurt dışı seyahatlerinde Müslüman ahali kadar Hıristiyan ve Yahudi ahalinin de bü- yük ilgisi ile karşılaşmıştır. O da buna kayıtsız kalmamış, git- tiği her yerde İslâmî mekânların yanında Ermeni, Rum ve Yahudi mekteplerini, fakirlerini ziyaret etmiş onlara ihsan- larda bulunmuştur. Hatta İstanbul’a ulaştığında kendisini karşılayan Ermeni çocuklarının okuduğu marşlar onu çok etkilemiş ve bu çocukları daha sonra buldurarak marşları Türkçe olarak onlardan yeniden dinlemiştir. Bu tebliğde Sultan’ın İzmir, Çanakkale, Gelibolu ve İstanbul seyahatle- rinde Ermeni, Rum ve Yahudi ahali ile ilişkileri, dönemin kaynaklarından da yararlanılarak ele alınmıştır. 355 Yrd. Doç. Dr. Şakir BATMAZ Giriş Abdülaziz’in Osmanlı tahtına geçişi yabancı devlet adamları tara- fından temkinli karşılaşılacak bir olay olarak görülürken ahali içinse tam aksine kaygılar ümide dönüşmüştü. Onu yabancılar daha çok yenilikten uzak klasik düşünceyi temsil eden yönüyle tenkit ediyorlardı. Lamouche onun ıslahat aleyhine olmakla tanındığını ifade ederken 1 Joan Haslip ise çok mütevazı ve basit zevklere sahip olduğu yenilikten ziyade muhafazakâr temayüllü bir kimse olarak tanımlıyor ve pederinin vücut verdiği icraatı tenkit ettiği, tasvip etmediğini ifade ediyordu 2 . Gerçektende Şehzade Ab- dülaziz, bilhassa Abdülmecid devrinde İstanbul’da başlayan alafranga ha- yata rağmen ananelere bağlı kalan, hayat tarzında eski usulü tercih eden bir yanı hep vardı. Alaturka musikiden, pehlivan ve horoz güreşlerinden, Ve- liaht Dairesinde, Kurbağalı Dere’de cins hayvanlar yetiştirmekten büyük zevk alıyordu 3 . Sultanın şehzadeliğinden itibaren aldığı eğitimin elbette ki eksik yönleri vardı. Ancak o bütün her şeyin farkında idi ve bunun te- lafi si için elinden geleni yapıyordu. O dönem Sarayda ve Mühendishane-i Hümâyun’da hocalık yapan L. Gardey, Abdülaziz Allah’ın kendisine ema-
1 Ziya
Nur Aksun,
Osmanlı Tarihi, C.3, İstanbul 1994, s.418. 2 Joan Haslip, II. Abdülhamid, Tercüme Zeki Doğan, İstanbul 1998, s.49. 3 Halûk Şehsuvaroğlu, Sultan Aziz -Hususî, Siyasî Hayatı, Devri ve Ölümü-, Hilmi Kitabevi, Ankara, s.6.
356 HOŞGÖRÜ TOPLUMUNDA ERMENİLER tüyü birçok defa ifade etme samimiyetini göstermiştir. Böyle bir itirafta bulunmakla, kendi konumunun üstüne yükselme ihtiyacı hissettiğini ortaya koyar 4 der. Gerçekten de Topkapı Sarayı’nda, Kubbealtı’nda kurulan tah- ta çıktıktan sonra ilk yaptığı işlerden biri Islahat Fermanı ile Tanzimat-ı Hayriye’nin esaslarını benimsediğini açıklamak olmuştur 5 . Sadrazam Kıb- rıslı Mehmet Paşa’ya hitaben yazılan Hatt-ı Hümâyun’da, tebaanın istis- nasız olarak refahını sağlamak maksadıyla çıkarılmış olan kanunları teyit ettiğini, tasarrufa da riayet edilerek maliyenin düzene konulacağını, ordu ve müttefi k devletlerle dostluğun gerektirdiği münasebetlerin devam et- tirileceğini ve anlaşmalara saygı gösterileceğini ilan etmiştir 6 . L Gardey Abdülaziz’in bu dengeli ve hassas yaklaşımını şu şekilde anlatır: …adalet, eşitlik ve emniyet prensiplerini devam ettirme ve daha da geliştirme hususunda kesin iradesini ilân etmek suretiyle Abdülaziz, bat- makta olan devlet gemisini gördü. Temkinli ve enerji dolu bir kaptan olarak onun kumandasını ele aldı. Seçtiği devlet adamlarının kendisine lâyıkıyla yardım etmesiyle bu gemiyi kurtardı ve güvenli bir yere sürdü 7 . Abdülmecit döneminde aldıkları siyasî hakları kaybetmekten korkan gayrimüslim ahali için bu gelişme bir sevinç vesilesi olmuştu. Abdülaziz artık her gittiği yerde Müslüman ve gayrimüslim herkes tarafından sevinç gösterileriyle karşılanıyor, o da seyahatlerinde özellikle Ermeni Rum ve Yahudi Mekteplerini, fakirlerini ziyaret ediyor onlara türlü ihsanlarda bu- lunuyordu. a. Abdülaziz İzmir’de: Vive le Sultan! Sultanın büyük bir heyecanla çıktığı Mısır seyahatinin başladığı gün takvimler 3 Nisan 1863’ü gösteriyordu. Geziye Abdülaziz, yeni Mısır Hi- divi İsmail Paşa’nın İstanbul ziyaretinde hediye ettiği Feyz-i Cihad ge- misiyle katılmıştı 8 . Aynı gemiye oğlu şehzade Yusuf İzzeddin Efendi’yi, Fuad Paşa’yı, Mabeynci Yaver Beyi, Hasan ve Halid Beyleri, özel tabibi 4 L.Gardey, Voyage du Sultan Abd-ul-Aziz de Stamboul au Caire, Paris 1865, s.XX. 5 İbrahim Necmi, Tarihî Edebiyat Dersleri, C.2, Matbaa-i Amire, İstanbul 1920, s.30. 6 Enver Ziya Karal, Osmanlı Tarihi, C.7, TTK Yay., Ankara 1988, s.2-3. 7 Gardey, a.g.e., s.XX. 8 A.Kemalî Aksüt, Sultan Aziz’in Mısır ve Avrupa Seyahati, Ahmet Said Matbaası, İstanbul 1944, s.9. Bu gemi İsmail Paşa tarafından Abdülaziz’e sunulmuş olup Osmanlı donanma- sında vazife almaya başlamasıyla adı Sultaniye olarak değiştirilmiştir. Bu konu ile ilgili olarak bkz. Şakir Batmaz, “Osmanlı Donanmasının Üç Devrine Mukayeseli Bir Bakış (Ab- dülaziz- II Abdülhamit-V Mehmet Reşat)“, XV. Türk Tarih Kongresi, Ankara 2006. 357 Yrd. Doç. Dr. Şakir BATMAZ Marko Paşa’yı Başkâtip Mustafa Efendi’yi, Hüseyin ve Beşir Paşaları, Muhtar Beyi, Ressam M. Masson’u, saray hizmetlilerini, imamları, birkaç Zühaf Askeriyle sipahi ve korumalarla kaptan Mehmet Paşa’yı da almıştı 9 . Diğerleri Mecidiye, Taif, İzmir, Kars, Gemlik ve Peyk-i Şeref gemileriyle geziye iştirak ediyorlardı 10 . Ayrıca Peyk-i Zafer ve Fethiye Kalyonları, Malakof ve Beyrut Korvetleri ise diğerlerinden evvel yola çıkmışlardır. Geziye Şehzade Yusuf İzzeddin Efendiden başka şehzade Murad, Abdül- hamid ve Reşad Efendiler de iştirak etmişlerdir 11 . İstanbul’dan yola çıktıktan sonra ilk olarak Sakız adası önlerine ula- şan gemiler burada bir müddet beklemiş ve buradan İskenderiye’ye doğru yola koyulmuşlardır 12 . Bu seyahatin bütün gelişmelerini dönemin gazete- leri ayrı ayrı ele alınarak coşkulu ifadelerle anlatmışlardır. Buna göre, 7 Nisan Salı günü İskenderiye’den gönderilen telgrafta, havanın letafetinden dolayı zahmetsiz bir yolculuk yapıldığı padişah ve şehzadelerin sıhhat ve afi yet içinde oldukları bildirilerek kendilerini karşılamak için hazırlanan göz kamaştırıcı alay ve şenliklerden bahsedilir 13 . 9 Nisan Perşembe günü trenle İskenderiye’den Kahire’ye hareket edilmiştir 14 . Her ne kadar Hi- 9 Gardey, a.g.e., s.1-2. 10 Aksüt, a.g.e., Gardey, a.g.e., s.2. 11 Tercümân-ı Ahvâl, 16 Şevval 1279 (5 Nisan 1863). Ayrıca Tercümân-ı Ahvâl diğer kaynak- lardan farklı olarak bu sayısında Gemlik Gemisi’nden bahsetmez. 12 Rûznâme-i Ceride-i Havâdis, 18 Şevval 1279 (7 Nisan 1863). 13 Tasvîr-i Efkâr, 20 Şevval 1279 (9 Nisan 1863); Rûznâme-i Ceride-i Havâdis, 19 Şevval 1279 (8 Nisan 1863). Tercümân-ı Ahvâl, 20 Şevval 1279 (9 Nisan 1863). 14 Tercümân-ı Ahvâl, 23 Şevval 1279 (12 Nisan 1863). Abdülaziz’in gezilerinde kullandığı Feyz-i Cihad (Sultaniye) Yatı Boğazda demirlemiş halde 358 HOŞGÖRÜ TOPLUMUNDA ERMENİLER div İsmail Paşa, bu seyahatle muhtariyetini genişletme konusunda önemli bir kazanım elde etmişse de Mısır’la ilişkilerin geliştirilmesi de Osmanlı açısından önemli bir sonuç olarak ortaya çıkmıştır 15 . Vak’anüvis Ahmed Lûtfî Efendi’de eserinde …İskenderiye ve Mısır’da li-ecli’l-istikbâl ahâli tarafından icrâ edilen âsâr-ı meserrât fevka’l-âde idi şeklinde bahsetmek- tedir
16 . Ayrıca Ahmed Cevdet Paşa, bu seyahatin nihayetinde Müslüman ahalinin Padişahı çılgınca selamlaması ile bu ana kadar uygulanıla gelen saygı ve ta’zimle karışık adetlerin değiştiğini şu şekilde ifade eder: …İşte hükümdârâna ta’zim husûsunda dahi Osmanlılar ile Avrupalı- ların âdetleri yekdiğerine zıdd-ı tâmdır. Avrupa’da bağırup çağırarak al- kışlamak hükümdâra hürmetdir… Bizde ise, bi’l-akis halk başlarını önleri- ne eğüp samt-u sükût üzre durmak en büyük ta’zim u ihtirâmdır. Hattâ Pa- dişahın yüzüne dikkatli bakmak câiz görülmez… Pâdişahlara ta’zîm içün sükût üzre durmak dahi öteden berü ber-vech-bâlâ örf ü âdet-i Osmâniyan iken Sultan Abdülaziz Han hazretlerinin Mısır’dan avdetlerinde bu örf ü âdet birdenbire tebeddül etmiştir 17 . Gerçekten Abdülaziz, Mısır seyahatinin gidiş ve dönüş yolculu- ğunda uğradığı bütün limanlarda Müslüman ve gayrimüslim ahali tara- fından büyük bir sevgi tezahürü ile karşılaşmıştır. 19 Nisan Pazar günü İskenderiye’den ayrılarak İstanbul’a doğru yol alan Osmanlı fi losu Rodos ve Sakız Adalarına uğramadan doğruca sıradaki liman olan İzmir’e hare- ket etmiştir. Sultanın dönüş yolculuğunda İzmir’e uğrayacağı günler önce- sinden bütün gazetelerde yayınlanmış ve İzmir’de yerli ve yabancı bütün ahali Padişahın gelmesi dolayısıyla yapılacak olan gösterilere hazırlanma- ya başlamışlardır 18 . Pazartesi sabahı Beyrut Vapuru İzmir önlerine gelerek Padişahın gelişini haber vermiştir 19 . İtalyan donanmasından bir kıta kapak ile korvet ve karşılama yapmak için kale önünde bulunan Peyk-i Zafer, Sinop, Beyrut ve Gemlik gemileri ile Navara isimli Avusturya fırkateyni 15 Bu seyahate ilişkin daha geniş bilgi için bkz. Mehmed Memduh, Mir’at-ı Şuunat, Ahnin Matbaası, İzmir 1328; Hüseyin Hıfzı, Sultan Aziz Devri, 38 Numaralı Matbaa, İstanbul 1326; Ahmed Cevdet Paşa, Tezâkir 13-20, Yayına Hazırlayan Cavid Baysun, Ankara 1986; Ahmed Cevdet Paşa, Ma’rûzât, Hazırlayan Yusuf Halaçoğlu, İstanbul 1980. 16 Vak’anüvis Ahmed Lûtfî Efendi Tarihi, C.X, Yayına Hazırlayan Münir Aktepe, Ankara 1988, s.88. 17 Cevdet Paşa, Ma’rûzât, s.58. 18 Abdülaziz’in İzmir’e gelişini dönemin gazetelerinde coşkulu ifadelerle bahsedilmektedir. Tasvîr-i Efkâr, 4 Zilkade 1279 (22 Nisan 1863); Rûznâme-i Ceride-i Havâdis, 6 Zilkade 1279 (24 Nisan 1863); Tercümân-ı Ahvâl, 3 Zilkade 1279 (21 Nisan 1863). 19 Gardey, a.g.e., s.212.
359 Yrd. Doç. Dr. Şakir BATMAZ ve bir de İngiliz beylik gemisi bir hat üzerine dizilerek karşılama töreni- ne hazırlanmışlardır. İzmir Valisi, mahalli memurlar, askerî amirler, şehrin ileri gelen eşrafı, gayrimüslim cemaatlerin reisleri, Nizamiye askerleri ile Müslüman ve gayrimüslim mektep çocukları iskele başına inip saygı ile durarak, padişahın gelişini beklemişlerdir . Padişah İzmir’e geleceği için, İstanbul’dan zaptiye neferleri de istenmiştir. Saat 07.15’te Padişahın bin- miş olduğu Feyz-i Cihad, Mecidiye isimli vapurla birlikte İzmir önlerine gelmiştir. Adı geçen gemilerden ve sahildeki tabya ve diğer yerlerden top- lar atılmış, askerler ve bütün mektep çocukları dua etmeye başlamışlardır. İzmir valisi Ahmed Paşa padişahın vapuruna giderek Sultan Aziz’in huzu- runa çıkmıştır. Bir saat sonra da Serasker Fuad Paşa karaya çıkıp hükümet konağına giderek şehzadeler ve devletlü efendiler geride kalıp yetişeme- dikleri için, Padişahın İzmir’e teşrifi nin ertesi güne ertelendiği haberini vermiştir. Bu haber üzerine ahali dağılarak şehrin süslenmesiyle meşgul olmuştur. Padişahın gelişinden birkaç gün evvel her yer defne dallarıyla süslenmişti. Kışla önünden Punta burnuna kadar olan yerler bayraklar, çi- çekler, tuğralar, avizeler, aynalar, resimlerle donatılmıştır. O gece İzmir’in bütün evleri ve sokakları kandillerle aydınlatılmış ve çeşitli fi şekler atıl- mıştır. Çarşı ve pazarlar açık bulunarak törenler icra edilmiştir 20 .
gelişini beklemişlerdir 21 . Sabahleyin orada bulunan deniz komutanları va- pur-ı hümâyuna gelerek Fuad Paşa’nın yol göstermesiyle padişahın huzu- runa çıkmışlardır. Saat 03.30 sıralarında Sultan Aziz şehzadelerle birlikte fi likaya binerek yeniden yapılmış, zeminine çuka döşenmiş, etrafı çiçek- lerle süslü ve üzerine kırmızı-beyaz örtüler çekilmiş iskeleye çıkmıştır 22 .
Top sesleri susup ta Abdülaziz yere ayak basınca Maşallah, Sefa geldin, Allah bağışlasın, Çok yaşa, Seni Allah gönderdi, Hoş geldin, Allah sana uzun ömür ihsan etsin! İfadeleri Konak’a kadar Sultan’a refakat ediyordu. Bir süre dinlendikten sonra maiyet alayı demir yolunun bitiş yerine gitmek üzere tekrar yola düştü. Böylece şehri bir uçtan bir uca aşacağız… Tütsü yanıyor, çiçekler havalarda uçuşuyor; kollar, şapkalar, kasketler sallanı- yor; atlar tarafından ezilme pahasına bazı Rumların, Sultanın bacaklarını ve ayaklarını öpmeye gittikleri görülüyor. İster Müslüman olsun ister Hris- 20 Yahya Bağçeci, Sultan Abdülaziz’in Mısır Seyahati, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Kay- seri 2003, s.47. 21 Tercümân-ı Ahvâl, 12 Zilkade 1279 (30 Nisan 1863). 22 Rûznâme-i Ceride-i Havâdis, 11 Zilkade 1279 (29 Nisan 1863).
360 HOŞGÖRÜ TOPLUMUNDA ERMENİLER tiyan birçok yerde okul çocukları ilahiler okuyor; kiliselerin önlerinde dinî kıyafetleri ile bulunan papaz adayları ile birlikte papazlarda hükümdarı- nın üzerine Allah’tan rahmet yağması için dua ediyor; şenlikli selamlama müzikleri çalınıyor, herkes kendinden geçiyor, her yerde sevinç çığlıkları duyuluyor, Türkçe, Rumca, Ermenice, İbranice, İtalyanca, Fransızca, İn- gilizce kısaca her dilde ifade edilen yaşasın! Çığlıkları işitiliyor 23 . Sultan Aziz’in İzmir’i ziyareti görüldüğü üzere Müslüman ahali ka- dar Hristiyanları da memnun etmişti. Bu Osmanlı ahalisi için pekte alışık olunmayan türden bir olaydı. Ahmed Cevdet Paşa Abdülaziz’in İzmir’e gelişinde gayrimüslim ahalinin sevinç gösterilerini şu şekilde anlatır: Zât-ı şâhâne Mısır’dan avdetlerinde İzmir’e uğrayub burada ise muh- telif milletler mevcut olduğundan cümlesi büyük alkışlar ile istikbâl et- mişler, hattâ madamalar ve madmuazeller sokaklarda diz çökerek: Vive le Sultan! Deyu çağrışmışlar 24 . Padişah kendisi için sevinç naraları atan veya dualar eden tebaasının sadakati ve kendisine gösterdikleri ilgiden dolayı son derece memnun olu- yor ve normal teşrifat kaidelerinin dışına çıkarak kimi zaman bir Rum tüc- carının evini kimi zaman ise tarihî mekânları kendince ziyaret ediyordu. Download 3.42 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|