Хива хонлигида унвон, мансаблар ва уларни эгаларининг вазифалари

П. ҲАРБИЙ УНВОН ВА МАНСАБЛАР
Энг олий қарбий амалдор хоннинг ўзи эди. Хон бошчилиги- да бошқа худуларга юришлар олиб борилган, баъзи харбий- сиёсий амалиётлар амалга оширилган. Ҳарбий-маъмурий ун- вонлар: иноқ, амирул-умаро, бекларбеги, кутвол (ф ), саркарда (ф.), туғбеги, ясовулбоши, юзбоши. Кейин паншоҳбоши (эллик- боши), дақбоши (ўнбоши), қоровул, маҳрам ва навкар вазифа- лари турган.
Баёнийнинг тасвирлашича, Хива қўшинининг сафари вақ- тида тартиб қуйидагича бўлган:
«1265 (1848-1849) йили Муҳаммад Амин хон меҳтарга на- вкарларнинг рўйхатини тузиб, уларга пул бериш тўгрисида фармон қилди. Беклар, тўралар ва саркадаларга ҳам пул бериш- ни амр қилди. Хон сафарга жўнаганида, қўшин олдида бешта олий давлат туғини, чунончи:
1. Паҳлавон ота,
2. Элтузар хон,
3. Муҳаммад Раҳим хон ва ҳоказолар туғини кўтариб бор- дилар.
Сўнгра 25 та бошқа туғни, чунончи:
1. Қўнгиротликлар туғини Қутлимурод бий саркардаллиги- да 600 та қўнгиротлик навкарлар.
2. Қорақалпоқлар туғини Тўра оталиқ ва Солиҳ оталиқ деган саркардалар бошлиқ 2 минг навкар.
3. Ёмудлар туғини Раҳматулла ясавулбоши саркардалигида 2 минг отлиқ.
4. Йимралилар туғини Худоёр саркардалигида минг отлиқ.
5. Човдирлар туғини Муҳаммад Мурод бий саркардалиги- да минг отлиқ.
6. Гўкланлар туғини Худоёр саркардалигида минг отлиқ
7. Сиқирлар туғини Эрниёз маҳрам саркардалигида 6 минг отлиқ.
8. Қорачўқа туғини Муҳаммад ясавулбоши саркардалигида 700 отлиқ.
9. Ғазо қўнгирот туғини Оллош бердининг ўгли Давлатёр бек саркардалигида 700 отлиқ.
10. Туячи туғини Оллош бийнинг ўгли Оллоёр бек саркар- далигида 650 навкар.
11. Ота туғини Оллоққули бек Жамшиди саркардалигида 450 навкар.
12. Жамшиди туғини Мир Ақмадхон саркардалигида 2 минг отлиқ.
13. Қибчоқлар туғини Хўжа Ниёз бий саркардалигида 300 отлиҚ.
14. Мангитлар туғини Бекман бий саркардалигида 300 отлиқ.
15. Қародошликлар туғини Шомурод иноқ саркардалигида 400 навкар ва қокозо кўтариб борди92.
Хива хонлигида ҳарбий истеҳкомлар-қалъалар алоқида ма- қомга эга бўлган. Кўпинча қалъалар муайян бир мулкнинг қоки- ми ўтирадиган жой бўлган. Қалъалар маъмурий-мудофаавий вазифани бажарган. Анбар Маноқ, Гурлан, Ғазовод, Илонли, Қибчоқ, Қилич Ниёзбий, Қўнғирот, Урганч, Қиёт, Мангит, Янги Урганч, Питнак, Рақмонберди бий, Тошқовуз, Ҳазорасп, Хонқа, Хўжайли, Чимбой, Шаббоз, Шовот, Шўрахон шундай қалъалардан эди. уларда доим 2 мингга яқин хонадон яшар эди. Қалъанинг ўзи кутвол қўлида эди.
Шаҳарни қокимнинг ноиби, юзбоши ва катхудо идора қиларди. Қишлоқларда барча ишлар мироб ва имомлар қўлида бўлиб, вилоятларнинг қокимлари тўла қуқуқли ҳукмдорлик қуқуқидан фойдаланардилар. Аммо жиноятчиларнинг қаёт мамоти тўгрисида бир қукм чиқаришга қақлари йўқ, бу тўгри- да хоннинг қукму қарори лозим бўлган.
Хивада полиция, қамоқхоналар, шунингдек хонни қўриқлаш ишлари ясовулбоши қўлида эди. Махфий фармонлари қам унинг қўлида турар эди. У кўчманчилардан тузилган аскарий қисм- ларга қўмондонлик қиларди. Хон бу аскарлардан ўзаро уруш- ларни ва талончиликларни бостириш учун фойдаланар эди93.
92 Баёний. Шажараи Хоразмшохий. 334 варак.
'3 Баёпий. Шажараи Хоразмшохий, 334-варак: Материаль! по истории туркмен и Гуркмении. Т. //Трудь! Институтавостоковедения АН СССР. Т. V. М.: Л, 1938.700-бет: 11.193,398.413 ва бошкалар; Йўлдошев М. Й. Кўрсатилган асар.
Юзбошилар рўйхатида сарҳангларни учратамиз. Булар қалъа атрофида мудофаа учун отларнинг йўлини тўсиш учун қатор қилиб қозиқлар қоқиларди94 95.
Саройда дарвоза олдида турадиган қоровуллар ва махсус дарвозабонлар (булар 7 тилладан 10 тиллагача олар эдилар) дан хонни қўриқлайдиган тунқатор ёки тунотарлар, бўлар эди.
Навкарлар солиқлардан ва турли мажбуриятлардан озод қилинганликлари учун катта ер эгаларини қаттиқ қимоя қила- дирлар, ўзлари ҳам иқтисодий ва сиёсий жиқатдан катта ер эга- ларига тортар эдилар.
Хива қўшинида дехқонлардан олинган навкарлардан ташқ- ари туркманлар, қорақапоқлар ва бошқа кўчманчи халқ аскар- лари ҳам бор эди. бу халқлар хонга маълум миқдорда аскар беришга мажбур эдилар.
Саройда доручи, яроқчилар, пичоқчи, қоровул, соқчи, тун- қатор, сарҳанг (даста бошлити) қам ҳарбий касб ва унвонлар- дан ҳисобланар эди.