Hozirgi kunda kimyo sanoati misli ko‘rilmagan darajada rivojlanib bormoqda

3.2. Tadqiqot usullari va sintez qilingan birikmalar tahlili
Sintez qilingan birikmalarning fizik-kimyoviy konstantalari aniqlandi va u 4-jadvalda keltirilgan.
4-jadval
Atsetilen spirtlari va diollarining fizik-kimyoviy xossalari

№	Nomi	Formulasi	T.suyuq	T.qayn	d4^20	nD^20
1	3-metilpentin-1-ol-3		-	120	0,868	1,4206
2	3,6-dimetiloktin-4-diol-3,6		66	-	1,223	1,4163

Moddalarning tozalik darajasi «CHROM-5» va «LXM/8MD» markali xromotograflarda aniqlandi. Detektor DIP, kalonna uzunligi 2 m, ichki diametri 0,25 mm, adsorbent Al₂O₃ ga shimdirilgan Na₂CO₃. Kalonna harorati 130-220⁰S. Tashuvchi gaz sifatida azot (30 ml/min), yonuvchi gaz- vodorod, yondiruvchi gaz- kisloroddan foydalanildi. Sintez qilingan moddalarning IQ-spektrlari «Srecord-75», UR-20 rusumli spektrofotometrda 400-4000 sm^-1 sohalarda olindi. Sintez qilingan moddalarning PMR-spektrlari «Varian XL-200» spektrografda dimetilsulfoksid eritmasida TMS ga nisbatan olindi. Moddalarning zichliklari piknometrik usulda, sindirish ko‘rsatkichlari URL asbobida (n, d), qaynash haroratlari, ularni unumini xisoblashlar, spektrlar tahlili ma’lum adabiyotlar va qurilmalar yordamida aniqlandi.

Sintez qilingan birikmalarning elektron tuzilishi, kvant-kimyoviy xisoblari
Kimyo va kimyoviy texnologiya eksperimental tajribalar va ilm fan yutuqlari bilan rivojlanib boradi [36-39]. Xozirgi kunda zamonaviy kompyuter texnologiyalarida kvant-kimyoviy va molekulyar dinamik xisoblar orqali moddalarning tuzilishi aniqlanmoqda. Kvant-kimyoviy xisoblashlar usuli orqali modda molekulasida atom zaryadlari va elektronlar zichligining taqsimlanishi, reaksion markazlar ko‘rsatib beriladi. Xozirgi kunda kvant-kimyoviy xisoblashlar nisbatan sodda, qo‘llanilish sohasi kengroq va unversal usullardan biri bo‘lib, unda molekulaning elektron tuzilishi keng o‘rganiladi. Moddalarning reaksiyalardagi faolligi molekulalarining tuzilishi va energetik harakteristikalariga bog‘liq. Organik birikmalarning reaksion qobiliyatini aniqlash xozirgi kunning asosiy va dolzarb muammolaridan biridir. Kvant-kimyoviy xisoblashlar orqali ilmiy-tadqiqot ishlarini va tajribalarni rejalashtirish mumkin.
Ushbu malakaviy bitiruv ishida atsetilen, sirka aldegidi, propin-2-ol-1, butin-2-diol-1,4, butin-3-ol-2, geksin-3-diol-2,5, 2-metilbutin-3-ol-2, 2,5-dimetilgeksin-3-diol-2,5, 3-metilpentin-1-ol-3, 3,6-dimetloktinninglarning 3D tuzilishi, molekulada atom zaryadlari va elektronlar zichligining taqsimlanishi HyperChem poliemperik kvant-kimyoviy xisoblashlarning RMZ usuli orqali amalga oshirildi. Boshlang‘ich moddalar atsetilen (4-8 rasmlar) va sirka aldegidi molekulalarining 3D tuzilishlari (a), molekulalarida atom zaryadlari taqsimlanishi (b), atom zaryadlari va elektronlar zichligining taqsimlanishi (v) keltirilgan.

a) Atsetilen 3D tuzilishi	b) Atsetilen molekulasida atom zaryadlari taqsimlanishi	v) Atsetilen molekulasida atom zaryadlari va elektronlar zichligining taqsimlanishi

4-rasm. Atsetilenning kvant kimyoviy xisoblari

a) Sirka aldegid 3D tuzilishi	b) Sirka aldegid molekulasida atom zaryadlari taqsimlanishi	v) Sirka aldegid molekulasida atom zaryadlari va elektronlar zichligining taqsimlanishi

5-rasm. Sirka aldegidning kvant kimyoviy xisoblari

Kvant kimyoviy hisoblarning ko‘rsatishicha, atsetilen molekulasidagi vodorodlarning bir xil zaryadga (+0,218) tengligi (20-b rasm) va sirka aldegidi molekulasidagi elektron zichlik ugleroddan kislorod atomi tomonga siljigan (21-v rasm). Sirka aldegid tarkibidagi kislorod atomi bilan bog‘langan qo‘sh bog‘ uzilishga moyil bo‘ladi va atsetilen bilan reaksiyasida ushbu bog‘ reaksiya markazi hisoblanadi va reaksiya natijasida atsetilen spirlari hosil qiladi.

Sintez qilingan moddalar butin-3-ol-2 (22,23,24-rasmlar) va butin-2-diol-1,4 ning (25,26,27-rasmlar) kvant kimyoviy hisoblashlari keltirilgan. Ushbu hisoblashlar orqali sintezlangan moddalarning reaksion markazlari, atom zaryadlari va elektronlar zichligining taqsimlanishlari o‘rganilgan. 22-rasmda butin-3-ol-2 ning 3D tuzilishi keltirilgan, ulardan S₁ va S₂ sp³ gibridlanib tetraedrik tuzilishli, S₃ va S₄ esa to‘g‘ri tuzilishli sp-gibridlangan xolatda bo‘ladi.

a) Butin-3-ol-2ning 3D tuzilishi	b) Butin-3-ol-2 molekulasida atom zaryadlari taqsimlanishi	v) Butin-3-ol-2 molekulasida atom zaryadlari va elektronlar zichligining taqsimlanishi

6-rasm. Butin-3-ol-2ning kvant kimyoviy xisoblari
Ushbu birikmalardagi atom zaryadlari taqsimlanishining ko‘rsatishicha manfiy zaryadlarning to‘planishi kislorod atomiga to‘g‘ri keladi va u reaksion markaz ekanligini ko‘rsatadi.

a) Butin-2-diol-1,4 ning 3D tuzilishi	b) Butin-2-diol-1,4 molekulasida atom zaryadlari taqsimlanishi	v) Butin-2-diol-1,4 molekulasida atom zaryadlari va elektronlar zichligining taqsimlanishi

7-rasm. Butin-2-diol-1,4ning kvant kimyoviy xisoblari
Butin-2-diol-1,4 ning 3D tuzilishi keltirilgan, ulardan S₁ va S₄ sp³ gibridlanib tetraedrik tuzilishli, S₂ va S₃ esa to‘g‘ri tuzilishli sp-gibridlangan xolatda bo‘ladi.
manfiy zaryadlarning to‘planishi kislorod atomiga to‘g‘ri keladi va u reaksion markaz ekanligini ko‘rsatadi.

a) 3,6-dimetloktinning 3D tuzilishi	b) 3,6-dimetloktin molekulasida atom zaryadlari taqsimlanishi	v) 3,6-dimetloktin molekulasida atom zaryadlari va elektronlar zichligining taqsimlanishi

8-rasm. Butin-2-diol-1,4ning kvant kimyoviy xisoblari
Ma’lumotlar asosida, sintez qilingan butin-2-diol-1,4 keyingi jarayonlarda asosan gidroksil guruhidagi vodorodning xarakatchanligi hisobiga turli reaksiyalarga kirishishi ko‘rsatatildi.
Quyidagi 5-jadvalda birikmalarning elektron tuzilishi, kvant-kimyoviy xisoblashlari (umumiy energiyasi, hosil bo‘lish energiyasi, hosil bo‘lish issiqligi, elektron energiyasi, yadro energiyasi, dipol momenti (D)) keltirilgan. Kompyuter texnologiyasi asosida HyperChem poliemperik kvant-kimyoviy xisoblashlarning RMZ usuli orqali boshlang‘ich moddalar va sintez qilingan atsetilen spirtlari hamda diollari o‘rganilishi natijasida molekulalaridagi atomlarning reaksion markazlari aniqlandi hamda hosil bo‘lgan moddalarning faol atomlari to‘g‘risida xulosa qilindi.
5-jadval
Boshlang‘ich va sintez qilingan moddalarning elektron tuzilishi, kvant-kimyoviy xisoblashlari

Moddalar tabiati	Umumiy energiyasi, kkal/mol	Hosil bo‘lish energiyasi, kkal/mol	Hosil bo‘lish issiqligi, kkal/mol	Elektron energiyasi, eV	YAdro energiyasi, kkal/mol	Dipol momenti (D)
Boshlang‘ich moddalar
Atsetilen	-6489,10351	-391,2214355	54,76256943	-12975,6523	6486,549316	0,01728
Metanal	-21068,6210	-1057,668213	-19,37164783	-67991,3125	46922,69531	1,809
Etanal	-14564,0273	-650,9567871	-41,20980072	-35204,5781	20640,55078	2,593
Propanon	-23245,6223	-1262,6525682	-22,45865323	-68956,93141	47238,645856	1,959
Butanon	-17628,0123	-743,9556235	-43,21680073	-37132,5562	22368,51425	2,651
Sintez qilingan moddalar
Propin-2-ol-1	-16349,92	-776,28	4,35438	-45683,35	29333,42	1,571
Butin-2-diol-1,4	-26574,12	-1159,93	-44,6479	-88186,91	61612,78	2,656
Butin-3-ol-2	-21068,6210	-1057,668213	-1,937164783	-67991,3125	46922,69531	1,809
Geksin-3-diol-2,5	-35649,7382	-1725,71521	-60,23723221	-142793,562	107143,8203	3,263
2-metilbutin-3-ol-2	-36339,8532	-1894,086211	-61,85654215	-158719,131	125699,2837	1,865
2,5-dimetilgeksin-3-diol-2,5	-39239,8554	-2004,088501	-63,51654434	-173719,140	134479,2813	2,055
3-metilpentin-1-ol-3	-38971,10863	-2137,807253	-69,13262795	-203223,5351	162853,4128	2,153
3,6-dimetiloktin-4-diol-3,6	-40371,10938	-2284,808105	-69,14212799	-203224,5156	162853,4063	2,356