Hozirgi kunda kimyo sanoati misli ko‘rilmagan darajada rivojlanib bormoqda

1.1 Ishqoriy muhitda atsetilen spirtlarini sintezi
Atsetilen spirtlari turli usullar yordamida sintez qilinadi, shulardan eng ko‘p qo‘llaniladigani A.E.Favorskiy, Grinyar-Iotsich va diazotirlash usullaridir. Yuqori asosli KOH-DMSO sistemasida paraform asosida propargil spirti va butin-2-diol-1,4 sintez qilingan [3].

Kaliy atsetilenid hosil bo‘lishi bilan atsetilen spirtlari sintez qilish asosan Favorskiy usuli bo‘yicha amalga oshadi.

Jarayonda quyidagicha qo‘shimcha reaksiyalar ketishi xam kuzatiladi.

Ushbu usul bo‘yicha aldegidlardan ikkilamchi, ketonlardan esa uchlamchi atsetilen spirtlari hosil bo‘ladi. Atsetilen bilan karbonil birikmalarning kondensatsiyasida kam miqdorda to‘yinmagan aldegidlar ham hosil bo‘ladi.
Quyida, DMFA, TGF va TGF+DEE muxitida atsetilenni aldegid (RCHO) bilan ta’sirlashib, atsetilen spirtlarini sintez qilish mexanizmi keltirilgan:

Bu erda: R=-H, -CH₃, -C₂H₅, -C₃H₇, izo-C₃H₇, yoki -C₆H₅.
Dimetilformamid (DMFA), monoo‘rinbosarli tetragidropiranlar, glikollarning atsetal va dialkil efirlari mahsulot unumini oshirishda muhim rol o‘ynaydi [4]. Tadqiqot jarayonlarining hammasi ham ishqor ta’sirida olib boriladi. KOH ta’sirida, turli sulfoksid mahsulotlaridan (dimetil-, dietil-, metiletil- yoki tetrametil-) foydalanib, atsetilenni (hamda uning hosilalalarini) aldegidlar (va ketonlar) bilan reaksiyasi natijasida ham atsetilen spirtlari sintez qilib olish mumkin. Jarayon ketonlar bilan olib borilganda yaxshi natijaga erishish uchun unda hech bo‘lmaganda bitta guruh alifatik bo‘lishi kerak.

Atsetilen va uning gomologlari KOH ishtirokida aldegid va ketonlar bilan atsetilen spirtlarini hosil qilish jarayonini quyidagi mexanizm bilan ifodalash mumkin.

Aldegid va ketonlarning atsetilen bilan boradigan kondensatsiya reaksiyalari harakatchan vodorod hisobiga boradi.
Keton ishtirokida boradigan jarayonda katalizator sifatida ishqor qo‘llaniladi.

Atsetilen spirtlarini hosil bo‘lishida ishqorning tabiati ham muhim rol o‘ynaydi. Masalan, KOH o‘rniga NaOH qo‘llanilsa mahsulot unumi 71 dan 47% gacha kamayib ketishi mumkin. TGF (yoki mahsulotlari) erituvchi muxitida KOH ta’sirida atsetilen spirtlarini chiqish unumi 85- 96% ni tashkil etadi [5].
KOH ishtirokida alifatik, alitsiklik, geterotsiklik, aromatik va yog‘li-aromatik ketonlarni atsetilen bilan kondensatsiyasi jarayonida bosimni ortishi bilan reaksiya tezligi hamda atsetilen spirti mahsuloti unumi ortadi. Alifatik aldegidlarni atsetilen bilan reaksiyasi anologik qonuniyat asosida ketib ikkilamchi spirtlar yuqori unum bilan hosil bo‘ladi. Reaksiyada 2-metilpropanaldan foydalanilganda mahsulot unumi 72% gacha bo‘ladi [6-9].
Grinyar reaksiyasi bo‘yicha HCCCH₂MgBr TGF muxitida karbonil birikmalariga ta’sir ettirilib atsetilen spirtlari olinadi [10]. Bu tadqiqotda HCCCH₂Br ga katalizator HgCl₂ ishtirokida magniy ta’sir ettirilib HCCCH₂MgBr hosil qilinadi. U aldegid va ketonlarga ta’sir ettirilib HCCCH₂CH(OH)R yoki HCCCH₂CH(OH)RR^/ tipidagi atsetilen spirtlari hosil qilinadi. Mahsulot unumi 60% ni tashkil etadi. Mahsulot spirt, efir, benzolda eriydigan suvda esa erimaydigan sarg‘ish rangli suyuqlik.
Tadqiqot ishida [11] diketonlarning atsetilen bilan ishqoriy muxitda ta’sirlashish natijalari o‘rganilgan. Jarayonda atsetilmetiletinilkarbinol (I) va 3,5-dimetilgeptadiin-1,6-diol-3,5 (2) hosil bo‘ladi.
a)


b)

Iotsich reaktivi ishtirokida kroton aldegid bilan ta’sirlashishi natijasida ikkilamchi atsetilen spirtlari olingan


Aldegidlarning molekulyar massasi ortishi bilan mahsulot unumi ortadi.
Bosim ostida va qutbsiz erituvchi muxitida atsetilen spirtini sintezi jarayonida atsetilenidlarning hosil bo‘lishi imkoniyati yanada ortadi. Hozirgi vaqtda karbonil guruhi tutgan birikmalarni suyuq ammiak muxitida stexiometrik etinillash reaksiyasi metodi yordamida atsetilen spirtlarini sintez qilish juda keng tus olgan, hatto Favorskiy metodi yordamida olinishi qiyin bo‘lgan atsetilen spirtlarini ham shu metod bilan sintez qilish mumkin. Bu metod yordamida umumiy formulasi RR^/C(OH)CCR^// bo‘lgan turli propargil spirtlar yuqori unum bilan sintez qilib olingan. Avvallari metall atsetilenidlaridan dag‘al dispers sistema tutgan inert eritma muxitida foydalanilgan. Hozirgi vaqtda turli eritmalar muxitida ishqoriy metallarni mayda dispers supenziyasini olish metodi ishlab chiqilgan bo‘lib, bu metodning samaradorligi katta. Efir, toluol, ksilol muxitida kukunsimon ishqor ishtirokida uchlamchi atsetilen spirtlari 68-82% unum bilan sintez qilinadi. Bu metod yordamida kremniy- atsetilen spirtlari sintez qilinadi.