"Himoyaga ruhsat etilsin"

Sharqiy Yevropa davlatlari. Bu subregionga qit’ada joylashgan sobiq Ittifoqdosh respublikalar (Rossiya Federatsiyasi, Ukraina, Belarus, Moldova) hamda sobiq sotsialistik mamlakatlar (Polsha, Chexiya, Slovakiya, Vengriya, Ruminiya, Bolgariya, Sloveniya, Serbiya, Xorvatiya, Bosniya va Gersegovina, Chernogoriya, Makedoniya, 
Albaniya) kiradi. Bu mamlakatlarning muhim umumiy jihatlaridan biri o‘tish iqtisodiyotidagi davlatlar blokiga mansubligidir. Yettita davlati – Belarus, Chexiya, Slovakiya, Vengriya, Moldova, Serbiya, Makedoniya – dengizga chiqish imkoniyatiga ega emas. Bolgariya, Albaniya, Makedoniya, Serbiya, Bosniya va Gersegovina, Xorvatiya, Chernogoriya davlatlari Bolqon yarimorolida joylashganligi bois odatda Bolqon mamlakatlari deb nomlanadi.
Sharqiy Yevropaning siyosiy xaritasida o‘tgan asrning oxirida jiddiy o‘zgarishlar ro‘y berdi. Sovet Ittifoqi tarqalib ketganligi natijasida Rossiya, Ukraina, Belarus va Moldova davlatlari tashkil topdi. Yugoslaviya Sotsialistik Federativ respublikasining parchalanishi chog‘ida birin-ketin Sloveniya, Xorvatiya, Bosniya va Gersegovina, Makedoniya, Chernogoriya, Serbiya kabi davlatlar mustaqilligini e’lon qildi. Chexiya va Slovakiya respublikalari Chexoslovakiya davlati tarkibidan ajralib chiqdi. Jahon hamjamiyati tomonidan to‘laligicha tan olingan oxirgi siyosiy-geografik o‘zgarish 2006-yildagi Serbiya va Chernogoriya federatsiyasining tarqalishi bo‘ldi. Ahamiyatlisi shundaki, Bolqon yarimorolidagi ayrim davlatlarning mustaqillikka erishish jarayoni tinch ravishda kechmasdan, harbiy ziddiyat, millatlararo va dinlararo fuqarolik urushlarni keltirib chiqardi. Bunday urushlarning eng qonlilari Bosniya va Gersegovina hamda Xorvatiya davlatlarida 1992–1995-yillarda sodir bo‘ldi. Sobiq Yugoslaviya hududida, xususan Serbiya va Makedoniya davlatlarida, geosiyosiy vaziyat haligacha to‘liq barqarorlashgani yo‘q. Sharqiy Yevropa subregionining yana bir xususiyati bironta ham monarxiya davlati yo‘qligidan iborat. Rossiya hamda Bosniya va Gersegovina hududiy-davlat tuzilish jihatidan federativ, boshqa davlatlar esa unitar tuzilishga ega.
Subregion hududi asosan, ulkan Sharqiy Yevropa tekisligidan iborat bo‘lsada, yirik tog‘ tizimlari ham mavjud. Tog‘lar Chexiya, Slovakiya, Ruminiya, Albaniya va sobiq Yugoslaviya davlatlari hududining katta qismini egallaydi. Foydali qazilmalardan neft va tabiiy gaz (Rossiya, Ruminiya), tosh va qo‘ng‘ir ko‘mir (Ukraina, Rossiya, Polsha, Chexiya, Slovakiya, Serbiya), temir rudalari (Rossiya, Ukraina, Polsha), rangli metallar (Albaniya, Serbiya, Bosniya va Gersegovina, Ruminiya), kaliy tuzlari (Belarus, Rossiya), torf (Belarus, Rossiya) zaxiralarini alohida ko‘rsatib o‘tish mumkin. Sharqiy Yevropaning tog‘li mamlakatlari gidroenergiya resurslariga boy bo‘lib, ulardan samarali ravishda foydalanilmoqda. Shuning uchun ham Slovakiya, Bosniya va Gersegovina, Ruminiya, Albaniyaning energetika balansida GES ulushi yuqori. 

Aholi daryo vodiylari, dengiz bo‘ylarida hamda yirik sanoat rayonlarida zich joylashgan. Urbanizatsiya darajasi, Moldova, Bosniya va Gersegovina hamda Sloveniyadan tashqari, 50 foizdan yuqori, ayrim davlatlarda esa 70 foizdan ham ortib ketadi. Lekin o‘rtacha olganda, boshqa subregionlarga nisbatan Sharqiy Yevropaning shaharlashuv darajasi biroz pastroq. Eng yirik shahar aglomeratsiyalari Moskva, Sankt-Peterburg, Praga, Kiyev, Budapesht negizida, Ukrainadagi Donetsk-Dneprbo‘yi va Polshadagi Sileziya sanoat rayonlarida, Rossiya hamda Bolgariyaning Qora dengizbo‘yi sohillarida shakllangan.

Sharqiy Yevropa davlatlarida oxirgi yillarda shakllangan demografik vaziyat inqirozli ko‘rinishga ega bo‘lib, tug‘ilishning o‘lim darajasidan pasayib ketganligi bilan tavsiflanadi. Shuning uchun ham Sharqiy Yevropadagi aksariyat mamlakatlar aholi soni tez sur’atlar bilan kamayib borayotgan davlatlar qatoriga kiradi. Aholining milliy tarkibida slavyan xalqlari yetakchilik qiladi. Slavyan xalqlari guruhiga rus, ukrain, belarus, polyak, bolgar, serb, xorvat, chex, slovak, bosniyalik, sloven, makedoniyalik, chernogoriyaliklar kiradi. 

Sharqiy Yevropa mamlakatlarining ijtimoiy-iqtisodiy darajasi bir-biridan ancha farq qiladi. Garchi bu yerdagi hamma mamlakatlar o‘tish iqtisodiyotidagi davlatlar safiga kiritilgan bo‘lsada, Sloveniya, Chexiya, Vengriya, Slovakiya, Xorvatiya, Polsha kabi davlatlarning aksariyat iqtisodiy ko‘rsatkichlari Yevropadagi rivojlangan davlatlar pog‘onasiga yaqinlashgan bo‘lsa, Albaniya, Makedoniya, Moldovaning ijtimoiy-iqtisodiy ko‘rsatkichlari birmuncha past bo‘lib, ko‘proq rivojlanayotgan mamlakatlarning darajasiga tortadi. Sharqiy Yevropa mamlakatlarining xalqaro ixtisoslashuvi asosan ko‘p tarmoqli sanoat, jumladan, yoqilg‘i-energetika (Rossiya, Polsha, Chexiya, Ruminiya), qora metallurgiya (Rossiya, Ukraina, Polsha, Serbiya, Chernogoriya), rangli metallurgiya (Serbiya, Chernogoriya, Albaniya), kimyo (Rossiya, Belarus, Ukraina, Polsha), mashinasozlik (Rossiya, Ukraina, Belarus, Polsha, Chexiya, Slovakiya, Vengriya, Sloveniya), yengil sanoati (Rossiya, Polsha, Chexiya), oziq-ovqat (Chexiya, Ukraina, Bolgariya, Serbiya, Ruminiya, Makedoniya, Moldova) ishlab chiqarishlari bilan belgilanadi. Ba’zi davlatlar dehqonchilik va chorvachilik mahsulotlarining eksporti bilan ham ajralib turadi (Vengriya, Polsha, Serbiya, Bolgariya). Ko‘p davlatlari uchun turizm sohasi ham muhim daromad manbayi hisoblanadi. Iqtisodiyotning bu tarmog‘i, ayniqsa, Bolgariya, Ruminiya, Chexiya, Slovakiya, Xorvatiya, Chernogoriya, Sloveniya, Vengriya kabi davlatlar uchun katta ahamiyat kasb etadi.

uy > Abraziv moddalar
Ikkinchi jahon urushidan keyingi Sharqiy Yevropa davlatlarining rivojlanishi. Ikkinchi jahon urushidan keyingi Markaziy va Sharqiy Yevropadagi vaziyatlar
Ikkinchi jahon urushi tugaganidan keyin Polshada ichki siyosiy vaziyat juda og'ir edi. Hokimiyat uchun kurashda antifashistik qarshilik harakatida ishtirok etgan ikki siyosiy kuch - SSSR tomonidan qo'llab-quvvatlangan Polsha Milliy ozodlik qo'mitasi va quvg'indagi Polsha hukumatini qo'llab-quvvatlashga qaratilgan Xalqlar mintaqaviy Radasi qarshilik ko'rsatdi. , sotsialistik partiyalar tomonidan yaratilgan. Partiyalarning har biri aholi orasida katta yordamga ega edi, shuning uchun Sovet armiyasi Polshani ozod qilgandan so'ng, koalitsion Milliy birlik hukumati tuzildi. Biroq, uchun qisqa vaqt undan emigratsiya hukumatining sobiq bosh vaziri, «Polsha xalqni qo‘llab-quvvatlash» (PSL) yetakchisi S.Mikolaychik boshchiligidagi burjua arboblari quvib chiqarildi. 1947 yilda urushdan keyingi birinchi Polsha parlamenti - Qonunchilik seymiga bo'lib o'tgan saylovlarda sotsialistik yo'nalishdagi siyosiy partiyalardan tashkil topgan Demokratik blok g'alaba qozondi (1948 yilda ular Polsha Birlashgan Ishchi partiyasiga (PUWP) birlashgan). SSSR ko'magida yangi sotsialistik tuzum sovet modeliga ko'ra o'zgara boshladi.
Bir muncha vaqt PSL yangi hukumatga qurolli qarshilik ko'rsatishga harakat qildi, ammo kuchlar teng emas edi. 1947 yilda Polshaning janubi-sharqida PAdagi otryadlar ishladi. Polsha-Ukraina qirg'ini hukumat tomonidan "Vistula" deb nomlangan harakat amalga oshirilgunga qadar davom etdi. Hukumat PAga qarshi kurash bahonasida bu yerda asrlar davomida yashab kelgan 140 ming ukrainaliklarni quvib chiqardi va Polsha hududi boʻylab tarqatib yubordi.
Rasmiy ravishda, Polshada ko'p partiyaviy tizim mavjud edi, lekin unda siyosiy hayot KPSS tajribasidan nusxa olgan PUWP hukmronlik qildi, xususan, repressiya tizimini joriy qildi. 1952 yilda Polsha Xalq Respublikasi Konstitutsiyasi qabul qilindi, prezidentlik instituti tugatildi, kollegial boshqaruv organi – Davlat kengashi tuzildi. 1956 yil iyun oyida Poznandagi iqtisodiy vaziyatning yomonlashuvi sababli hukumatga qarshi qo'zg'olonlar boshlandi, ular hokimiyat tomonidan shafqatsizlarcha bostirildi (75 kishi halok bo'ldi, 1000 ga yaqin kishi yaralandi). Biroq, V.Gomulka boshchiligidagi PUWPning yangi rahbariyati yon berishga majbur bo'ldi: kolxozlarni tarqatib yuborish, aybsiz mahkumlarni reabilitatsiya qilish, ular bilan munosabatlarni yaxshilash. katolik cherkovi.
1970-yilda ishchilar va talabalarning hukumatga qarshi ommaviy norozilik namoyishlaridan soʻng E.Gierek PUWP Markaziy Qoʻmitasining birinchi kotibi etib saylandi. Narxlarning oshishi bekor qilindi, birinchi navbatda rivojlangan G'arb davlatlarining yirik kreditlari hisobiga iqtisodiy yangilanish jarayoni boshlandi, buning natijasida mamlakatdagi vaziyat vaqtincha normal holatga qaytdi. Biroq, 1980-yillarning boshlarida iqtisodiyot yana turg'unlasha boshladi, Polshaning tashqi qarzi 27 milliard dollarga yetdi.1980 yilda PNS yangi, eng uzoq va eng keskin siyosiy inqirozni bosib oldi. Yozda butun mamlakat bo'ylab ish tashlashlar to'lqini tarqaldi, port shaharlari ishchilari davlat tomonidan boshqarilmaydigan "erkin" kasaba uyushmalarini yaratishga o'tdilar. Eng massiv "Birdamlik" mustaqil kasaba uyushmasi bo'lib, uni Gdansk kemasozlik zavodining elektromontyori L. Valensa boshqargan. Butun mamlakat bo‘ylab “Birdamlik” cho‘ntaklari shakllana boshladi. 1980 yilning kuzida uning a'zolari soni 9 million kishidan oshdi. Polsha jamiyatidagi nufuzli katolik cherkovi tomonidan qo'llab-quvvatlangan mustaqil kasaba uyushmasi kuchli demokratik ijtimoiy-siyosiy harakatga aylandi, PUWP rejimiga faol qarshilik ko'rsatdi. Partiya rahbariyatidagi navbatdagi o‘zgarish mamlakatdagi vaziyatni barqarorlashtira olmadi. Sovet rahbariyati, Polshada demokratik kuchlarning hokimiyat tepasiga kelishidan qo'rqib, 1968 yilgi Chexoslovakiya stsenariysi bo'yicha Polsha ishlariga harbiy aralashish bilan tahdid qildi va mamlakatda zudlik bilan favqulodda holat joriy etishni talab qildi. 1981-yilda Mudofaa vaziri general V.Yaruzelskiy Vazirlar Kengashining Raisi va XDP MK birinchi kotibi etib saylandi. Aynan u 1981 yil 13 dekabrda Polshada harbiy holat e'lon qildi: barcha muxolif tashkilotlarning faoliyati taqiqlandi, ularning rahbarlari va faol shaxslari (deyarli 6,5 ming kishi) interniratsiya qilindi, shaharlar va qishloqlarda armiya patrullari joriy etildi, harbiy nazorat o'rnatildi. korxonalar ishi ustidan. Shunday qilib, Sovet Ittifoqining mamlakatni bosib olishining oldi olindi, ammo bu allaqachon Polshadagi kommunistik rejimning azobi edi.
80-yillarda Polshada iqtisodiy va ijtimoiy-siyosiy inqiroz chuqurlashdi va hukumat muxolifat bilan muzokaralar olib borishga majbur bo'ldi (1989 yil fevral - aprel), bu demokratik islohotlar, ya'ni mamlakatdagi barcha siyosiy birlashmalarni qonuniylashtirish to'g'risidagi kelishuv bilan yakunlandi. , xususan, "Birdamlik", erkin saylovlar o'tkazish, prezidentlik va ikki palatali parlamentni tiklash. 1989 yil iyun oyida boʻlib oʻtgan saylovlarda yuqori palatadagi – Senatdagi deyarli barcha oʻrinlar “Birdamlik” va boshqa demokratik partiyalar vakillari tomonidan qabul qilindi. V.Yaruzelski mamlakat prezidenti etib saylandi, “Birdamlik” yetakchilaridan biri T.Mazovetski bosh vazir boʻldi. Totalitar davlat modelini demontaj qilish boshlandi. 1990 yil boshida, nihoyat, xalqning qo'llab-quvvatlashini yo'qotib, PZPR o'zini tarqatib yubordi va Jaruzelski prezidentlik vakolatlarini tark etdi. 1990-yil dekabrida “Birdamlik” partiyasi yetakchisi L.Valesa birinchi to‘g‘ridan-to‘g‘ri prezidentlik saylovlarida g‘alaba qozondi. Polshadagi kommunistik tuzum butunlay quladi.
Moliya vaziri L.Balcerovich tomonidan ishlab chiqilgan, "shok terapiyasi" nomi bilan mashhur bo'lgan iqtisodiy islohotlar boshlandi. Qisqa vaqt ichida narxlar nazorati bekor qilindi, erkin savdo, davlat sektorining katta qismini xususiylashtirdi. Aholi turmush darajasining sezilarli darajada pasayishi (40 foizga), ishsizlar sonining ko'payishi (2 million kishigacha) hisobiga Polshaning ichki bozori barqarorlashdi. Ammo aholining noroziligi 1993 yilda parlamentga asosan sobiq kommunistlar - Demokratik chap kuchlar ittifoqi (SLDS) vakillarining saylovlarida namoyon bo'ldi va 1995 yilda SLDS rahbari A. Kvasnevskiy Polsha prezidenti bo'ldi, u yangi so'l markazlashgan hukumat bilan birgalikda islohotlar siyosatini davom ettirdi, aholini ijtimoiy himoyalashga e'tiborni kuchaytirdi. 1997 yil aprel oyida parlament Polsha Konstitutsiyasini qabul qildi, unda hokimiyatning qonun chiqaruvchi, ijro etuvchi va sud tarmoqlariga aniq taqsimlangan parlament-prezidentlik boshqaruv shakli belgilandi.
XX asrning 90-yillarida Polsha tashqi siyosatining asosiy ustuvor yo'nalishlari. AQSH, rivojlangan Yevropa davlatlari bilan har tomonlama hamkorlikni rivojlantirish, Yevropa Ittifoqi va NATOga aʼzo boʻlish belgilandi. Hokimiyatning maqsadli faoliyati natijasida Polsha 1999 yil mart oyida NATOga, 2004 yil may oyida esa Yevropa Ittifoqiga a'zo bo'ldi.
2005-yil 25-sentabrda Yaroslav Kachinskiyning “Qonun va adolat” partiyasi Polshada bo‘lib o‘tgan parlament saylovlarida 26,99 foiz (460 o‘rindan 155 o‘rin) bilan g‘alaba qozondi, ikkinchi o‘rinda Donald Tuskning “Fuqarolik platformasi” (24,14%), keyin esa “O‘z-o‘zini mudofaa" tomonidan Anjey Lepper - 11,41%.
2005 yil 9 oktyabrda Lex Kachinski (Yaroslav Kachinskiyning egizak akasi) va Donald Tusk ikkinchi bosqichga chiqishdi. prezidentlik saylovlari. 2005-yil 23-oktabrda Lex Kachinski saylovlarda g‘alaba qozonib, Polsha prezidenti bo‘ldi. Unga saylovchilarning 54,04 foizi ovoz berdi. Konservativ “Qonun va adolat” partiyasi katolik cherkovi bilan yaqin aloqada. Lex Kachinskiyning o‘zi Varshava meri bo‘lgan vaqtida paradlarni taqiqlagan jinsiy ozchiliklar, bu Polshaning Yevropa Ittifoqidagi hamkorlarining tanqidiga sabab bo'ldi, shuningdek, Germaniyadan Ikkinchi Jahon urushi paytida Varshavaga etkazilgan zararni qoplashni talab qildi.
Yangi prezident nafaqat Germaniyaga, balki butun birlashgan Yevropaga nisbatan millatchilik yoʻnalishini amalga oshirdi. Xususan, u Polshada umumiy Yevropa valyutasini joriy etish masalasi referendumga qo‘yilishini ma’lum qildi. 2006 yilning 3 iyulidan buyon hukumatni uning ukasi Yaroslav Kachinskiy boshqarib kelmoqda.
2007 yil oktyabr oyida bo'lib o'tgan muddatidan oldin parlament saylovlarida liberal-konservativ Fuqarolik platformasi g'alaba qozondi, hukmron konservativ "Qonun va adolat" partiyasi mag'lub bo'ldi. “Fuqarolik platformasi” rahbari Donald Tusk bosh vazir bo‘ldi.
Polshaning Ukraina bilan munosabatlari boy va ancha murakkab tarixiy an'anaga va zamonaviy, ishonchli shartnomaviy asosga ega. Polsha dunyoda birinchi bo'lib Ukraina mustaqilligini tan oldi. 1992 yil may oyida Polsha va Ukraina oʻrtasida yaxshi qoʻshnichilik, doʻstlik va hamkorlik toʻgʻrisidagi shartnoma imzolandi. Ikki qoʻshni yirik davlat umumevropa tuzilmalarida faol hamkorlik qilmoqda. Polsha anʼanaviy tarzda Ukrainaning Yevropa Ittifoqi va NATO bilan integratsiyaga intilishlarini qoʻllab-quvvatlaydi.
1945-2000 YILDA SARQIY EVROPA DAVLATLARI