Hikoya va novella masalasi

Esse va badiaga xos nazariy jihatlar
Esselar yozuvchi ijodini har tomonlama, chuqur o`rganishi, ayniqsa, adabiyotdagi muhim bir muammoni ko`tarib chiqishi, boshqa munaqqid va olimlarning shu masalaga diqqatini tortishi, kitobxonning ilmiy-estetik tafakkurini o`stirishga ko`maklashishi jihatidan ham o`rganishga loyiq. Adabiyot rivojida muhim o`rin egallagan so`z san`atkorlarini hayoti va ijodini o`rganish doimo adabiyotshunoslik oldida turgan muhim vazifalardan bo`lib kelgan. Ular badiiy ijod bilan shug‘ullanishdan tashqari adabiyotshunoslik, adabiy tanqid muammolariga ham befarq bo`lmay, adabiy jarayonda faollik ko`rsatdilar. XX asrning boshlarida CHo`lpon, A.Fitrat, S.Ayniy, A.Qodiriy, Oybek, A.Qahhor singari adiblar adabiyotning rivojiga, adabiyotshunoslik taraqqiyotiga katta hissa qo`shdilar. Bu an`anani keyingi davr adiblari davom ettirdilar. ―Xalqimiz yillar, asrlar davomida orziqib kutgan ozodlikka erishib, o`z taqdirini o`z qo`liga olgandan keyin har qanday tahdid va xatarlarga qaramasdan, yurtimizda tinchlik va osoyishtalikni saqlash, mustaqillikni mustahkamlash, erkin va farovon hayot qurish maqsadidida amalga oshirayotgan ishlarimizni, eng muhimi, bu borada qanday og‘ir yo`llardan, qanday murakkab bosqichlardan o`tishga to`g‘ri kelayotganini chuqur anglab etishimiz kerak. SHuning uchun bu murakkab yo`lda ijod etgan har bir yozuvchi, har bir olim hayotini va ijodini o`rganish, tadqiq etish adabiyotshunoslik oldidagi muhim vazifalardan biridir.
O`zbek adabiyotshunosligida esse janri haqidagi mulohazalar ba`zi tadqiqotlarda ko`rinadi. Masalan, adabiyotshunos O`.O`taev munaqqid I.G‘afurov ijodida adabiy tanqidning maqola, taqriz, ijodiy portret, ochiq xat, dialog, bahs, adabiy fel‘eton, adabiy o`ylar, adabiy qahramonlarga xatlar, badia kabi janrlar uchrashini qayd qiladi1 . Adabiyotshunos N. Rahimjonov, qoraqalpoqlik olim B. Paluanovning nomzodlik dissertatsiyasida, adabiyotshunos olima M.Qo`chqorovaning nomzodlik dissertatsiyasida esse janri, uning xususiyatlari, SH.Axmedovaning o`zbek adabiy tanqidi janrlariga bag‘ishlangan doktorlik dissertatsiyalarida adabiy-tanqidiy esse janrining tabiati, taraqqiyoti tadqiq etilgan. B.Valixo`jaevning «O`zbek adabiyotshunosligi tarixi» kitobi mumtoz adabiyotshunosligi va tanqidchiligidagi adabiyotshunoslik va adabiy tanqid janrlari haqida ilmiy-nazariy qarashlarga boyligi bilan ajralib turadi. Tadqiqotda esse haqida alohida to`xtalmasa-da, olim uning belgilari mumtoz adabiyot va adabiyotshunoslikda mavjudligini ko`rsatadi2 . esseistika alohida soha sifatida allaqachonlar shakllanib ulgurgan, essening turli ko`rinishdagi shakllari yaratilgan bo`lsa-da, uning ilmiy-nazariy jihatlarini o`rganishga XX asrning 90-yillaridan boshlab kirishildi N.Rahimjonov), uning janriy xususiyatlari haqida (M.Qo`chqorova), qoraqalpoq adabiyotida esse janri paydo bo`lishi va shakllanish muammolarini o`rganishga qaratilgan tadqiqot yaratildi (B.Paluanov). Ikkala tadqiqotda ham sof belletristik ijod namunalari bo`lgan badiiy esselar o`rganilgan. SH.Axmedova esa adabiy-tanqidiy esselarni o`rgangan. O`zbek adabiyotshunosligi va tanqidchiligida yozuvchi, shoirlar hayoti va ijodiga bag‘ishlangan ilmiy-biografik xarakterdagi tadqiqotlar oltmishinchietmishinchi yillarda ko`plab yaratilgan. SHu bilan birga Fitrat, CHo`lpon, A.Qodiriy, Oybek, A.Qahhor kabi yozuvchilarning adabiy-tanqidiy merosiga, faoliyatiga bag‘ishlangan shu tipdagi asarlar ham shu yillarda ancha yaratilgani ma`lum. O`zbek yozuvchisi SHukur Xolmirzaev essenavislik faoliyatiga, qarashlariga bag‘ishlangan ba`zi maqolalar, tadqiqotlarni hisobga olmaganda, uning shu sohadagi faoliyati yaxlit holda kam o`rganilgan. Adabiyotshunos olima M.Qo`chqorovaning nomzodlik dissertatsiyasi ayni shu muammoni tadqiq etishga qaratilganligi bilan ilmiy-nazariy qimmatga egaligi ko`rinadi.Olima SH.Xolmirzaev esselarini sof belleteristik esse nuqtai nazaridan tadqiq etgan.
O`zbek tanqidchiligida esse va badia atamalari turlicha ishlatiladi. N.Rahimjonov esse va badia istilohlarini ajratmay almashtirib qo`llaydi. M.Qo`chqorova esa ― esse badiaga nisbatan keng tushuncha, deb hisoblasa-da, ularning farqli jihatlarini chuqur ochib bermaydi. Negaki, badiada ham essega xos barcha xususiyatlar mavjud, shu bois ularni sinonim sifatida ishlatish eng to`g‘ri yo`ldir. Muallif ta`kidlagan ―turli xil fanlarga xos mulohaza va taassurotlarni aks ettirish adabiy-tanqidiy esseda ko`p uchraydi. SHu bois esse-roman, badia-roman, esse-qissa, badia-qissa atamasi qorishiq holda ishlatilaveradi. Bizningcha, mumtoz
adabiyotshunoslikda badia so`zi esse ma`nosida ishlatilmagan. U turli janrlar tarkibida qorishiq tarzda namoyon bo`lgan. SHuning uchun jahon adabiyoti va adabiyotshunoslik ilmidagi ―esse‖ atamasini qo`llash joiz.
Ko`zga tashlangan etakchi belgilariga ko`ra ham badialar ko`proq lirik janrlarga yaqin turadi. Jamiyat hayotini, davrini, voqelikni, odamlar taqdirini, san`atkor "men"i orqali idrok etish va estetik baholash printsipiga ko`ra ham ana shunday fikrga kelasan kishi". To`g‘ri, esseda lirik janrga xos xususiyatlar bor, ammo ular publitsistik ruh, hujjatli nasr, falsafiy o`y-mulohaza, lirik kechinma, real hayot-voqelik dalillari, hodisalarning organik uyg‘unligi yagona bir qorishiqlik (sinkretik)da zuhur topayotir. SHu ma`noda she`riyat, nasr va dramada kuzatilgani kabi esseda ham diffuziyalanish (shimilish, singish) hodisasi ro`y bermoqda. SHu bilan barobar, umumlashma xarakterdagi ilmiy-nazariy fikrlar, erkinlikning ustuvorligi esselar tabiatini belgilaydi va uni tanqidning alohida bir janri sifatida qarash imkonini beradi. Uning adabiy o`ylar deb nomlangan shakli borki, ular ko`proq yozuvchilar ijodida uchraydi.
O`zbek adabiyotida esse janri o`zining taraqqiyot yo`lini bosib o`tmoqda. O`tgan yillar davomida uning turli shakllari, ko`rinishlari yaratildi. SHuni e`tirof
etish zarurki, o`zbek adabiyotida essenavislik taraqqiyotida ilmiy, badiiypublitsistik,
falsafiy esse namunalari ham yaratilganini ko`rish mumkin. Jumladan, P.Qodirov, A.Muxtor. Zulfiya, Mirtemir, e.Vohidov, I.G‘ofurov singari ijodkorlarimiz adabiy o`ylari ham esse janriga mansub. SH.Xolmirzaev esse-xotiralaridai farqli ravishda P.Qodirov, I.G‘afurov esse va badialarida yozuvchi fikri bosh qahramon sifatida zuhurlanadi (P.Qodirov "O`ylar", I.G‘afurov "Dil erkinligi"). Ularda shaxslar emas, masala, mulohaza bosh qahramon sifatida ko`rinish beradi. Bular ilmiy, badiiy-publitsistik esse namunalari bo`la oladi.