Hozirgi kunda kimyo sanoati misli ko‘rilmagan darajada rivojlanib bormoqda

Kuzgi bug‘doyning unib chiqishi, o‘sishi, rivojlanishi va hosildorligiga stimulyatorlarning ta’siri
Sug‘oriladigan sur tusli qo‘ng‘ir tuproqlarda dala tajribalarda birinchi variant, nazoratda stimuliyator: dimetiletinilkarbinol ta’sirida 87,8% va metiletiletinilkarbinol ta’sirida 87,1%, ikkinchi variant 0,1% li stimulyatorlar qo‘llanilganda dimetiletinilkarbinol ta’sirida 87,8% va metiletiletinilkarbinol ta’sirida 88,0%, uchinchi variant 0,01% li stimulyatorlar qo‘llanilganda dimetiletinilkarbinol ta’sirida 89,8% va metiletiletinilkarbinol ta’sirida 88,1%, to‘rtinchi variant 0,001% li stimulyatorlar qo‘llanilganda dimetiletinilkarbinol ta’sirida 91,0% va metiletiletinilkarbinol ta’sirida 88,6%, beshinchi variant 0,0001% li stimulyatorlar qo‘llanilganda dimetiletinilkarbinol ta’sirida 90,1% va metiletiletinilkarbinol ta’sirida 90,1% va oltinchi variant 0,0005% li stimulyatorlar qo‘llanilganda dimetiletinilkarbinol ta’sirida 91,7% va metiletiletinilkarbinol ta’sirida 90,4% unib chiqqanligi anaqlandi.
Dala tadqiqotlari kuzgi bug‘doyning to‘liq unib chiqishi, unib chiqish miqdorining ko‘pligi, yaxshi maysalashi, tuplar sonining ko‘pligi, poyalarning o‘sishi, naychalar soni, boshoqlari, boshoqlarda donlar soni va miqdori, o‘simlik bo‘yi va boshqa jihatlari bilan variantlar o‘rtasida farqlar aniqlandi (31-jadval). SHuningdek, sug‘oriladigan sur tusli qo‘ng‘ir tuproqlar sharoitida etishtirilgan kuzgi bug‘doyning «Tanya» navi don hosiliga ekish davrida qo‘llanilgan stimuliyatorlarning ta’siri o‘rganildi. Birinchi variant, nazoratda stimuliyator dimetilkarbinol ta’sirida 15,7 va metiletiletinilkarbinol ta’sirida 14,8 s/ga, ikkinchi varint 0,1% li stimulyatorlar qo‘llanilganda dimetilkarbinol ta’sirida 48,5 va metiletiletinilkarbinol ta’sirida 44,6 s/ga, uchinchi variant 0,01% li stimulyatorlar qo‘llanilganda dimetilkarbinol ta’sirida 53,7va metiletiletinilkarbinol ta’sirida 51,1 s/ga, to‘rtinchi variant 0,001% li stimulyatorlar qo‘llanilganda dimetilkarbinol ta’sirida 59,4 va metiletiletinilkarbinol ta’sirida 56,0 s/ga , beshinchi variant 0,0001% li stimulyatorlar qo‘llanilganda dimetilkarbinol ta’sirida 64,3 va metiletiletinilkarbinol ta’sirida 61,7 s/ga va oltinchi variant 0,0005 % li stimulyatorlar qo‘llanilganda dimetilkarbinol ta’sirida 68,0 va metiletiletinilkarbinol ta’sirida 64,9 s/ga don hosili shakllantirildi. YUqoridagi kuzgi bug‘doyning fenologik kuzatuvlar va biometrik o‘lchovlar shuni ko‘rsatdiki, dimetiletinilkarbinol stimulyatorining 5 g/t (0,0005 %) maqbul me’yorlari kuzgi bug‘doyning «Tanya» naviga qo‘llanilganda 68,0 s/ga don hosili shakllangan bo‘lib boshqa variantlardagi etishtirilgan don hosiliga nisbatan yuqori don hosili olingan bo‘lsa, metiletiletinilkarbinol stimulyatori qo‘llanilgan 5 g/t (0,0005 %) maqbul me’yorlarida kuzgi bug‘doyni «Tanya» navidan 64,9 s/ga don hosili shakllanganligi aniqlandi. Tajribalar asosida dimetiletinilkarbinol (DMEK) va metiletiletinilkarbinol (MEEK) stimulyatorlarining turli variantlari qo‘llanilganda kuzgi bug‘doy «Tanya» navining xosildorligi oshishi aniqlandi. Urug‘ni unib chiqishi: iqlim-tuproq sharoiti, tuproqning mexanik, suv-fizik, kimyoviy, xossalariga, stimulyatorlar ta’siriga, berilgan o‘g‘itlar miqdori va nisbatiga, hamda qanday nav urug‘i ekilganligi va ekish muddatiga bog‘liq bo‘ladi (9-rasm) [118; b. 5, 119; b. 74,120; b. 15].

9-rasm. Stimulyatorlar ta’srida kuzgi bug‘doy hosildorligini variantlarda o‘zgarishi, s/ga (2015-2017 y.y).

Dimetiletinilkarbinol (DMEK-0,0005% li kons.) va metiletiletinilkarbinol (MEEK-0,0005% li kons.) stimulyatorlari qo‘llanilganda kuzgi bug‘doy «Tanya» navining rivojlanishi va pishish davrida quyidagi natijalarga erishildi: unib chiqish davri- 10,4 (10,4) kun, maysaning bo‘yi- 5,5 (5,2) sm, tuplanish davrida maysaning o‘rtacha bo‘yi- 25,7 (23,6) sm, bitta o‘simlikdagi tuplanish soni- 1,8 (1,5) dona, naychalash davrida bitta o‘simlik poyalarining o‘rtacha bo‘yi- 56,7 (53,8) sm, boshoqlash davrida bitta o‘simlik poyalarining o‘rtacha bo‘yi- 89,7 (85,0) sm, boshoqning uzunligi- 7,1 (6,7) sm, to‘la pishish davrida bitta o‘simlik poyalarining o‘rtacha bo‘yi- 96,4 (94,8) sm va bitta boshoqdagi donlar vazni 1,21 (1,15) gr tashkil etadi.

8-jadval
Sug‘oriladigan sur tusli qo‘ng‘ir tuproqlar sharoitida kuzgi bug‘doyning «Tanya» navini stimulyatorlar ta’sirida o‘sishi va rivojlanishi (2015-2017 yillar o‘rtachasi)

№	Unib chiqish davri					Tuplanish davri					Naychalash davri							Boshoqlash davri									To‘la pishish davri
	Unibchiqish muddati, kun	Unib chiqqan maysalar soni,m^2 /dona	Maysaning bo‘yi, sm	Unib chiqqan maysalar miqdori, %	Bitta o‘simlikning o‘rtacha bo‘yi, sm		1 m^2 dagi o‘simlik soni, dona (baxorda)	Bitta o‘simlikdagi tuplanish soni, dona	Bitta poya bilan bargning vazni, g	Bitta o‘simlik poyalarining o‘rtacha bo‘yi, sm		Bitta poyada barg			Bitta poya bilan bargning vazni, g		Bit ta o‘simlik poyalarining o‘rtacha bo‘yi, sm			Barg uzunligi, sm		Boshoq uzunligi, sm		Bitta poya bilan bargning vazni, g		Bitta o‘simlik poyalarining o‘rtacha bo‘yi,sm			1 m^2da maxsuldor poyalar soni, dona		Bitta boshoqning vazni, g			Bitta boshoqdagi donlar vazni, g
												Soni, dona	Uzunligi, sm
Dimetiletinilkarbinol stimulyatorlar ta’sirida
1	11,2	465,8	4,5	87,8	18,4		279,4	1,1	0,3	45,0		3,4	14,1	0,5		75,0			18,5		5,1		1,4		85,1			299,6		1,03			0,52
2	10,9	472,5	4,7	89,1	21,3		295,0	1,3	0,5	51,6		4,2	17,0	0,6		82,4			22,3		5,8		1,8		91,5			358,4		157			1,05
3	10,7	475,9	5,1	89,8	22,2		302,8	1,6	0,5	52,9		4,4	17,6	0,6		84,0			23,2		6,2		2,0		92,6			480,7		1,68			1,12
4	10,5	482,4	5,2	91,0	24,0		314,0	1,7	0,5	54,5		4,6	18,4	0,6		85,8			24,0		6,6		2,1		94,5			512,4		1,76			1,16
5	10,5	483,0	5,3	91,1	24,8		315,8	1,8	0,6	55,8		4,6	18,5	0,7		87,4			26,1		7,0		2,4		95,7			558,7		1,80			1,16
6	10,4	486,1	5,5	91,7	25,7		316,5	1,8	0,6	56,7		4,9	19,4	0,8		89,7			27,3		7,1		2,5		96,4			560,8		1,86			1,21
Metiletiletinilkarbinol stimulyatorlar ta’sirida
1	11,2	465,8	4,5	87,8	18,4		279,4	1,1	0,3	45,0		3,4	14,1	0,5		75,0			18,5		5,1		1,4		85,1			299,6		1,03			0,52
2	12,0	461,9	4,4	87,1	18,0		268,4	1,0	0,3	44,1		3,3	13,1	0,4		74,8			17,7		4,8		1,3		84,0			285,4		0,91			0,51
3	11,1	465,4	4,6	87,8	20,3		280,9	1,2	0,4	50,2		4,1	15,0	0,5		82,0			21,2		5,4		1,6		90,6			352,1		1,30			1,02
4	10,9	467,0	4,9	88,1	21,5		301,0	1,3	0,4	52,4		4,2	16,5	0,5		83,8			22,3		6,0		1,9		91,4			420,3		1,54			1,11
5	10,8	469,7	5,1	88,6	22,9		309,8	1,3	0,4	53,2		4,3	17,0	0,6		83,9			23,0		6,1		2,0		95,4			442,7		1,75			1,14
6	10,7	477,5	5,2	90,1	23,6		312,8	1,5	0,5	53,8		4,4	17,9	0,6		85,0			24,8		6,7		2,1		94,8			529,2		1,77			1,15

9-jadval
Sug‘oriladigan sur tusli qo‘ng‘ir tuproqlar sharoitida etishtirilgan kuzgi bug‘doy «Tanya» navining iqtisodiy samaradorligi

№	Stimulyatorlar yillik miqdori, gramm/tonna	Don hosili o‘rtachasi, s/ga	Jami xarajatlar, ming/ so‘m	Jami daromad, ming/ so‘m	Jami foyda (gektar hisobida o‘rtacha), ming/so‘m	Rentabellik darajasi, %
Dimetiletinilkarbinol
1	Nazorat	15,7	1315,1	816,4	-	-
2	0,1 % yoki 1000 g/t	48,5	1315,1	2522,0	1206,9	47,8
3	0,01 % yoki 100 g/t	53,7	1315,1	2792,4	1477,3	52,9
4	0,001 % yoki 10 g/t	59,4	1315,1	3088,8	1773,7	57,4
5	0,0001 % yoki 1 g/t	64,3	1315,1	3343,6	2028,5	60,7
6	0,0005 % yoki 5 g/t	68,0	1315,1	3536,0	2220,9	62,8
Metiletiletinilkarbinol
1	Nazorat	14,8	1315,1	769,6	-	-
2	0,1 % yoki 1000 g/t	44,6	1315,1	2319,2	935,7	40,3
3	0,01 % yoki 100 g/t	51,1	1315,1	2657,2	1342,1	50,5
4	0,001 % yoki 10 g/t	56,0	1315,1	2912,0	1596,9	54,8
5	0,0001 % yoki 1 g/t	61,7	1315,1	3208,4	1893,3	59,0
6	0,0005 % yoki 5 g/t	64,9	1315,1	74,8	2059,7	61,0

Ma’lumotlar o‘zaro solishtirilganda, sug‘oriladigan sur tusli qo‘ng‘ir tuproqlar sharoitida kuzgi bug‘doyning «Tanya» navi uchun dimetiletinilkarbinol stimulyatorini 5 g/t (0,0005 %) me’yorlarda qo‘llash yuqori samara berilishi aniqlandi(30-jadval).

YUqoridagi tajribalardan ma’lumki 3-metilpentin-1-ol-3 (MEEK) va 2-metilbutin-3-ol-2 (DMEK) spirtlari orasida 2-metilbutin-3-ol-2 (DMEK) stimulyator sifatida qo‘llash yaxshi natija berdi. Xorijdan keltirilayotgan «Vimpel» stimulyatori 5kg 13604 so‘mga 2-metilbutin-3-ol-2 (DMEK) stimulyatorining 1kg esa 32200,53 so‘mga (2-metilbutin-3-ol-2 (DMEK) stimulyatorining (0,0005% konsentratsiyali) 1kg narxi 1610 so‘mga baholanadi.