Хоразм маъмун академияси ахборотномаси

 ___________XORAZM MA’MUN AKADEMIYASI AXBOROTNOMАSI –6-1/2023  
108
yillar saqlanib, ularning tirik organizmlarda juda kam miqdorda biologik to‘lanishi ham immunitet 
tizimini izdan chiqaradi, mutagen va konserogen jarayonlarini vujudga keltiradi. Xususan, odam 
organizmida xavfli shishlar (o‘smalar) hosil qiladi, shuningdek organizmni genetik jihatdan 
shikastlaydi. 
Tuproq mineral o‘g‘itlar bilan ularni ishlab chiqarish, tashish, saqlash va me’yoridan ortiq 
ishlatish jarayonida ifloslanishi mumkin. Mineral o‘g‘itlar ekinlar hosilini o‘rtacha 40-50 % oshirishi 
mumkin. Shu bilan birga, eng maqbul miqdorda ishlatilsa ham, o‘simliklar uning o‘rtacha 50 % ni 
o‘zlashtiradi, qolgan qismi esa atrof-muhitda azotli, fosforli moddalarning biogeokimyoviy 
aylanishini buzadi. Nitratlarning ko‘p miqdorda to‘planishi tuproqda kislorod taqchilligini keltirib 
chiqaradi va havoga azot, metan ajralishini kuchaytiradi. Odam organizmiga oziq-ovqatlar bilan 50 
mg/l dan ko‘p nitrat tushsa umumiy zaharlanish yuz beradi. 
Tuproqlar ishlab chiqarish chiqindilari bilan ham ifloslanadi. O‘zbekistonda har yili o‘rtacha 
100 million tonnaga yaqin sa¬noat chiqindilari paydo bo‘lib, ularning 14 % zaharli hisoblanadi. 
Shuningdek, uy-ro‘zg‘or, tibbiyot, ta’lim va savdo muassasalari va bozorlardan, ko‘chalarni supurib-
sidirishdan maishiy chiqindilar ham hosil bo‘ladi. 
Juda katta yer maydonlari sanoat va maishiy chiqindilar, ya’ni axlatxona, turli jinslar uyumlari, 
har xil omborlar bilan band bo‘lib, ular tuproqlarni jadal ifloslantirmoqda. Tuproqlar chiqindilarni 
joylashtirish ob’yekti bo‘lib qolmoqda. Aksariyat chiqindixonalar joylashgan maydonlarda yoqimsiz 
changlar paydo bo‘ladi, qo‘lansa hidlar tarqaladi, yaqin suv ob’yektlari ifloslanib, havoga metan va 
boshqa zaharli gazlar ajralib chiqadi. 
Zaharli chiqindilar (margimush, og‘ir metallar) odam organizmida o‘tkir va surunkali xavfli 
kasalliklarni keltirib chiqaradi. Tez yonuvchan moddalar (turli xil erituvchilar, bo‘yoqlar qoldiqlari) 
esa tirik organizmlar to‘qimalarini shikastlantiradi. Kimyoviy faol chiqindilar (preparatlar va 
kislotalar) tuproqdagi suv va havodagi moddalar bilan kimyoviy reaksiyaga kirishib, portlovchi yoki 
zaharli moddalar hosil qilishi mumkin.
Sanoat korxonalaridan atmosferaga chiqarilgan gaz va tutunlar ham tuproqlarni ifloslantiradi. 
Tuproq odam organizmi uchun xavfli bo‘lgan moddalarni, masalan, og‘ir metallarni o‘zida to‘plash 
qobiliyatiga ega. Ularning tuproqda yo‘l qo‘yilishi mumkin bo‘lgan miqdordan oshib ketishi turli 
kasalliklarni keltirib chiqaradi. Masalan, simob oshib ketsa, asab (minimat), buyrak va oshqozon-
ichak kasalliklari, xromosomalarda o‘zgarishlar; mishyak oshib ketsa, terining o‘sma kasalliklari, 
zaharlanish; qo‘rg‘oshin oshib ketsa, suyak to‘qimalarining buzilishi, qonda protein sintezining 
pasayishi, asab va buyrak kasalliklari; mis oshib ketsa, to‘qimalarda organik o‘zgarishlar, suyak 
to‘qimasining buzilishi, gepatit; kadmiy oshib ketsa, jigar sirrozi, buyrak kasalliklari paydo bo‘ladi. 
Tuproqlarning neft va neft mahsulotlari bilan ifloslanishi ham keng tarqalgan. Tuproqlar neft 
qazib chiqarish texnologiyalarining nomukammalligi va neft quvurlari buzilishi tufayli ifloslanishi 
mumkin. Tuproqlar mashina va mexanizmlar, avtotransport vositalaridan foydalanish jarayonida 
texnika qoidalariga rioya etilmasligi tufayli yonilg‘i-moylash mahsulotlari bilan ifloslanadi. 
Tuproqni ifloslanishdan, uning foydali florasi va faunasini qirilib ketishdan himoya qilish 
uchun pestisid va boshqa zararli kimyoviy moddalardan foydalanishga chek qo‘yib, o‘simliklarni 
himoya qilishning ekologik (biologik, agrotexnik) metodlarini joriy etish, tuproqning o‘z-o‘zidan 
tabiiy tozalanish xususiyatini oshirish, o‘ta xavfli va turg‘un insektisidlar (zararli hasharotlarga qarshi 
mod¬dalar) ishlatmaslik kerak. Aksincha, talovchi hasharotlarni (masalan, xonqizi, sassiq qo‘ng‘iz, 
qumursqa) ko‘paytirib, agroekotizimlarga qo‘yib yuborish zararli kimyoviy moddalardan 
foydalanishning oldini oladi. 
Hozirgi paytda pestisidlar va mineral o‘g‘itlardan mutlaqo voz kechilib, biologik 
dehqonchilikka o‘tish «ekologik toza» mahsulotlar olishga imkon bermoqda. Ushbu yo‘nalishda 
faoliyat ko‘rsatayotgan fermerlik harakatlari qo‘llab-quvvatlanishi lozim. Shuningdek, tabiiy 
murakkab birikmalar yoki qorishmalar (masalan, yashil qalampirning sarimsoq va tamaki bilan 
qorishmasi) asosida pestisidga o‘xshash moddalarni yaratish ishlarini kuchaytirish ham ijobiy 
ekologik samara keltiradi. 

---