Хоразм маъмун академияси ахборотномаси

Tadqiqotning predmeti sifatida ekologik omillar ta’sirida kuzgi bug‘doyning o‘sishi va 
rivojlanishining biometrik ko‘rsatkichlariga ta’sirini o‘rganishdan iborat.
Tadqiqot natijalari. Tuproqning fizik va kimyoviy omillari uning eng muhim ekologik 
omillari hisoblanadi. 
Tuproqning namligi, harorati, tuzilishi va g‘ovakligiga tuproq-ning fizik omillari deyiladi. 
Tuproq namligi suvning fizik holati va o‘simliklar ildiz tizimi-ning suvni so‘rish kuchiga 
bog‘liq. O‘simliklar ildizi asosan erkin suvni o‘zlashtiradi, biroq ular g‘ovaklar orqali chuqur 
sathlarga tezda o‘tib ketadi [1;2]. Yupqa parda hosil qilib, tuproq zarrachalari yuzasi bi-lan mahkam 
bog‘langan suvning bir qismidan o‘simlik ildizi amalda foydalanmaydi. Namning foydali bo‘lishi 

---

XORAZM MA’MUN AKADEMIYASI AXBOROTNOMASI –6-1/2023___________ 
107
tuproq¬ning suvni tutib qolish xususiyatiga bog‘liqdir. Tuproqning suvni tutib qolish kuchiga, 
sathlari tuzilishi va g‘ovakligiga bog‘liq holda loyli va quruq tuproq-lar farqlanadi. Tuproqda namlik 
juda kam bo‘lsa, o‘simliklar nobud bo‘ladi, gigrofill organizmlar (masalan, yomg‘ir chuvalchangi) 
namli chuqur sathlarga ko‘chib o‘tadi [3;6].
Tuproq harorati tashqi haroratga bog‘liq, ammo uning issiqlik o‘tkazuvchanlik xususiyati 
pastligi tufayli harorat rejimi yetarli darajada barqaror bo‘ladi va 33-35 santimetr chuqurlikda 2°C 
dan kam bo‘lmagan harorat saqlanadi. Bu harorat tuproqda yashovchi jonivorlar uchun juda muhim 
ahamiyat kasb etadi [7;8]. 
Tuproqning tuzilishi hamda g‘ovakligi uning havoga to‘yinishini ta’minlaydi. Tuproqda turli 
chuvalchanglar faol harakat qilib, bir joydan ikkinchi joyga ko‘chib, uning g‘ovakligini oshiradi. 
Zichlashgan tuproqlar havoga yetarli to‘yina olmaydi va bunda kislorod cheklovchi omilga aylanishi 
mumkin. 
Tuproq muhiti reaksiyasi va uning sho‘rlanishi tuproqning kimyo-viy omillariga taalluqlidir. 
Muhit reaksiyasi – aksariyat o‘simliklar va hayvonlar uchun muhim omil. Quruq iqlim 
sharoitida neytral va ishqorli tuproqlar, sernam mintaqalarda nordon tuproqlar ko‘p uchraydi. 
Aksariyat boshoqli o‘simliklar neytral (pH = 7) va kuchsiz ishqorli (pH = 7-8) tuproqlar-da yaxshi 
hosil beradi (masalan, bug‘doy, arpa va sh.k.). 
Tuproqning sho‘rlanishi – tuproqda yer osti suvlarining bug‘lanishi va tub jinslar sho‘rligi 
natijasida erigan tuzlarning to‘planishini (sho‘rxoklanishni) keltirib chiqaruvchi tabiiy jarayon. 
Tabiiy sho‘r-lanish asosan yer osti suvlarining bug‘¬lanishi tufayli sodir bo‘ladi.
Tuproqning sho‘rlanishi suvda eriydigan tuzlar (xloridlar, sul¬fatlar, karbonatlar) salmog‘ining 
ortiqchaligi bilan tavsiflanadi. Sho‘rlangan tuproqlar ishqorli (pH > 8) bo‘lib, tarkibida tez eruvchi 
tuzlar, karbonatlar va gips miqdori me’yoridan ortiq bo‘ladi. 
Tuproqdagi tuzlarning tarkibiga qarab sho‘rlanish turlari ham har xil bo‘ladi. Sho‘rlanish turlari 
xlor ionining sulfat ioniga nisbati orqali farqlanadi. Agar bu nisbat ko‘rsatkichi: 2 dan katta bo‘lsa, 
xlorli sho‘rlanish; 1-2 bo‘lsa, sulfatli-xlorli sho‘rlanish; 0,2-1 bo‘lsa, xlorli-sulfatli sho‘rlanish; 0,2 
dan kichik bo‘lsa, sulfatli sho‘rlanish deyiladi. Sho‘rlanish turlariga muvofiq holda sho‘rlanish 
darajalari (sho‘rlanmagan, kam sho‘rlangan, o‘rtacha sho‘rlangan, kuchli sho‘rlangan, ya’ni 
sho‘rxok) aniqlanadi. 
Sho‘rlangan tuproqlarning florasi hamda faunasi o‘ziga xos bo‘lib, o‘simliklari tuproqdagi 
tuzlar tarkibi va miqdoriga chidamli bo‘la-di. Biroq turli o‘simliklar tuproqdagi tuzlarga turlicha 
moslashadi. Tuzga chidamli o‘simliklar galofitlar deb ata-ladi. Galofitlarning ayrim turlari 20 % dan 
ortiq tuzga to‘yinganlik darajasiga chidaydi. Ayni paytda, yomg‘ir chuvalchangi sho‘rlanishning eng 
kam darajasiga ham chiday olmaydi. Tuproq sho‘rlanishi qishloq xo‘jaligi ekinlari (masalan, g‘o‘za, 
kartoshka, pomidor va sh.k.) hosildorligiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. 
Tuproq unumdorligi pasayishiga olib keluvchi tabiiy jarayonlar yoki tuproqdan nooqilona 
foydalanish tufayli tuproq tarkibidagi ozuqa moddalari kamayib ketishi oqibatida tuproqning 
kuchsizlani-shi sodir bo‘ladi. Tuproqning yuza qismida uning rangi o‘zgarishiga sabab bo‘luvchi 
suvo‘tlar va boshqa ayrim mikroorganizmlarning yalpi rivojlanishi tufayli tuproqning «gullashi» 
kuzatilishi mumkin. Bu hodisa tuproqda suv rejimi buzilishidan, uning biologik xususiyat-lari 
o‘zgarishidan va kimyoviy ifloslanishidan darak beradi. 
Tuproqlar odam tomonidan ko‘rsatiladigan antropogen ta’sirlar tufayli quyidagi moddalar bilan 
ifloslanadi: 
O‘zbekiston qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishida oxirgi 10-15 yil mobaynida pestisidlar juda 
kam ishlatilishiga qaramasdan tuproqlarning zaharli kimyoviy moddalar qol¬diqlari bilan ifloslanishi 
jiddiy muammo bo‘lib qolmoqda. Sobiq qishloq xo‘jaligi aerodromlari omborlari va eski paxta 
xirmonlarining dori omborlari qoldiq pestisidlarni atrof-muhitga tarqatadigan o‘ziga xos ob’yektlar 
bo‘lib, ular muhitni zararlantiradigan asosiy manbalardan biri bo‘lib qolmoqda. Ko‘rilayotgan chora-
tadbirlarga qaramasdan, eskirgan, qo‘llash taqiqlangan va yo‘q qilinishi belgilangan ayrim pestisid 
vositalaridan aholining “yashirincha” foydalanish hollari hamon kuzatiladi. 
Pestisidlardan foydalanish jarayonida ular atrof-muhitga (tuproq, suv va havoga) tushib, odam 
sog‘lig‘i va ekotizimdagi barcha tirik organizmlarga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Pestisidlar tuproqda uzoq 

---