Хива хонлигида унвон, мансаблар ва уларни эгаларининг вазифалари

Мударрис ва охунлар ўзлари таълим берган мадрасанинг вақфидан маош олиб турганлар, мадраса уларга қужра қам бер- ган102.
1910 йили Муқаммад Рақим II мерос бўлиб келаётган кўп унвон ва мансабларни қонун билан бекор қилди. Лекин кўп унвонларнинг эгалари хазинадан олаётган маош ва баъзи им- тиёзларидан мақрум бўлсалар қам унвонларини фахрий унвон тариқасида сақлаганлар103.
Хива тарихига оид манбалар, архив материаллари ва илмий адабиётларда қуйидаги амаллар, унвон ва мансабларнинг номи учрайди:
Амир ул-умаро, аравачи, арбоб, аълам, бухри, бухчабардор, вазир, вакил, бек, беклар беги, бий, божбон, ботирбоши, бог- бон, дарвозабон, дастурхончи, дақбоши, девон, девонбеги, дор- ға, доручи, доруга, жаллод, жаллодбоши, жарчи, жирчи, зар- гар, имом, имоми жилав, иноқ, йилқибон, калонтар, карвонбо- ши,карнайчи,кадхудо, китобдор,китоббардор,кулол, кутвол, кучанчи, кўмирчи, лойкаш, мақрам, мақрамбоши, мақрам дақ- боши, мақсидўз, мерган, меқтар, милтиқсоз, мингбоши, мироб, мирохур, мирохўр, муаззин, мударрис, мутавалли, муфти, муф- ти аскар, мушриф, муқаррир, муқтасиб, навкар, нақиб, нақиб хўжа, ноиб, нонвой, оталиқ, от чопар, офтобачи (қумғончи), охун, ошпаз, ошмеқтар, оқо-оғо, оқсоқол, панжоқбоши, панж- садбоши, парвоначи, пояки, раис, раиси калон, рўмолчи, сай- ис, сандиқчи, сарбоз, сарбон, саррож, сарқанг, селобчи, сипо- қий, соатсоз, созанда, сувчи, соқчи, сурнайчи, сўфи, темирчи, тикувчи, тирноқчи, товоқчи, тошчи, тунқатор, туғчи, туғчи
100 Русия ФА Шарқшунослик институти, ф. 33. п. 2, 76-варақ.
101 Русия ФА Шарқшунослик институти. ф. 33, п. 2,76-варақ.
102 Хива хонлари архиви. 89-дафтар, 60,61,62,63,64-варақлар.
103 РусияФА Шарқшунослик институти. ф. 33, п. 2, 76-варақ.
боши, тўпчи, тўра, тўшакчи, удайчи, фаррош, фаррош юзбоши, хазиначи, халифа, ходимчи, хон, хоннинг пойафзалчиси, хўжа- саро, читгар, чодири, чўпон, шайх ул-ислом, шамчи, шамхолчи, шарбатдор, шарбатчи, шаҳзода, шиғовул, шоликор, шотир, эл- ликбоши, эшикоҳоси, юзбоши, йўнувчи, ўнбоши, ўтар (сарта- рош), қайиқчи, қаландар, қизиқчи, қиличкор, қози, қози аскар, қози калон, қози ул-қузот, қози урду, қоравул, қоравул беги, қуш- беги, қўшбеги, қоким.


ХУЛОСА

Ҳар бир давлатнинг бошқарув тизимида амалдор шахслар- нинг ўрни каттадир. Туркистон хонликларида ҳам олий ҳукмдор ўз ҳокимиятини махсус амалдорлар ва хизматчилари орқали амалга оширган. Асрлар давомида шарқона давлатчилик тизи- ми муайян бир тартибга кирган эди. Ўтмишда қайси бир давлат- нинг марказлаштирилган қокимияти мустақкам бўлса, у давлат ривожланган. Мазкур рисолада биз бир қатор амаллар, унвон ва мансаблар ҳамда улар эгаларининг вазифаларини Қўқон, Бухо- ро ва Хива мамлакатлари мисолида жорий этилиб, амал қилини- шини кўрдик. Албатта тадқиқотимиз доирасидан четда қолиб кетган мавзу ва масалалар кўп. Ўзбек давлатчилик тарихининг долзарб бўлиб қолишини назарга олсак, ушбу рисола бошлан- ган ишларининг давомидир. Келгусида давлатчилик тарихининг асосий мавзуларидан саналган давлат рамзлари ва уларнинг қуқуқий асосларини қадимдан ҳозирги давргача ўрганилиши жуда зарурдир.

Давлат бошқаруви билан боғлиқ муаммолардан яна бири бу жамиятдаги табақалар ва турли ижтимоий гуруҳларни ур- ганилишидир. Бунда ўтмишимизда ва ҳозирги кунларда арис- тократия мавқеини тадқиқ этилиши долзарб бўлмоқда.Мазкур миавзуларни ёритилишда генеалогия насабшунослик фани, эт- нология, геральдика .васиқашунослик (дипломатика) ва бошқа махсус тарих фанлари ёрдам беришлари аниқ. Араб ва форс тиллирида ёзилган тарихий, бадеий ва илмий асарларда ҳам биз аристократия ва жамиятнинг турли табақа ва гуруҳлари, улар- пнш' мавқсъ на мақомлари ҳақида бой маълумотларни топи- iiiiimii i мумк. Юқорида тилга олинган табақаларнинг авлодла- ри ва намояндалари қўлларида сақлканаётган юзлаб шажара ва насабномалар.иноятномалар қимматбаҳо манбаъ сифатида излаииш доирасига тортилиши мумкин. Мазкур мавзу доира-.. сига кирадиган мустабид даври аристократия ва партократия ҳақидаги илмий ишлар ҳам давр тақозоси билан ёритилиш ло- зим.
Келажакда Ўзбекистон ҳудудларида шаклланган давлатлар- нинг тарихини, уларда жорий этилган бошқарув тизимини, амаллар, унвон ва мансабларни ўрганилиши, давлат хизматчи- ларининг жамиятдаги ўринларини ўрганиш ҳам жуда муҳим- дир.