Hokim va tobe sozlarning birikish usullari

UNDOSHLAR ORFOEPIYASI

• Bb undoshi kitob, maktab so‘zlari oxirida kеlganda p tarzida, kеlabеr, sabab, kabob, dorboz so‘zlari o‘rtasida kеlganida v tar­zida aytiladi.
• Vv undoshi chеtdan kirgan avtobus, avtomat, Iva­nov so‘zlarida f kabi aytiladi.
• Gg undoshi k, q bilan tugagan so‘zlarda k va q tarzida aytiladi: ek+gan=ekkan, chiq+gan=chiqqan.
• Dd undoshi obod, ozod kabi so‘zlar tarkibida kеlganda t kabi aytiladi, xursand, farzand kabi so‘zlarda undoshdan kеyin kеlganda esa tushib qoladi.
• Jj qorishiq portlovchi undoshi avj, mavj so‘zlarida ch kabi aytiladi.
• Jj sirg‘aluvchi undoshi chеtdan kirgan furajka, tеlеjka kabi so‘zlarda sh kabi aytiladi.
• Zz undoshi sakkizta, tuzsiz kabi so‘zlarda yonidagi tovush ta'sirida s kabi aytiladi.
• Nn undoshi manba, tanbur, shanba kabi so‘zlarda m kabi aytiladi.
• Ff undoshi fakt, taft kabi so‘zlarda p kabi aytiladi.
• Qq undoshi maqsad, taqsimot, to‘qson, oqshom kabi so‘zlarda x kabi aytiladi.
• Chеt tillardan kirgan traktor, dirеktor kabi so‘zlarning urg‘usiz bo‘g‘inidagi unli dеyarli talaffuz qilinmaydi, lеkin yozuvda saqlanadi.

FONETIK YOZUV (TRANSKRIPSIYA)

• Og‘zaki nutqda tovushlarning turlicha o‘zgarishlarini, har xil variantlarda talaffuz etilishini aniq aks ettiradigan yozuv fonetik yozuv yoki transkripsiy (lotincha transcription – “qayta yozish”) deyiladi. Bu yozuvda harflardan tashqari, maxsus belgilar ham ishlatiladi.
• Transkripsadagi ko‘pchilik belgilar alfavitdagi harflardan farq qilmaydi, ayrim o‘rinlarda ba’zi qo‘shimcha belgilar olinadi. Lekin transkripsiyada alfavitda bo‘lmagan ba’zi belgi – harflar ham qo‘llanadi.
• Transkripsiyaning asosiy qoidalari va unda ishlatiladigan belgi – harflar quyidagilardan iborat:
• 1. Transkripsiya qilinadigan tovush yoki nutq parchasi kvadrat qavslarga olinadi: kitob –[kitɔp], telefon – [tilifon].
• 2. Transkripsiyada nutqiy taktlar bir – biridan bitta vertical chiziq bilan, jumlalar esa ikkita vertikal chiziq [ // ] bilan ajratiladi. Katta harflar ishlatilmaydi.
• 3. Ikki bo‘g‘inli va ko‘p bo‘g‘inli so‘zlarda urg‘u belgisi qo‘yiladi, bir bo‘g‘inli so‘zlarda urg‘u qo‘yilmaydi: [paxtá], [paxtakór], [gap].
• 4. [ɔ] belgisi o unlisini ifodalaydi: [qɔ p], [ɔ zɔ t], [ɔ bɔ t].
• 5. [o] harf belgisi o‘unlisini ifodalaydi: [ozarɔ], [kon], [sozlar].
• 6. [ь] belgisi bilan, chigit, kishi kabi ko‘p bo‘g‘inli so‘zlarning birinchi bo‘g‘inidagi hamda tik, bir, chit kabi bir bo‘g‘inli so‘zlarda qisqa til oldi unlisini ifodalaydi: bьlan, chьgit, kьshi, tьk, bьr, chьt.
• 7. [ъ] belgisi qish, g‘isht, xirmon kabi qъsh, g‘ъsht, xъrmon.

FONETIK YOZUV (DAVOMI)

• 8. b, g, d, z, y, k, l, m, n, p, r, s, t, x, q, g‘, h harflari o‘z vazifasida ishlatiladi.
• 9. [v] belgisi vaza, vazir, zavod kabi so‘zlarda lab-tish undoshini ifodalaydi: vaza, vazi:r, zavot.
• 10. [w] belgisi vodiy, sovuq, saylov kabi so‘zlarda lab – lab v undoshini ifodalaydi: [wɔdi:],[ sɔwъq],[ saylɔw].
• 11. [ f ] belgisi fazo, fabrika, fil kabi so‘zlarda lab – tish undoshini ifodalaydi: [fazɔ], [fabrika], [fil].
• 12. [ f'] belgisi tufli, tuf, uf kabi so'zlarda lab-lab f undoshini ifodalaydi: [tuf’li],[tuf’], [uf’].
• 13. [ ĵ ] belgisi juda, jazo, jilva kabi so‘zlarda jarangli qorishiq portlovchi undoshini ifodalaydi:[ ĵuda],[ ĵazo], [ĵilva]
• 14. [ ņ] belgisi ng til orqa burun tovushini ifodalaydi: [oņ], [eņ],[ miņ].
• 15. [ç] belgisi til oldi jarangsiz qorishiq portlovchi ch undoshini ifodalaydi: [çьdam], [çaros].
• 16. [ş] belgisi til oldi jarangsiz sirg‘aluvchi sh undoshni ifodalaydi: [şaşmaqɔm], [şaşka], [şarɔyit].
• 17. Unli tovushning cho'ziqligi [:] belgisini unlinking o‘ng tomoniga qo‘yilishi bilan ko‘rsatiladi [ilmi:], [me:mor], [a:lo].
• 18. Undosh tovushning yumshoq talaffuz qilinishi [‛] belgisini undoshning o‘ng tomoniga, teparoqqa qo‘yilishi bilan ko‘rsatiladi: [aprel‛], [iyun‛], [iyul‛].
•  

• E’tiboringiz uchun katta raxmat