Хожибойга ma'ruza
Etimologik leksik ma’no
Download 442.15 Kb. Pdf ko'rish
|
ozbek tili leksikologiyasi
Etimologik leksik ma’no- leksemaning kelib chiqishida uning mazmun
planiga asos bo’lgan dastlabki ma’no. U ma’no etimoni deb ataladi. (“Etimon” bahsiga qarang).
asos bo’lgan so’z (tub yoki yasama) yoxud so’z birikmasi: qatun>xatun>xotin (etimon- qatun); bu kun> bukun> bugun (etimon- “bu kun” so’z birikmasi);
tilidagi xotin leksemasining shakl etimoni qatun, ma'no etimoni esa «yuqori martabali kishining umr yo'ldoshi» bo'lgan. Hozir bu so'zning ma'nosi kengaygan; u «biror erkak kishining umr yo'ldoshi»ni va umuman «ayol»ni ham anglatadi, 2 b)
bugun so'zining shakl etimoni «bu kun» so'z birikmasidir, ammo ma'no etimoni esa «so'z borayotgan paytda kechirilgan yoki kechirilayotgan kun» haqidagi axborot; d) qishloq leksemasining shakl etimoni «qыshlag’»dir, u quyidagi morfemalardan tarkib topgan: qыsh (fasl) + la (fe'l yasovchi) +g' (ot yasovchi). Keyinchalik etimon tarkibida fonetik o'zgarishlar yuz bergan: qыshlag'> qыshlaq>(«g'» undoshi «q»ga o'tgan)>qishloq («a» unlisi «o»ga o'tgan, «ы» unlisi qattiqlik belgisini yo’qotgan), 3
bu so'zning ma'no etimoni esa «aholi yozda dalalarga ketib, qishda qaytib kelib yashaydigan joy» ma'nosidir. Hozir bu ma'no kuchsizlanib, sezilmas holga kelgan, so'nib qolgan. Ba'zan bir necha til so'zlarinig etimoni bitta bo'ladi. Buni qadimgi hind tilidagi sakkxara so'zi taqdirida ko'rish mumkin: u shakar (o'zbekcha, forscha),
1 Bobur Zahriddin Muhammad. Asarlar. Uch jildlik. 2-jild. Boburnoma.-T.: “Badiiy adabiyot”, 1965, 207-b. 2 Qarang: Rahmatullayev Sh. O’zbek tilining qisqa etimologik lug’ati. 4-qism. –T.: “Universitet”, 1999, 8-b. 3 Rahmatullayev Sh. Ko’rsatilgan lug’at. 105-196-b. sheker (turkcha), suker (nemischa), sukor (ukraincha), sukkar (arabcha), saxar (ruscha), sakxaron (yunoncha), syukr (fransuzcha), sugar (inglizcha) leksemalari uchun «poydevor» bo'lgan; bu so'z (etimon) qadimgi hind tilida «shag'al», «yirik qum» ma'nolarini anglatgan, keyinchalik, u metafora yo'li bilan ma'no ko'chirilishi asosida «shirin ta'mli qumsimon modda», «qumsimon shirinlik» ma'nosiga ega bo'lgan. Demak, sakkxara so'zining «yirik qum» ma'nosi yuqorida keltirilgan barcha so'zlar uchun ma'no etimonidir. Etimon vazifasini bajargan barcha so'zning shakli va ma'nosi turli omillar ta'sirida ko'pincha o'zgarib ketadi, bu hol uning asl «nusxa»si va «ma'no»sini xiralashtirib qo'yadi, ularni aniqlash va tiklash ishlarini qiyinlashtiradi. Hozirgi Download 442.15 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: |
ma'muriyatiga murojaat qiling