Hozirgi o'zbek adabiy tili
Download 4.87 Mb. Pdf ko'rish
|
hozirgi o`zbek adabiy tili
|
R eduksiya. S o 'zn in g b irin c h i b o 'g 'in id a b iro r u n lining, odatda,,
to r u n lin in g k u ch sizlan ib talaffuz q ilinishidir. M asalan, bir, bil, til so 'z la ri b ir b o 'g 'in li b o 'lg a n lig i va u rg 'u sh u so 'z d a g i i unlisiga tu sh g a n lig i tufayli b u so 'z la rd a g i i unlisi m e ’y o rd a g id e k talaffuz q ilin a d i va esh itilad i. Lekin sh u so 'z la rn in g ox irig a ik kinchi bir b o 'g 'in q o ’shilishi bilan , u r g 'u h am ik k in ch i b o 'g 'in g a k o 'ch ad i. N a tija d a b irin c h i b o 'g 'in id a g i i u n lisi k u c h siz la n a d i va esh itilar — esh itilm a s h o ld a su s t talaffu z qilinadi: bilak, tilak, biroq. Birinchi b o 'g 'in d a g i u rg 'u la rn in g a n a s h u n d a y k u c h sizlan ib talaffuz qilinishi re d u k siy a h o d isasig a m isol b o 'la o lad i (red u k siy a so 'zin in g lu g 'av iy m a'n o si «kuchsizlanish», « o rq ag a q ay tish » , « p astg a tushish» d em ak d ir). R ed u k siy ag a q u y id a g i so 'z la rn in g birin ch i b o 'g 'in id a k e lg a n i n in g k u c h siz la n ib talaffuz q ilin ish i ham misol b o 'la oladi: p ish iq , shira, p ish ak , qiliq, ic h a k kabi. R ed u k siy an in g ikkinchi b o 'g 'in d a k elish hollari h a m u c h ra b tu rad i. Bu h o d isa s o 'z g a uch in ch i b o 'g 'in q o 's h ilg a n d a so d ir b o 'la d i — ik k in ch i b o 'g 'in d a g i unli ta m o m a n k u ch sizlan ib , tu sh ib q o lad i. M asalan, b u ru n —bum i, b o 'y in —b o 'y n i, eg in —eg n i, k e y in k ey in i singari. Eliziya. Unli b ilan tu g o v c h i va u nli b ilan bosh lan u v ch i ikki so 'z n in g q o 'sh ilish i n atija sid a u nli to v u sh d a n b in n in g tu sh ib qolish h o d isasid ir. B unda b ir n e c h a h o lat kuzatiladi: a) birin ch i so 'z o x irid ag i u n li tu sh ib q oladi: yoza o lad i — yozoladi, bora o ladi — b o ro lad i, q o ra o t — q o ro t: b) u nli b ilan b o sh lan u v ch i ikkinchi so 'z n in g bo sh unlisi tu sh ib q oladi: b o rar e k a n — b o rark an , borar em ish —borarm ish, y o zg an e k a n — y o z g a n k a n kabi: v) A bdusalom so 'z in in g A bsalom , A b d u ja b b o r so 'z in in g A bjabbor, olib kel so 'zin in g o p k e ta rzid a talaffuz q ilin ish i n atija sid a b ir u n li va b ir u n d o sh n in g tu sh ib q o lish i h a m eliziy an in g y u q o ri, m u ra k k a b la sh g a n form asi h iso b lan ad i. B u n d ay h o lla rd a eliziy an in g m u rak k ab lash ish i n atijasida so 'z la rn in g q isq a rg a n form asi hosil b o 'lad i. 61 GRAFIKA GRAFIKA H A Q ID A T U S H U N C H A G rafik a asli g r e k c h a g ra p h ik o s s o 'z id a n o lin g a n b o 'lib , tilsh u n o slik d a y o z u v d e g a n m a 'n o n i a n g latad i. D em ak , g ra fik a u m u m a n o lg a n d a , h arflar y o k i ch iz iq la r v o sitasid a a k s e ttirila d ig a n sh artli b e lg ila m in g m u a y y a n sistem asid ir. T ilsh u n o slik d a y o z u v n in g p ik to g rafik , id e o g ra fik va fo n o g ra fik k a b i tu rla ri bor. O 'z b e k y o zu v i h o zirg i h o lg a k e lg a n g a q a d a r u z o q tarix iy y o 'ln i b osib o ’tib, ju d a k o 'p o 'z g a ris h la rg a u chradi. Til va y o z u v n in g o 'z a ro m u n o sab ati. Y ozuv ijtim oiy ta la b la r a so sid a ja m iy a tn in g m u a y y a n ta ra q q iy o t d a v rid a p a y d o b o 'lg a n va u n in g riv o jlan ish i b ila n b o g 'liq ra v ish d a m u k a m m a lla sh a b o rg a n . Yozuv tild a n k e y in ja m iy a t to m o n id a n q o 'lg a k iritilg a n e n g k a tta m a d a n iy y u tu q la rd a n b iri b o 'lib h iso b la n a d i v a tiln in g y o z u v d a g i ifodasi sifa tid a ja m iy a tg a x izm at q ilad i. Yozuv b ilan til o 'z a ro uzviy alo q a d o rd ir. S h u n in g u c h u n ham til b ilan y o zu v o 'rta s id a ju d a k o 'p u m u m iy to m o n la r m av ju d . Y ozuv k o 'p h o lla rd a tiln in g o 'm in i b o sad i. Ba'zi h o lla rd a e s a tild a b o 'lm a g a n im k o n iy a tla r y o zu v o rq a li y u z a g a c h iq ad i. M a sa la n , y o z u v tufayli u zo q m aso fad an ham b ir —b irla ri bilan, h a tto o 'z la rid a n k e y in g i av lo d la r b ilan ham a lo q a b o g ‘lash im k o n iy ati m a v ju d . B iroq y o zu v n in g tilg a n is b a ta n o 'z ig a xos k a m c h ilik la ri h a m b o r. B irin ch id an , u tiln in g to 'liq a k si em as, b a lk i y o zu v d ag i sh a rtli v a s u n 'iy aksidir. S h u n in g u c h u n h a m tiln in g xizm at d o ira s ig a zid rav ish d a y o z u v n in g x izm at d o irasi c h e g a ra la n g a n d ir. Ik k in c h id a n , y o zu v o rq ali ish k o 'rilg a n d a v a q td a n y u tq azilad i. U c h in c h id a n , y o zu v m ax su s vositalarsiz, y a 'n i y o zu v asb o b larisiz a m a lg a o sh m a y d i. T o 'rtin c h id a n , y o z u v sav o d i y o 'q k ish ilar u c h u n , s h u n in g d e k , te g ish li sh a ro it b o 'lm a g a n ta q d ird a (m asalan, q o ro n g 'id a ) a h a m iy a tin i y o 'q o ta d i. B u n d a n ta s h q a ri, til ja m iy a tn in g b a rc h a a 'z o la rig a b a ra v a r xizm at q ilg a n id e k , ja m iy a t ta ra q q iy o ti d av o m id a o 'z fo rm asin i k e sk in o 'z g a rtirm a g a n h o ld a o 'sib , m u k a m m a lla sh ib b o rad i. Y ozuv esa, b ir to m o n d a n , tilg a n is b a ta n k a m o 'z g a ra d i, ik k in c h id a n , u a lo q a v o sita sin in g s h a rtli fo rm asi sifatid a o 'z tu sin i y a n g i ijtim o iy — siy o siy o 'z g a ris h la r y o k i ja m iy a tn in g ta la b la rig a m uvofiq n isb a ta n te z ro q y o k i b u tu n la y o 'z g a rtiris h i h a m m um kin. Q isqasi, y o z u v k o 'p jih a td a n tilg a y a q in b o 'lib , b a ’zi h o lla rd a u n in g o 'rn in i b o sa o lsa h am , le k in fu n k siy asi jih a td a n u n g a n isb a ta n a n c h a c h e g a ra la n g a n d ir. S h u n in g u c h u n h a m u ja m iy a td a a lo q a v ositasi sifatida til b ila n te n g h u q u q li b o 'la olm ay d i. 62 Til ja m iy a t b ilan b ir v a q td a y u z a g a k elgan. U jam iy atn in g ja m iy a t b o 'lis h id a aso siy ro l o 'y n o v c h i e n g m uhim o m illard an biridir. S h u n g a k o 'ra , tilsiz jam iy atn in g b o 'lis h i m u m k in em as. Lekin yozuvsiz ja m iy a t b o 'lg a n . Ja m iy a tn in g k e lg u si ta ra q q iy o tid a rad io va telev izio n a lo q a v o sitalari k ab i y o zuvdan u stu n ro q b o 'lg a n y an g i v o sita la r ham y u z a g a k elish i m um kin. O g 'z a k i n u tq va to v u sh tili a lo q a vositasi sifatida k ish ilam in g b a rc h a e h tiy o jla rin i m ak sim al d a ra ja d a q o n d irsa ham , hozirgi davr te x n ik ta ra q q iy o ti n u q ta i n a z arid an u n in g ik k ita ju z 'iy k am ch ilig i bor: 1) u b ir in d iv id (shaxs) n in g tili sifatida y a q in m aso fad a tu rg a n su h b a td o s h g a esh itilad i, xolos; 2) o g 'z a k i n u tq zam o n d a c h e g a ra la n g a n , y a 'n i u a y tila y o tg a n p a y td a g in a q a b u l qilinadi. Y ozuvning aso siy x u su siy a tla rid a n y an a biri u n in g g rafik b elgi b o 'lib x izm at q ila olishidir. Y ozuv u c h u n g rafik b e lg ilar q a b u l q ilin g a n g a q a d a r k ish ilar h a r xil jo n li va jo n siz p re d m e tla rd an sim volik ta rz d a fo y d a la n a r edi. (M asalan, olov y o q ib x abarlashish, to sh la rn i h a r xil sh a k ld a q o 'y ib x abarlashish, d a ra x tla m i o 'y ib va u la rg a b e lg i q o 'y ib x ab arlash ish , q u sh la r yoki itlar orq ali x ab arlash ish va b o s h q a la r). Y ozuv o 'z —o 'z id a n p a y d o b o 'lm ay , b alki m a'lu m b ir ehtiyoj va z a ru ra t a s o s id a —fik m i u zo q m asofaga yetk azish yoki keyingi a v lo d la rg a q o ld irish ta lab i b ila n y aratilg an . Shu bilan birga, to v u sh tild a n farq li o 'la ro q , y o zu v n in g o 'z ig a xos x arak terli b elg ilari bor. B irin ch id an , y o zu v m u sta q il va aso siy a lo q a vositasi b lo lm ay d i. U aso siy a lo q a v ositasi b o 'lg a n til u c h u n y o rd am ch i v o sita h iso b la n a d i. S h u n in g u c h u n ham y ozuv jam iy at tara q q iy o tin in g k e y in g i d a v rla rid a p a y d o b o 'lg a n . B uning u stig a y o zu v o 'tm is h d a ja m iy a t a 'z o la rin in g b a rc h a sig a em as, b alk i u n in g fa q a t bir q ism ig a g in a x izm at q ila r edi. S h u n in g u c h u n ham yozuv m u staq il a lo q a v o sitasi b o 'lo lm a y d i. Ik k in ch id an , yozuvning aso siy vazifasi n u tq n i u z o q m a so fa g a y e tk a z ish va k ey in g i d av rlarg a q o ld irish u c h u n x izm at q ilish d a n iborat. U ch in ch id an , k o 'z bilan q a b u l q ilin ad ig an g ra fik b e lg ila r y o zu v n in g aso siy q u ro li b o 'lib hisoblanadi. D em ak, y o zu v k o 'z b ila n k o T a d ig a n va k ish ilar o 'rta s id a o 'z ig a x os a lo q a v o sitasi b o 'lib x izm at q ilad ig an grafik b e lg ilar sistem asi b o 'lib , u n in g ja m iy a td a o 'z ig a xos k a tta o 'rn i va xizm ati b o r, y a'n i y o z u v m a 'lu m b ir m asofa b ilan a jralg an o d am lar o ra sid a g i alo q a la n ii y ax sh ila sh d a , yo zm a a d a b iy o tn i v a yozm a a d a b iy tilni y u zag a k e ltirish d a , m a 'lu m b ir d a v rd a y aratilg an m a d a n iy —a d a b iy y o d g o rlik la rn i k e y in g i d a v rd a y etk azib b e rish d a n ih o y a t d a ra ja d a m u h im rol o 'y n a y d i. O g 'z a k i n u tq va yo zm a n u tq . N u tq ham til va yozuv kabi ik k i xil sh a k lg a ega: a )o g 'z a k i n u tq ; b)yozm a n u tq . O g 'z a k i n u tq tiln in g 63 (nu tq n in g ) tab iiy h o ld a k o 'rin ish id ir. Y ozm a n u tq esa sh u tabiiy n u tq n in g y o zuvdagi ifodasidir. S h u n g a k o 'ra , o g 'z a k i n u tq o 'z in in g tabiiyligi, t a ’sir d o irasi va talaffu z x u su siy a tla rig a k o 'ra , yozm a n u tq d a n jid d iy farq q ilad i. O g 'z a k i n u tq fik m i ifo d a la sh n in g asosiy vositasidir. U n d a to v u sh k o m p lek si, b a 'z a n ay rim to v u sh vositalari bilan fikr b a y o n etilad i. N u tq o rg a n la ri v o sitasi b ila n fikrni ro 'y o b g a ch iq a rish va e sh itish o rg a n la ri o rq a li u n i u q ib , id ro k qilish o g 'z a k i n u tq n in g aso siy x u s u siy a tla rid a n biridir. N u tq n in g yo zm a sh ak li u n in g ta b iiy sh a k lig a o 'x s h a b n u tq o rg a n la ri y o rd a m id a ifo d alan m ay d i. Y ozm a n u tq d a esa k ish ilar o ’z fikrlarini turli sh a rtli b e lg ila r siste m a si v o sitasi bilan ifoda qiladi. S h u n g a k o 'ra , yo zm a n u tq tab iiy n u tq n in g sh a rtli k o 'rin ish i b o 'lib , 1 fikrni ifo d alash v o sitasi sifatid a u m a 'lu m d a ra ja d a c h e g a ra lan g a n lig i b ilan x a ra k te rlan a d i. S h u n in g u c h u n h a m n u tq n in g yo zm a form asi q a n c h a lik k a tta a h a m iy a tg a e g a b o 'lm a sin , u ta b iiy n u tq n in g o 'rn in i b o sa olm aydi. Balki y o rd a m c h i v o sita b o 'lib x iz m a t q ilad i, xolos. Y ozuvning tarix iy ah a m iy a ti Y ozuvning k elib ch iq ish i va ta ra q q iy o ti ja m iy a t ta ra q q iy o ti bilan, u n in g m a d a n iy a tin in g y u q o ri sa v iy a g a k o 'ta rilish i, sh u n in g d e k , siyosiy — h u q u q iy , e s te tik v a sh u k a b i fik rla rn i q a y d q ilish h am d a k ey in g i d av rlarg a q o ld irish g a b o 'lg a n e h tiy o jn in g o 'sish i bilan b o g 'liq . D em ak, y o z u v ja m iy a tn in g e n g b u y u k m a d a n iy k ash fiy o tlarid an b iri b o 'lib ,, k ish ilik ja m iy a tin in g h a r to m o n lam a ta ra q q iy o tid a ju d a k a tta roli va o 'z ig a x o s a h a m iy a ti bor. X alq larn in g q a d im iy y o zu v in i o 'rg a n is h ju d a k a tta nazariy va a m aliy a h a m iy a tg a eg a. Y ozuvni o 'rg a n is h v a ilg arig i d a v rla rd a y a ra tilg a n yo zm a y o d g o rlik la rn i o 'q is h q a d im d a am al q ilg an tillarn in g le k sik — g ra m m a tik x u su siy a tla rin i, o 's h a y o d g o rlik eg asi b o 'lg a n x a lq n in g tarix iy u rf —o d a tla ri v a m a d a n iy a ti b ila n y a q in d a n ta n ish ish im k o n iy atin i b e ra d i. A gar yozuv b o 'lm a g a n d a , a jd o d la rim iz to m o n id a n y a ra tilg a n j y u k s a k m ad an iy at n a m u n a la ri b iz g a c h a y e tib k e lm a g a n b o ‘lar edi. G om er, B eruniy, Yusuf X os H ojib, F irdavsiy, N izom iy, U lu g 'b e k , л N avoiy, Bobir, P u sh k in kab i b u y u k siy m o la m in g ajo y ib fik rlarid an b a h ra m a n d b o 'la o lm as edik. Ja m iy a td a kitob, g a z e ta , ju rn a l, v a u m u m a n m a tb u o tn in g ta ’lim — tarb iy av iy ah a m iy a ti y u k s a k d a ra ja g a k o 'ta rila b o ra y o tg a n hozirgi p a y td a yozuvning, y o zm a a d a b iy tiln in g roli h a m o 'sib, ta 'sir doirasi k e n g a y ib b orm oqda. 64 O 'z b e k yozuvi ta rix id an q isq a c h a m a'lu m o t O 'r ta O siy o d a e n g q a d im g i d av rlard a y a sh a g a n q ab ilalar to 'g 'ris id a g i d a s tla b k i m a ’lu m o tlar grek , e ro n , x ito y tarixchilari va yozu v ch ilari asarlarid a, to sh la rd a b itib q o ld irilg an yozuvlar va bosh q a m a te ria lla rd a b a y o n qilin g an . O 'rta O siy o xalqlari, ju m la d a n , o 'z b e k xalqi q ad im d a turli y o z u v siste m a sid a n fo y d alan ib k elg an . O 'z b e k yozuvlari tarixida a m a ld a ish latib k e lin g a n aso siy y ozuv sistem asin i fonografik, y a ’ni to v u sh yozuvi, h a rfiy yozuv yoki alfavit tash k il e tg a n . O 'z b e k xalqi O 'r ta O siy o n in g b o s h q a x alq lari sin g ari orom iy, y u n o n , karoshta, s u g 'd , xorazm , q o 's h a n , eftalit, pahlaviy, suriya, hin d , u rx u n (runik), u y g 'u r, ara b y o zu v lari k a b i b ir q a n c h a y o zu v lard an foydalangan. O 'rx u n —ru n ik y o zu v larin i b o sh q a tu rk iy x a lq la r b ila n b irg alik d a ijod q ilg an . S obiq s h o 'ro d av rid a b o sh q a Sharq x a lq lari b ilan b ir q a to rd a , a w a l lotin, k e y in c h a lik e sa m s g rafik asig a a so sla n g a n yozuvni q a b u l q ilish o 'z b e k x alq i h a y o tid a o ’ziga xo s h o d isa b o 'ld i. E ram izdan a w a lg i VI —IV asrla rd a O 'rta O siy o n in g E ronga y a q in te rrito riy a la rid a rasm iy y o zu v sifatid a k lin o p is, y a ’n i m ix yozuvi ish la tila r ed i. A yrim jo y la rd a e sa x alq aro d ip lo m a tik m u o m alad a o ro m iy yozuvi q o 'lla n ila r edi. O ro m iy yozuvi k lin o p isd a n o d d iy va q u la y edi. T urli y o d g o rlik la rd a q a y d etilish ich a, eram izd an oldingi III —I a srla rd a o ro m iy yozuvi b ilan b ir q a to rd a y u n o n va k aro sh ta y o zu v lari ham ish latilg an . H ozirgi era m iz d a n b o sh lab s o 'g 'd yozuvi q o 'Ila n ila boshladi. Bu y o zu v ta x m in an VI a srla rg a c h a davom etd i. II a sm in g oxiri v a III a srn in g b o sh la rid a X orazm sh o h i c h iq a rg a n p u lla rd a xorazm yozuvi u c h ray d i. Bu y o z u v O 'rta O siy o d a a n c h a k e n g ta rq a lg a n bo'lib, o ro m iy y o zu v ig a y a q in edi. V —VIII a srlar d av o m id a tu rk iy x a lq la r O 'rx u n —Y enisey nom li y o z u v d a n k e n g fo y d alan g an lar. Bu y o zu v b a ’zan ru n ik yozuv deb h a m y u ritilad i. Y enisey d aryosi h av zasid an to p ilg a n O 'rx u n yozuvi i y o d g o rlik la ri h a q id a d a stla b XVIII a sm in g b o sh la rid a ru s xizm atchisi R em ezov x a b a r b erd i. K eyinroq sh v ed o fitseri lo g a n n S tralen b erg shu d a ry o h av zasid a n o m a ’lum y o zu v li tosh b o rlig in i q a y d etadi. Bu h a q d a olim M esse rsh m id t ham o 'z asa rla rid a m a 'lu m o t b e rib o 'tad i. A m m o u zo q v a q t d av o m id a olim lar b u y o d g o rlik la rn i o 'q ish g a , u n in g q a y si x a lq q a te g ish li y o d g o rlik e k a n lig in i a n iq la sh g a m uvaffaq b o 'la o lm ad ilar. XIX a srn in g b irin c h i c h o ra g id a «S ibirskiy v estn ik » («Sibir axboroti») ju m a lid a G rig o riy S p assk iy h in g Y enisey y odgorliklari h a q id a m a q o la si bosildi. Bu m a q o la lotin tilig a tarjim a qilinib, k o 'p 65 m a m la k a tla rn in g o lim la rig a m a'lu m b o 'ld i. L ekin tu rli m a m la k a t olim lari u n i tu rlic h a ta lq in q ila boshladilar. 1890 y ild a F in —U g o r ilm iy ja m iy a ti O 'rx u n d a ry o sig a a rx e o lo g ik e k s p e d its iy a u y u sh tird i. 1891 yil esa R ossiya F a n la r a k a d e m iy a si a k a d e m ik V .V .R adlov b o sh c h ilig id a O 'rx u n g a k a tta e k s p e d its iy a y u b o rd i. 1892 y ilda b u e k s p e d its iy a n in g ish n a tijalari ik k ita a tla s h o lid a n a s h r qilinib, u la rd a n o m a ’lum y o zu v y o d g o rlik la rin in g su ra ti, u la r to p ilg a n jo y la m in g p lan i, x a rita si va b o s h q a m a ’lu m o tla r b e rilg a n edi. Y o d g o rlik larn i b irin c h i b o 'lib D an iy a olim i V ilg elm T o m sen o 'q is h g a m uvaffaq b o 'ld i. U b u y o d g o rlik la rn i o ’q is h d a tu rli alfav itlarg a ta y a n m a y , ish n i h a rfla m in g o 'z a ro n isb ati v a o 'x sh a sh lik la rin i a n iq la s h d a n b o sh lad i. T u rk iy tilla rd a g i b a 'z i b ir to v u sh la rn in g q a to r k e lish y o k i k e lm a slik h o la tin i a n iq lab, u n i y o d g o rlik k a solishtirib k rdi. U y o d g o rlik y o zu v in i c h a p d a n —o 'n g g a q a ra b em as, b alki o 'n g d a n c h a p g a q a ra b o 'q is h k e ra k lig in i a n iq la d i. V .T om sen b irinchi b o 'lib (turs — turk) so 'z in i o 'q ib , m a z k u r y o d g o rlik tu rk iy x a lq la rg a te g ish li d e g a n x u lo s a g a keldi. 1893 y iln in g 25 n o y a b rid a dey arli b a rc h a h a rfla rn i a n iq la b y o d g o rlik la m in g «siri»ni o chdi. Bu o ra d a a k a d e m ik V .V .R adlov ham 15 ga y a q in h a rfla rn i a n iq la b u lg u rg a n edi. V .V .R adlov o 'z in in g va V T o m s e n n in g k a sh fiy o tig a tay an ib , O 'rx u n d ary o si a tro fid a n to p ilg a n b ir n e c h a y o d g o rlik la r te k s tin i b irin c h i b o 'lib ta rjim a qildi. S h u n d a y qilib, d a n iy a olim i V .T om sen ik k i so 'z n i o ld in o 'q ig a n b o 'ls a —da, ay n i b ir v a q td a rus olim i V .V .R adlovning h a m b u y o zu v larin i o 'q is h d a x izm atlari k atta d ir. S h u n g a k o 'ra , u s h b u y o z u v la rn i b irin c h i b o 'lib o 'q ish va izohlab b e rish so h a sid a h a r ik k i o lim n in g x izm atlari h a m b ir xil b ah o lan ad i. K e y in c h a lik O 'rx u n - Y enisey y o zu v in in g y a n g i —y a n g i y o d g o rlik la ri to p ild i, o T g a n ild i va an iq lan d i. U m u m an , O 'rx u n — Y enisey y o d g o rlik la rin i te k s h iris h va o 'rg a n is h d a V .T om sen, V .V Radlov, P .M .M elio ran sk iy , A G e y k e l k a b i ru s va c h e t e l o lim la rin in g h am d a so v et olim i S.Y E .M alovning x izm atlari ju d a k a tta d ir. H ozirgi v a q td a u la rn in g ish la rin i y a n g id a n y e tish ib c h iq q a n ru s va m illiy resp u b lik a olim lari m u v a ffa q iy a t b ilan d av o m e ttirm o q d a la r. O 'rx u n — Y enisey y o d g o rlik la rig a xo s ay rim le k sik b irlik va g ra m m a tik s h a k lla rn i h o zirg i o 'z b e k , u y g 'u r, o zarb ay jo n , q irg 'iz, q o zo q , tu rk m a n , q o ra q a lp o q , tatar, b o sh q ird , q o ra c h o y , b o lq a r va b o s h q a tu rk iy tilla rd a u c h ra tish m um kin. S h u n g a k o 'ra , S.E .M alov ta ’k id la g a n id e k , b u y o d g o rlik la r k o 'p c h ilik tu rk iy tilla r ta rix in i o 'rg a n is h d a m u s h ta ra k b ir m an b a sifatida ju d a k a tta a h a m iy a t k asb e tad i. 66 Q isqasi, O 'rx u n — Y enisey yozuvi tu rk iy x a lq larn in g e n g k a tta m a d a n iy y o d g o rlik la rid a n hiso b lan ad i. Ayni v a q td a u sh b u yozuv tu rk iy x a lq la rn in g ja h o n x alq lari o rasid a e n g q ad im iy va y e tu k m a d a n iy a tg a e g a b o 'lg a n lig id a n d a lo la t beradi. M a’lum b o 'lad i, bu y o zu v n in g ham tarixiy, ham siyosiy, ham m ad a n iy jih a td a n b eq iy o s d a ra ja d a k a tta a h a m iy a ti bor. VI — VII a srla rd a n b o sh la b tu rk iy x alq la r va m o 'g 'u lla rd a u y g 'u r alfaviti q o 'lla n g a n . A k ad em ik V .V .R adlovning ta ’k idlashicha, bu alfavit tu rk iy x alq la r o ra sid a a n c h a k e n g ishlatilgan. XIV — X V a srla rd a y a ra tilg a n «B axtiyornom a», «M e’rojnom a», «Tazkirai avliyo» k a b i a sa rla r u y g 'u r y ozuvida k o 'ch irilg an . H atto 1469 y ilda tu z ilg an U m ar S hayx y o rlig 'i u y g 'u rc h a yozilgan. Q a d im g i u y g 'u r y o zu v i b ilan ish k o 'rish ayrim yozm a a d a b iy tilla rg a ham o 'z ta 'sirin i o 'tk a z d i v a sezilarli iz qoldirdi. M asalan, q a d im g i u y g 'u r tilig a xos b o 'lg a n b ir q a n c h a m orfologik, leksik, fo n e tik e le m e n tla m i N a v o iy g a c h a y aratilg an h am m a y o d g o rlik lard a . uch ratam iz. VII —VIII asrla rd a O 'rta O siyo ara b la r to m o n id a n b osib o linadi v a s h u n d a n k ey in b o s h q a O 'r ta O siyo x a lq lari kab i o 'z b e k xalqi ham ara b yozuvi b ilan ish k o 'ra b oshlaydi. S h u n in g u c h u n b u d av rd an b o sh lab , o 'z b e k o lim larin in g d ey arli b a rc h a asarlari aso san arab alifb o sid a yozilgan. (U lardan b a'zilari arab yoki fors tillarid a yozib q o ldirilgan). A rab yozuvi o 'z b e k tili x u su siy a tla rig a k o 'p jih a td a n m uvofiq k el m as edi. B u n d an ta sh q a ri, b u y ozuv o 'z b e k x alqini y a n a d a k u c h liro q a s o ra td a tu tish , e k sp lu a ta tsiy a qilish va a w a lg i yozuvni y o 'q o tib y u b o rish y o 'lid a ara b a risto k ratlari q o 'lid a q u ro l b o 'lib xizm at qildi. A rab y o z u v id a 38 h arfn in g m avjudligi va u larn in g q ariy b 3 v a ria n td a yozilishi o 'z b e k x alq in in g savodli b o 'lish ig a sira y o rd am b erm as edi. A rab a risto k ra tla ri m e h n a tk a sh x alq n i n o d o n lik d a a b a d iy sa q la sh m a q sa d id a ara b alifb o sin in g x a tti nasx, xatti ta ’liq, xatti sh ik ast, x a tti k u fiy k a b i ju d a m u ra k k a b sh ak llarin i va tu rlarin i m a y d o n g a k eltirdilar. Г A rab alifbosi, yozilishi jih a tid a n m u rak k ab b o 'lish i b ilan birga, u o 'z b e k tilin in g m a x su s to v u sh larin i ifoda e ta olm as edi. A rab y o zu v in in g b u n u q so n la rin i se zg an ayrim olim lar, faylasuflar, ilg 'o r k ish ilar u n g a o 'z sa lb iy m u n o sa b a tla rin i bildirdilar, b a ’zi birlari esa, m asalan, Z ah irid d in M u h a m m a d B obur o 'z in in g «X atti Bobur» yozuvini y aratd i, le k in b u n d a y ilg 'o r tad b irlar, o 's h a zam o n d a am alg a oshm ay, e ’tib o rsiz q o lib k etd i. A rab yozuvi o k ta b r to 'n ta ris h id a n k ey in ham b ir n e c h a yillar dav o m id a a m a ld a b o 'ld i. Biroq ara b yozuvi, ay n iq sa, m a d an iy atn in g ta la b la rig a to 'la ja v o b b e ra o lm ay q oldi. Bu yozuv x alq n i tez o ra d a 67 y o p p a sig a sav o d li q ilish , ilm iy, b ad iiy , siy o siy ad a b iy o tla rn i k o 'p la b bostirish, g a z e ta , ju rn a lla rn i x a lq o ra sig a tezd a ta rq a tish ish ig a to 's q in lik qila b o sh la d i. S h u n in g u c h u n ham 1929 y ild an b o sh lab o 'z b e k yozuvi lo tin la sh tirilg a n alfa v itg a k o 'c h irild i. Bu h o d isa o 's h a d a v rd a ju d a k a tta ijtim o iy —siy o siy va m a d a n iy h o d isa b o 'lib m a y d o n g a keldi. Bu y o zu v tu rk iy tilla rd a g i to v u sh la r x u su siy atin i, x u su san , u larg a xo s fo n etik h o d isa la rn i b e ris h d a ara b tilig a n isb a ta n ju d a katta q u la y lik la rg a e g a edi Lotin alfaviti to 1940 y ilg a c h a a m a ld a ish latilib , sh u y iln in g m ay o y ig ach a q o 'lla n ild i va o 'z v a q tid a S harq x alq la rin in g yozuvi tarix id a m u h im rol o 'y n a d i. U m u m an o lg a n d a , S h arq re sp u b lik a la rin in g lo tin lash tirilg an alfav itg a k o 'c h ish i, o 's h a d a v rd a ju d a k a tta ijtim oiy — siyosiy v a m a d a n iy h o d is a b o 'ld i. B iroq 1940 y ild a so b iq s h o 'ro h u d u d id a y o p p a sig a kirill alifb o sig a o ’tish g a q a ro r q ilin d i va b u y ozuv 1991 y ilg a c h a o 'z b e k x a lq in in g h a m «milliy» yozuvi sifatida am al qildi. 1993 yil O 'z b e k is to n R e sp u b lik a si O liy M ajlisi lo tin alifbosini m illiy yozuv sifa tid a q a b u l q ilish g a va b u y o z u v g a o ’tish g a q a ro r qildi. Lotin alifbosi o 'z b e k x alq i m u s ta q illig in in g b ir b elg isi sifatida n a m o y o n b o 'ld i. Bola u lg 'a y ib , m a k ta b ta rb iy a sin i ola b o sh la r ek an , b u n d a u o 'z —o 'z id a n tilsh u n o slik fani b ila n h a m ta n ish ish g a k irish ad i. C h u n k i u yozishni, fik rla sh n i o 'r g a n m o g ’i lozim b o 'la d i. A lbatta, m illa tn in g o 'z y o zu v ig a e g a b o 'lis h i u n i y o n d o sh m illa tla rd a n farqlovchi, m illiy o 'zlik n i a n g la sh tu y g 'u s in i s h a k lla n tiru v c h i m u h im o m illard an biridir. T o b elik va o 'z lik te sk a ri n is b a td a g i tu s h u n c h a la r e k a n lig i izo h talab em as. U lard an b irin in g k u c h a y ish i ik k in c h isin in g su say ish ig a o lib k e lad i. S hu b o isd a n o 'z g a m illat v a x a lq la rg a o ’z ta'sirin i o 'tk a z is h n i m a q sa d q ilib o lg a n h a r q a n d a y z o 'rlik sa lta n a ti yoki m afk u ra u la rg a o 'z y o zu v in i sin g d irish va o m m alash tirish n i b irin ch i o 'rin g a q o 'y a d i. VIII a s rd a n b o sh la b islom iy m afk u ra M ark aziy O siy x a lq la rig a a ra b y o zu v in i sin g d ira b o sh lad i va m ah alliy d u lb arjin , su g 'd iy , x o ra z m iy k a b i y o z u v la rn i siqib c h iq a rish g a intildi. S h u n in g d e k , X X a s m in g 20 — y illa rid a n b o sh la b s h o 'ro m afk u rasi ham so x ta b a y n a lm ila lc h ilik sh io ri o stid a zim dan m illiy ra n g — b a ra n g lik d a n v o z k e c h ish , y a g o n a x a lq n i ta rk ib to p tirish m a q sa d id a x a lq larg a kirill y o zu v in i sin g d irish h a ra k a tig a tushdi. S h u n in g u c h u n o ’zligini a n g la y b o s h la g a n h a r b ir x a lq o 'z yozuvini tik lash g a, u n in g o ’zligiga ta jo v u z q ilg a n m a fk u ra n in g ish o n c h li va q u d ra tli q u ro li b o 'lg a n h u k m ro n y o z u v d a n u z o q la sh ish g a , xalos b o 'lis h g a intiladi. O 'z b e k x alq i ta rix id a tu rk iy m illiy o n g v a m a d a n iy a t a n c h a y u k sa lg a n d a v rla rd a , x u su sa n , XI —XII a srla rd a qo rax o n iy lar, X IV — 68 XV a srla rd a te m u riy la r h u k m ro n lig i d av rid a arab yozuviga u y g 'u r yozuvini q a ra m a — q a rsh i q o 'y ish , u n i k e n g o m m alash tirish g a urinish h a ra k a tla ri k o 'z g a ta sh la n a d i. O 'z b e k m illiy o n g i sh a k lla n a b o sh lag an XX a srn in g 10 — 20 — y illa rid a g i a ra b y o zu v in i isloh qilish, qolaversa, u n i alm ash tirish g a in tilish la r h a m m azk u r m a q sa d g a b o 'y su n d irilg a n lig i bilan x a ra k te rla n a d i. M a ’rifa tc h ila r b u n i m illiy o n g n i u y g 'o tis h n in g asosi, m illiy d u n y o q a ra s h d a g i y a n g ila n ish la r u c h u n p o y d e v o r sifatida tu sh u n d ila r. S hu m a ’n o d a jad id S am ad O g 'a m a li о 'g 'lin in g «yangi o 'z b e k ta rix ig a y a n g i y o 'l o c h g 'u sid ir» , d e g a n fikri g 'o y a t p u rm a 'n o d ir. B u g u n g i k u n d a o 'q u v c h ila r istiqlol yozuvi v a im losi asosida tah sil o lm o q d a la r. O 'z y o zu v ig a eg a b o 'lish , h u k m ro n v a y o t m afkura k is h a n id a n x a lo sla n ish b o la o n g id a m illiy m afk u ra q a ro r to p ish ig a, u n in g o 'z lig in i a n g la sh ig a , sh u b ilan birga, u n i o 'z g a la rd a n farqlay o lish ig a x izm at q ilu v c h i m u h im om il e k an lig i to b o ra o y d in lash m o q d a. O 'Z B E K TILIN IN G ASOSIY IM LO QOIDALARI* ASOS VA Q O 'SH IM C H A LA R IM LOSI 33. Q o 's h im c h a q o 'sh ilish i b ilan so 'z ox irid ag i u n li o 'zg arad i: a un lisi b ila n tu g a g a n fe'llarg a — v, — q, — q i q o 'sh im ch a si q o 's h ilg a n d a a u n lisi о ay tilad i va s h u n d a y yoziladi: say la — saylov, sin a —sinov, a y a —ayovsiz, sora —soroq, b o y a —boyoq, oyna —oynoqi, say ra — sa y ro q i kabi: 2 ) i u n lisi b ilan tu g a g a n k o 'p c h ilik fe'llarg a — v, — q q o 's h im c h a s i q o 's h ilg a n d a b u u nli u ay tilad i v a s h u n d a y yoziladi: dqi —dquvchi, q azi — qazuvchi, sovi —so v u q kabi. Lekin i u n lisi bilan tu g a g a n ay rim fe'lla rg a — q q o 'sh im ch asi q o 's h ilg a n d a b u u nli i a y tila d i v a s h u n d a y yoziladi: o g 'ri —o g 'riq , qav i —q a v iq kabi. Eslatm a: u n d o s h b ilan tu g a g a n b a rc h a fe'llarg a — u v q o 'sh ilad i: ol —oluv, 1 y o z —y o zu v kabi; u n d o s h b ilan tu g a b , ta rk ib id a u unlisi b o r fe 'lg a — u q q o 'sh ilad i: u z —u z u q , y u t —y u ty q kabi. L ekin u y u sh iq , b u ru sh iq , u c h u riq (sh u n in g d e k , b u ld u riq )k a b i so 'zlarn in g u ch in ch i b o 'g 'in id a i ay tilad i v a s h u n d a y yoziladi. 34. k ,q u n d o s h i b ilan tu g a g a n k o 'p b o 'g 'in li so 'zlarg a, s h u n in g d e k d ek , y o q kab i ayrim b ir b o 'g 'in li s o 'z la rg a eg alik • Q a r a n g : O ’b i k i s t o n R e s p u b l i k a s i V a z i r l a r M a h k a m a s i n i n g 1 9 9 5 y i l 2 4 a v g u s t d a g i 3 3 9 - s o n q a r o r i . S h u n i n g d e k o 'z b e k t i l i n i n g i m l o l i g 'o t i . T u z u v c h i l a r - S h a v k a t R a h m a t u l l a y c v . A z i m H o j i y e v . Т . : O ’q i t u v c h i , 1 9 9 5 y i l , B . - 7 - 2 7 . 69 q o 's h im c h a s i q o 's h ilg a n d a к u n d o sh i g u n d o sh ig a q u n d o s h i g' u n d o sh ig a a y la n a d i va s h u n d a y yoziladi: tila k — tik a g in g , y u ra k — y u rag im , k u b o k — k u b o g i, b e k —begi, ta y o q — tayogi, q d sh iq — qdshigi, y ax sh iro q — y ax sh iro g i, y o q — yogi kabi. Lekin k o 'p b o 'g ’inli o 'z la sh m a so 'zlarg a, b ir b o 'g 'in li k o 'p c h ilik s o 'z la rg a e g a lik q o 'sh im c h a si q o 's h ilg a n d a k, q to v u sh i aslic h a ay tila d i va yoziladi: is h tir o k - is h tir o k i, o c h e rk —o ch erk i, erk —erk i, h u q u q — h u q u q im , ra v n a q — ravnaqi, y u q —y u q i kabi. 3 5 .Q u y id a g i q o 's h im c h a la r q o 'sh ilish i b ila n so 'z n in g ta rk ib id a to v u sh tu sh a d i y o k i o rtadi: 1) o 'rin .q o rin , b u ru n , o'g il, b o 'y in , k o 'n g il k a b i b a'zi so 'z la rg a e g a lik q o 's h im c h a s i q o 's h ilg a n d a q ay ir.ay ir , k a b i fe 'lla rg a n isb at sh ak lin i y aso v ch i — il q o 'sh im c h a si q o 's h ilg a n d a ikki, o lti.etti s o 'z la rig a — ov, — ala q o 's h im c h a la ri q o 's h ilg a n d a ik k in c h i b o 'g 'in d a g i u nli ay tilm ay d i va yozilm aydi: o 'rin — o 'rn im , q o rin —q o m i, b u ru n — b u rn in g , o 'g i l — o ’g lin g , k o 'n g il - k o ’ngli, yarim —yarm i, q a y ir —qayri, u lu g —u lg ay , sariq - sa rg ay , i k k i - i k k o v , i k k i - i k k a l a , y e tti —y e tto v kabi. 2 ) u, bu, sh u , o 's h a o lm o sh larig a —d a , — d a n , d ay , d ag i, ga, g a c h a , — c h a q o 'sh im c h a la ri q o 's h ilg a n d a n to v u sh i q o 's h ib a y tila d i va s h u n d a y yoziladi: u n d a , b u n d a y , sh u n d a , o sh a n c h a , kabi: bu o lm o sh la rg a e g a lik q o 'sh im c h a la ri q u y id a g ic h a q o 'sh ila d i: b u n in g iz, o sh a n isi kabi; 3) o, o ', u e u n lilari b ilan tu g a y d ig a n s o 'z la rg a eg alik q o 'sh im c h a la ri q u y id a g ic h a q o 'sh ilad i: a) k o 'p c h ilik s o 'z la rg a e g a lik q o 'sh im c h a la ri — m , — n g, - si, - m i z , - n g i z , - s i , ( y o k i- la r i) sh a k lid a to v u sh o rttirm a y q o 'sh ilad i: b o b o m , b o b o n g , bobosi: bobom iz, b o b o n g iz, b o b o si (yoki —bobolari): orzum , o rzu n g , orzusi: orzum iz, orzu n g iz, o rzu si kabi: b) parvo, o b ro ', m avqe, m avzu, avzo so 'z la rig a I, II sh ax s e g a lik q o 'sh im c h a la ri q o 's h ilg a n d a b ir u to v u sh i q o 's h ib ay tila d i va s h u n d a y yoziladi: p arv o y im , parvoying: p arv oyim iz.parvoyingiz: o b ro 'y im , o b r y in q , o b ro 'y im iz, o b ro 'in g iz kabi; III sh a x s eg a lik q o 's h im c h a s i parvo, avzo, o b ro ', m av q e so 'z la rig a — yi sh ak lid a, x u d o , m avzu so 'z la rig a e s a — si sh a k lid a q o 'sh ila d i: avzoyi, m avzusi kab i (d o h iy k a b i u u n d o sh i b ilan tu g a g a n s o 'z g a h a m HI sh a x sd a —si q o 'sh ila d i: d o h iy si kabi): 4) m en , sen o lm o sh la rig a — ni, —n in g , — n ik i q o 'sh im c h a la ri q o 's h ilg a n d a q o 's h im c h a d a g i n ay tilm a y d i va y o zilm aydi: m eni, m en in g , m eniki: seni, se n in g , se n ik i kabi. 36. Q u y id a g i q o 'sh im c h a la rn in g b irin c h i to v u sh i ik k i xil aytilsa ham , b ir xil yoziladi: 70 1) —bon, b o z q o 'sh im c h a la ri b a'zan —von, —voz aytilsa ham , h a m m a v a q t —b o n , — boz yoziladi: darvozabon, m asxaraboz kabi. L ekin — v a c h c h a q o 's h im c h a s i h am m a vaq t s h u n d a y atalad i va yoziladi am ak iv ach ch a, x o la v a c h c h a kabi. 2) o 'rin k e lish ig i va ch iq ish k elish ig i q o 'sh im ch asin in g , o 'tg a n zam on y aso v ch isi va III shaxs k o 'rsa tk ic h i — di q o 'sh im c h a sin in g b o sh id a g i u n d o sh b a 'z a n t aytilsa ham , h am m a vaqt d yoziladi: ishda, m isd an , ketd i, k e lm a b d i kabi. 37. Q u y id a g i q o 's h im c h a la rn in g b o sh tovushi ikki yoki u c h xil ay tila d i va s h u n d a y yoziladi: 1) taq lid s o 'z la rd a n fe ’l yasovchi - ilia (chirilla.taqilla) q o 'sh im c h a si so 'z ta rk ib id a v y o k i u to v u sh i b o 'lg a n d a —ulla aytiladi va s h u n d a y yo zilad b sh o v u lla, Lovulla, g u ru lla kabi: 2) n isb a t sh a k lin i y aso v ch i —d ir q o 'sh im ch a si ja ran g li u n d o sh b ilan tu g a g a n b ir b o 'g 'in li so 'z la rg a (kel so 'zid an bo sh q a) .sh u n in g d ek , z u n d o sh i b ilan tu g a g a n o rttirm a nisbat . y aso v ch isid an k e y in q o 'sh ilad i: q u v d ir, egdir, k u ldir, yondir: otkazdir, to m izd ir kabi. Q o lg a n b a rc h a h o lla rd a b u q o 'sh im ch a —tir ay tilad i va s h u n d a y yoziladi tik tir,k e stir,u y a ltir, c h a q irtir kabi; 3) jo 'n a lis h k e lish ig i q o 'sh im c h a si — g a c h e g a ra bildiruvchi — g a c h a rav ish d o sh sh ak lin i y aso v ch i —g a c h ,— g u n c h a ,— g a n i,— g u d e k , sifatd o sh sh ak lin i y aso v ch i — g an , b u y ru q m aylining ikkinchi sh ax s k o 'rsa tk ic h i —gin, sh u n in g d e k , — g in a qdshim chasi u ch xil ay tila d i va s h u n d a y yoziladi: a) к u n d o sh i b ilan tu g a g a n so 'z la rg a q o 'sh ilg a n d a b u q o 'sh im c h a la rn in g b o sh tovushi к ay tilad i va s h u n d a y yoziladi: tokka, y o la k k a c h a , k o n ik k a c h , z e rik k u n c h a , to k k an i, k e c h ik k u d e k , b u k k an , ek k in , k ic h ik k in a kabi: b) q u n d o sh i b ilan tu g a g a n so 'z la rg a q o 'sh ilg a n d a bu q o 'sh im c h a la rn in g b o sh to v u sh i q ay tila d i v a s h u n d a y yoziladi: c h o p iq q a , q ish lo q q a c h a , y o q q a c h , ch iq q u n c h a , chiniqqani, q o rq q u d e k , a c h c h iq q in a kabi: v) q o lg an b a rc h a h o llard a, s o 'z q a n d a y tov u sh bilan t tu g a s h id a n va b u q o 's h im c h a la rn in g b o sh tovushi к y o k i q ay tilish id a n q a t’iy nazar, g yoziladi: barg g a, p e d a g o g g a , b u g 'g a , so g 'g a , o g 'g a n , s ig 'g u n c h a kabi: Q o 's h ib yozish 38. X ona, n om a, poya, b o p , x u sh .h am , bax sh .k am , um um , ran g , mijoz, sifat, ta la b k a b i s o 'z la r y o rd a m id a y a sa lg a n q o 'sh m a ot va q o 's h m a sifatlar q o 's h ib yoziladi: q ab u lx o n a, tabriknom a, taklifnom a, b e d a p o y a , om m ab o p , x u sh x ab ar, h a m su h b at, orom baxsh, 71 k a m q u w a t, b u g 'd o y ra n g , u m u m x a lq , sovuqm ijoz, devsifat, su v talab kabi. 39. — ( a ) —r (inkor sh a k li —m as) q o 's h im c h a s i b ilan tu g a y d ig a n q o 's h m a o t va q o 's h m a sifatlar q o 's h ib yoziladi: o rin b o sar, o tb o q a r, c h lq u v a r, ish y o q m as, q u sh q o n m a s kabi. 40. T a k ro r ta q lid s o 'z la rg a q o 's h im c h a q o ’sh ish b ilan y a sa lg a n o t va fe 'lla r q o 's h ib yoziladi: p irp ira k (pir —p ir —-+ak), h ay h ay la (hay — hay+la), g u jg u jla (guj — guj+ la)kabi. 41. N a rsa n i (p red m etn i) b o s h q a biror n a rsa g a n isb a tla sh (qiyoslash), o 'x s h a tis h y o 'li b ilan b ild iru v ch i q o 's h m a o t va q o 's h m a sifatlar q o 's h ib yoziladi: k a rn a y g u l, q o ’ziqorin, o tq u lo q , o y bolta, d e v q o m a t, sh e ry u ra k , b o d o m q o v o q , q irg ’iykoz kabi. 42. N a rsa n i u n in g rangi, m azasi, o 'z id a g i b iro r n arsa si va sh u k a b i b elg ila ri aso sid a b ild iru v c h i q o 's h m a o tla r q o 's h ib yoziladi: o la q a rg a , qizilish to n , a c h c h iq to sh , m in g o y o q kabi. 43. N a rsa n in g b iro r m a q sa d , ish u c h u n m o 'lja lla n g a n lig in i b ild iru v c h i q o 's h m a o tla r q o 's h ib yoziladi: k irso v u n , q iy m atax ta, to k q a y c h i, o sh ra y h o n , m o lq ra, n o sq o v o q , k o ’zo y n ak kabi. 44. N a rsa n i jo y g a n isb a t b e rish aso sid a b ild iru v ch i q o 's h m a o tla r q o 's h ib yoziladi: to g 'o lc h a , ch o 'Iy alp iz, suvilon, q a s h q a rg u l kabi. 45. M arosim , afso n a k a b ila rn i b ild iru v ch i q o 's h m a o tla r q o 's h ib yoziladi: k iry u v d i, k e lin tu sh d i, q o ry o g 'd i, u rto ’q m o q , O c h ild a s tu rx o n kabi. 46. Q a ra tu v c h ili b irik m a n in g b ir so 'z g a ay lan ish i b ilan y u zag a k e lg a n q o 's h m a o tla r q o 's h ib yoziladi: m in g b o sh i, so 'zb o sh i, o lm a q o q i kabi. 47. Ik k in ch i q ism i tu rd o sh o t b ilan y o k i o b o d s o 'z i bilan ifo d a la n g a n jo y n o m lari q o 's h ib yoziladi: Y an g iy o 'l, T rtk l, M irzach l, S irdaryo, K osonsoy, Y angiobod, X alq o b o d kabi. Lekin ik k in c h i q ism i a to q li o t b o 'lg a n jo y n o m lari a jratib yoziladi: O 'rta O siyo, K o 'h n a U rg a n c h , O 'r ta C h irc h iq kabi. 48. Rus tilid a n a y n a n o 'z la sh tirilg a n y o k i so 'z m a —s o 'z tarjim a qilish y o ’li b ila n hosil q ilin g a n q o 's h m a so 'z la r q o 's h ib yoziladi: k in o te a tir, ra d io sta n siy a , fo to a p p a ra t, e le k tro te x n ik a , te le k o 'rsa tu v , y arim av to m at, b a y ra m o ld i, su v o sti kabi. 4 9 .Q isq a rtm a la rn in g b a rc h a tu rlari va u la rg a q o 's h ila d ig a n q o 's h im c h a la r q o 's h ib yoziladi: Sam D U , T oshD U ning kabi. L ekin y o n m a —y o n k e lg a n , ik k i q isq a rtm a a jratib yoziladi: O 'zX D P MK (O 'z b e k isto n X alq d e m o k ra tik p a rtiy a si m ark aziy k e n g a sh ijk a b i. 50. Bir to v u sh ik k i v a u n d a n o rtiq to v u sh ta rzid a aytilsa, b u n d a y h o la t h arfn i ta k ro r yozish b ilan k o ’rsatiladi: y o o q , nim aa, him m , ufff kabi. 72 C h iziq ch a b ilan yozish 51. J u ft s o 'z va ta k ro r s o 'z q ism lari ch iz iq c h a bilan yoziladi: el — y u g u r, m e h r — sh a fq a t, q o v u n — larvuz,onion — eson, k e c h a — k u n d u z , yozin — q ish in , a s ta —sek in , u c h —to 'rt, o 'n — o 'n b e s h ta (10 — 15ta), b ilin a r —bilin m as, b o rd i —keld i, k u y d i - pishdi, d o n —d u n , oz — m oz, m a y d a —c h u y d a , a ld a b — su ld ab , oylab —netib, so ram ay — n e tm a y .k iy im —k e c h a k , a d i —badi, ikir —chikir, d u k —d u k , ta q — tu q .q o p —q o p , m in g —m in g ,(m in g —m inglab), b itta —bitta, (bitta — b ittalab ), b a la n d — b a la n d , c h o ra —chora, ish lay —ishlay, y aq in — y a q in la rg a c h a , h a m m a —ham m asi, u y —uyiga, ich —ic h id a n kabi. E slatm a: 1) ju ft s o 'z d a n q o 's h im c h a y o rd am id a y a sa lg a n so 'z la r ham c h iz iq c h a b ilan yoziladi: b a x t — sao d ati, xayir —x o 'sh la sh m o q kabi. 2 ) ju ft s o 'z q ism lari o ra sid a — u ( —yu) b o g 'lo v c h isi kelsa, u n d a n o ld in c h iz iq c h a q o 'y ila d i va ju ft s o 'z qism lari ajratib yoziladi: d o st —u d u sh m a n (dost —d u sh m a n ), k e c h a —y u k u n d u z (k ech a —kunduz) kabi: 3) y e ta k c h i v a k o 'm a k c h i fe’l b ir xil sh a k ld a b o 'lsa, c h iz iq c h a b ila n yoziladi: y o zd i —oldi, b o rasan — q o 'y a sa n , u x lab m an — q o lib m a n kabi. 52. B elgini k u c h a y tiru v c h i q ip —qizil, yam —yashil, d u m — d u m a lo q , k u p p a — k u n d u z i, td p p a —tdgri, b ab —b a ra v a r k a b i so 'z sh a k lla ri c h iz iq c h a b ila n y o zilad i (lekin o rro q so 'z i q o 's h ib yoziladi). 53. S o 'z n in g — m a, b a — y o rd am id a b irla sh g a n qism lari c h iz iq c h a b ila n yoziladi: k o c h a m a — kocha, u y m a —uy, r a n g - baran g , d a m —b a d a m kabi. L ek in m u sta q il ish latm ay d ig an qism q atn ash sa, b u n d a y s o 'z la r q o 's h ib yoziladi: robaro, d a rb a d a r kabi. 54. Rus tilid a n a y n a n y o k i so 'zm a —s o 'z tarjim a q ilish y o 'li b ilan o lin g a n s o 'z la r a slig a m uvofiq ch iziq ch a bilan yoziladi: u n te r — ofitser, k ilo v a tt — s o a t kabi. 55. —c h i ,—a ( —ya), —ku, —u ( - u y ) , - d a , - e , — ey,( —yey) y u k la m a la ri c h iz iq c h a b ila n yoziladi: sen —chi, b o ray lik —chi, sen —a, k u ta m a n —a, b o la —ya, m in g ta —ya, k e ld i —k u , k e lg a n —u, y axshi — yu, y a x sh i —da, q o y —e, y a sh a n g —e, oglim —ey, k e ld i —y e y kabi. A m m o — m i, — o q ,( —y o q ), — ov, ( — yov), — gina, (kina, qina) y u k la m a la ri o 'z id a n o ld in k e lg a n so 'z g a q o 's h ib yoziladi: keldim i k e lib o q , o 'z iy o q , k o ’rg an o v , k o 'rd im o v , m en g in a, q o sh iq q in a kabi. 56. T a rtib so n i a ra b raq am lari b ilan yozilsa, q o 'sh im ch a si o 'rn ig a c h iz iq c h a ( —) q o 'y ila d i: 7 —sinf, 5 —«А» sinf, 3 — 7 — 8 — sinf o q u v ch ilari, 60 —yillar, 1991— y iln in g 1 —se n ta b ri kabi. T artib so n n i k o 'rs a tu v c h i rim ra q a m la rid a n k ey in ch iziq ch a yozilm aydi: XX asr, X sinf kabi. 73 A jratib yozish 57. Q o 'sh m a fe 'ln in g q ism lari a jratib yoziladi: sarf qil, ta 's ir et, tam om bdl, so tib ol, o lib kel, olib chiq, m iq e tm a kabi. 58. K o 'm a k c h i f e ’l va to 'liq s iz fe'llar a jra tib yoziladi: ay tib ber, olib k o 'r, s o ’rab q o 'y , k o 'r a qol, b e ra b o sh la, y iq ila yozdi: k e tg a n edi, k e tg a n ek an , k e tg a n e m ish kabi. Lekin m u sta q il fe'l b ilan y o rd am ch i fe'l o rasid a to v u sh o 'z g a ris h i b o 'lsa, b u n d a y q ism la r q o 'sh ib y o zilad i:ay tav er (ayta b er), b o ro la d i (bora oladi), b ila rk a n (bilar ekan) kabi. 59. K o 'm a k c h ila r a jratib yoziladi: sh u , bilan , say in , b o rg an sari, bu q a d a r, k u n b o y i kabi. Lekin b ilan k o 'm a k c h is in in g —la shakli, u c h u n k o 'm a k c h is in in g — c h u n sh ak li c h iz iq c h a b ilan yoziladi: sen —la, sen —c h u n kabi. 60. H am m a, har, h e c h , bir, q ay, u, bu, sh u , o ’sh a so 'zlari o 'z id a n k ey in g i y o k i o ld in g i so 'z d a n a jra tib yoziladi: h a m m a vaqt, h ar kim , qaysi, q a y k u n i, u y erd a, sh u y o q d a n , o sh a y o q q a kabi. Lekin b irp as, biroz, b ira to 'la , b irv arak ay ig a, b irm u n c h a , b u y o n so 'zlari q o 'sh ib yoziladi. S h u n in g d e k , q a y so 'z i yoq, y e r s o 'z la ri b ilan ish la tilg a n d a b ir u to v u sh i tu sh sa, b u so 'z la r q o 's h ib yoziladi: q a y o q q a , q a y e rd a kabi. 61. Sifat o ld id a n kelib , b e lg in in g o rtiq y o k i k am lig in i b ild ira d ig a n to 'q , jiq q a , tim , liq, o c h k ab i so 'z la r a jra tib yoziladi: to 'q qizil, jiq q a h o 'l, tim q o ra , liq to 'la , la n g o ch iq , o c h sa riq kabi. 62. M u ra k k a b so n qism lari a jratib yoziladi: o 'n bir, b esh yuz, qirq m ing olti y u z bir, b ir m in g e tti y u z sa k so n b e sh in c h i kabi. 63. Yildan y ilg a, to m d a n to m g a k a b i b irin c h i q ism i ch iq ish k elishigida, ik k in c h i q ism i jo 'n a lis h k e lish ig id a b o 'lg a n b irik m alar a jra tib yoziladi. 64. B elg in in g o rtiq d a ra ja sin i b ild iru v c h i k o 'p d a n k o 'p , te k in d a n tek in , y a n g id a n y a n g i o c h iq d a n o ch iq , q iz ig a n d a n qizidi k a b ila r ajratib yoziladi. 65. Izofali b irik m a la r a jra tib yoziladi. B u n d a izofa u n d o sh bilan tu g a g a n s o 'z la rg a i sh ak lid a, u n li b ila n tu g a g a n so 'z la rg a yi sh ak lid a q o 'sh ilad i: d a rd i b ed av o , n u q ta y i nazar, tarjim ay i h o i kabi. Lekin izofa y o z ilm ay d ig an so 'zlar, sh u n in g d e k , q ism la rid a n biri yoki h a r ikkisi o 'z b e k tilid a m u sta q il ish la tilm a y d ig a n so 'z la r q o 'sh ib yoziladi: g u lb e o r (guli b e o r), d a rd isa r kabi. Bosh h arflar im losi 66. K ishining ism i, o ta ism i, fam iliyasi, tax allu si, ram ziy atoqli oti b o sh h arf b ila n b o sh la n a d i: D ilbar O 'rin o v a , M u h a b b a t M ajidovna, A zam at S h u h rat ogli, H am za H ak im zo d a, M u h a m m a d sh a rif Sofizoda, M an n o n O taboy, N avoiy, F u rq at, Y elp ig ich x o n kabi. 74 67. J o y n o m lari b o sh h arf bilan b oshlanadi: A ndijon, Yangiyol (sh ah arlar), N ay m an ch a, B u lo q b o sh i (qishloqlar), B odom zor, C h ig ato y (m ahallalar), Z avraq (dara), Y o rq 'o q (yaylov), Q oratoy, Pom ir (to g 'lar), O q te p a ,U c h te p a (te p a la r), Z arafshon, S irdaryo (daryolar) Y oyilm a (kanal), T urkiya, H in d isto n (m am lakatlar) kabi. B unday ato q li o t ta rk ib id a g i sifatlovchi ham bosh harf b ilan yoziladi: Shim oliy K avkaz, M ark aziy Q izilqum kabi. 6 8 . Y ulduz va sayyoralar, b o sh q a xil osm on jism larining atoqli oti bo sh h arf b ilan b o sh lan ad i: H u lk ar, Q avs, M irrix (yulduz va say y o ra la r nom i), T in ch lik d e n g iz i (O ydagi rely ef nom ijkabi. Y er.q u y o sh , o y tu rd o sh o tla r say y o ra nom i b o 'lib k e lg a n d a g in a bosh h a rf b ila n yoziladi: Yer Q u y o sh atro fid a, O y Yer atro fid a aylanadi. 69. M a d a n iy —m aish iy va savdo k o rx o n alarig a, ad ab iy o t va s a n 'a t asarlarig a, sa n o a t va oziq —o v q a t m ah su lo tlarig a, sh u n in g d ek , tra n s p o rt vositalari, sp o rt in sh o o tla rig a q o 'y ilg a n n o m lar bo sh harf b ilan b o sh lan ad i: « T o ng»(m ehm onxona), «Saodat» (firma), «Navrz» . (xayriya jam g 'arm asi), «K am alak » (m atb aa birlashm asi), « G u n c h a » (b o g ‘cha) «B otanika» (sanatoriy,) «Paxtakor» (stadion), « Q u tlu g 1 q on» (rom an), «Dilorom » (opera), «Tanovar»(kuy), « O zo d lik » (h ay k al), «Jasorat» (yodgorlik) «Sino» (sovutgich) kabi. 70. M u h im tarix iy sa n a va b ay ram larn in g n o m lari tarkibidagi b irin c h i s o 'z bo sh harf b ilan b o sh lan ad i: M u sta q illik ku n i, X otira k u n i, R am azon hayiti, N a v ro 'z b ay ram i kabi. 71. D avlatlarning, d a v la t o liy ta sh k ilo tlari v a m ansablarining, x a lq a ro ta sh k ilo tla rin in g n o m id a g i h a r b ir so 'z b o sh harf bilan b o sh lan ad i: O 'z b e k isto n R espublikasi, Rossiya F ed eratsiy asi, M isr A rab R espublikasi, O 'z b e k isto n R esp u b lik asi P rezid en ti, O 'zb ek isto n O liy M ajlisin in g Raisi, O 'z b e k isto n R esp u b lik asi O liy S u d in in g Raisi, B irlash g an M illatlar T ashkiloti, J a h o n T in ch lik K en g ash i kabi. B o sh q a tark ib li n o m la rd a o liy m an sab n i bild iru v ch i birinchi s o ’zg in a b o sh h a rf b ilan b o sh lan ad i: Bosh v azirn in g orinbosari, M u d o fa a vaziri, Y ozuvchilar uyu sh m asi, O 'z b e k isto n M illiy tiklanish d e m o k ra tik p artiy asi kabi. V azirliklar va id o ralar, k o rx o n a la r va ta sh k ilo tla r nom i ta rk ib id a g i b irin ch i s o 'z b o sh h arf b ilan b o sh lan ad i: S ogliqni saqlash vazirligi, F an va te x n ik a d a v la t qo m itasi, F a n lar akadem iyasi, T ilsh u n o slik in stitu ti kabi. 72. D avlatning o liy d arajali m u k o fo ti n o m i tark ib id a g i h a r bir s o 'z b o sh h arf b ilan b o sh lan ad i: « O ’zb e k isto n Q ah ram o n i» () «Oltin Y ulduz» () B oshqa m u k o fo tlar, faxriy unvonlar, n ish o n la r nom idagi b irih c h i s o 'z g in a bo sh h arf b ilan b o sh lan ad i: .« S o g 'lo m avlod uchun» (o rd en ), « O 'z b e k isto n d a x izm at k o rsa tg a n fan arbobi» (faxriy unVon ), « M atb aa a'lo ch isi» (nishon), kabi. 75 73. G a p n in g b irin c h i so 'z i b o sh h a rf b ilan b o sh lan ad i: Yer ta g id a n M u q a d d a s g a b ir q a ra b o ldim (O. Y oqubov). Eslatm a: 1) k o ’ch irm a g a p d a n k e y in k e lg a n m u allif g a p in in g b irin c h i so 'zi (ag ar u a to q li o t b o 'lm a sa ) k ich ik h a rf b ilan yoziladi: «Bu m en», — q o ’rq ib g in a jav o b b e rd i k o la g a ( O. Y oqubov): 2) x a tb o s h ig a g a p n in g san a lu v c h i q ism lari c h iq a rilg a n d a b u n d a y q ism la r o ld id a n chiziq q o 'y ila d i v a u la r k ic h ik harf b ilan yoziladi: M a ’m u riy h u q u q b u z a rlik to ’g ’risid ag i ish n i k o ’rish g a tay y o rlash v a q tid a te g ish li o rg a n ( m a n s a b d o r shaxs) q u y id a g i m asalalarni: — m a z k u r ish n i k d rib c h iq ish u n in g h u q u q d o irasig a k irish — kirm asligini: — m a 'm u riy h u q u q b u z a rlik t o ’g 'ris id a g i p ro to k o l va ish g a oid b o sh q a m a te ria lla r t o ’g ri tu z ilg a n — tu z ilm a g a n lig in i ... hal qiladi: 3) g a p n in g q ism la ri qavsli ra q a m y o k i qavsli h arf q o 'y ib san alsa, b u n d a y q ism la r h a m k ic h ik h arf b ila n yoziladi. 2) o 'z b e k c h a s o ’zlar, 3) tojik tilid a n k irg a n so 'zlar, 4) ara b tilid an k irg a n s o ’zlar, 5) m s tilid an k irg a n so’zlar (« O 'z b e k tili» d arslig id an ). 74. T ark ib li n o m la rn in g b o sh h arfid an ib o ra t q isq a rtm a la r, a to q li o t b o 'lm a g a n b a 'z i b irik m a la rn in g q isq a rtm a la ri b o sh h a rf b ilan yoziladi: A Q S H (A m erika Q o sh m a S htatlari), BM T (B irlashgan M illatlar T ash k ilo ti), AES (Atom e le k tr stansiyasi) kabi. Q isq a rtm a ta rk ib id a b o 'g 'in g a te n g q ism b o 'lsa , u n in g b irin ch i h arfig in a b o sh h arf b ila n yoziladi: T o sh D T U (T o sh k en t d a v la t te x n ik a u n iv ersiteti) kabi. K o 'c h irish q o id a la ri 75. K o 'p b o 'g 'in li so 'z n in g o ld in g i sa trg a sig 'm a y q o lg a n q ism i k e y in g i s a trg a b o 'g 'in la b k o 'c h irila d i: to 'q —son, si —fatli, sifat — li, p a x — tak o r, p a x ta — k o r k ab i. T u tu q b elg isi o ld in g i b o 'g 'in d a q o ld irilad i: v a ’ — d a, m a ’ — rifat, m a sh 1 — al, in ’ — om kabi. 76. S o 'zn in g b o sh y o k i oxirgi b o 'g 'in i b ir h a rfd a n ib o ra t b o 'lsa , u la r q u y id a g ic h a k o 'c h irila d i: 1) s o 'z b o s h id a g i b ir h a rfd a n ib o rat b o 'g 'in y o lg 'iz o 'zi o ld in g i s a trd a q o ld irilm ay d i: a — b a d iy em as, ab a — d iy ,e — sh ik d a n em as, e sh ik —d a n kabi: 2 ) s o 'z o x irid a g i b ir h a rfd an ib o ra t b o 'g 'in y o lg 'iz o 'zi k e y in g i s a trg a k o 'c h irilm a y d i: m u d o f a — a em as, m u d o —faa, m atb a — a em as, m a t — b a a kabi. 77. O 'z la s h m a s o 'z la m in g b o 'g 'in la ri c h e g a ra sid a k e lg a n ik k i y o k i u n d a n o rtiq u n d o s h q u y id a g ic h a k o 'ch irilad i: 76 1) ikki u n d o sh k elsa, u la r k e y in g i satrg a b irg alik d a k o 'ch irilad i: dia — g ram m a, m o n o — g rafiy a kabi: 2 ) u ch u n d o sh k elsa, b irin ch i u n d o sh o ld in g i sa trd a qoldirilib, q o lg a n ik k i u n d o sh k e y in g i sa trg a k o 'ch irilad i: silin —d rik kabi. 78. Bir to v u sh n i k o 'rsa tu v c h i harflar birikm asi b irg alik d a k o 'c h irila d i: p e —shay v o n , p e —shona, m ai —shat, p i —c h o q bi — ch iq —chi, si —ngil, d e —n g iz kabi. 79. Bosh h a rfla rd a n ib o ra t q isq artm alar, sh u n in g d e k , k o 'p xonali ra q a m la r sa trd a n s a trg a b o 'lib k o 'ch irilm ay d i: AQSH, BM T.ToshDU, 16,245,1994, XIX kabi. 80. H arfd a n ib o ra t sh a rtli b elg i o ’zi teg ish li ra q a m d a n ajratib k o 'ch irilm ay d i: 5 —«A»sinf, V «В» g u ru h i, HOgr, 15 ga, 105 m, 25 sm, 90 m m kabi. 81. A toqli o t ta rk ib ig a k ira d ig a n raq am n o m d a n a jra tilg a n holda k e y in g i s a trg a k o 'c h irilm a y d i: «N avroz —92» (festival), « O qituvchi — 91» (k o 'rik tanlov), «A ndijon», «Term iz» (g 'o 'z a navlari), «Boing — 767» sam o ly o t), «F o to n —774» ( (televizor) kabi. 82. A .J.Jab b o ro v , A.D. A bduvaliyev k a b ilard a ism n in g va ota ism in in g b irin c h i h a rfig a te n g q isq a rtm a la r fam iliyadan ajratib k o 'c h irilm a y d i. S h u n in g d e k v.b. (va boshqalar), sh .k .(sh u kabilar) sin g ari h a rfiy q is q a rtm a la r h a m o ld in g i so 'z d a n ajratib k o 'ch irilm ay d i. 77 LEKSIKOLOGIYA VA SEM ASIOLOGIYA L ek sik o lo g iy a va se m a sio lo g iy a h a q id a tu s h u n c h a L eksikologiya (ot. g re k . le x ik o s s o 'z g a oid va lo g o s — ta'lim ot) tiln in g lu g 'a t tark ib in i, le k sik a sin i o 'rg a n u v c h i tilsh u n o slik b o 'lim id ir. L ek sik o lo g iy an in g o ’rg a n ish m a n b a i til b o 'lsa , u n in g o 'rg a n is h p re d m e ti til lu g 'a t ta rk ib in in g q u y id a g i asp e k tla rid ir: a jtiln in g a so siy birlig i sifatid ag i s o 'z m uam m o si, le k sik b irlik lar tiplari: b) til lu g 'a t ta rk ib i stru k tu ra si: v) lu g 'a v iy b irlik la rn in g q o 'llan ilish i: g) lu g 'a t ta rk ib in in g b oyishi v a taraq q iy o ti: d )lek sik b irlik la rn in g tild a n ta s h q a rid a g i b o rliq b ilan o 'z a ro m unosabati: So'z u m u m lin g v istik m u am m o b o 'lib , sh u b o isd a n u m u m iy so 'z nazariyasi d o ira sid a h a m o 'rg a n ila d i. L ek sik b irlik lar d o irasig a n a fa q a t a lo h id a s o 'z la r (tugal s h a k lla n g a n birliklar), b alk i s o 'z g a te n g b a rq a ro r b irlik lar, m u ra k k a b , ta rk ib li s o 'z la r ham kiritilad i. Lekin so 'z la r aso siy lu g 'a v iy b irlik la r san alad i. S hakl va m a z m u n b irlig id a n ib o ra t s o 'z la r liso n iy b irlik sifatida u c h y o 'n a lish id a o 'rg a n ila d i: a )stru k tu r jih a td a n (so 'z n in g q u rilish x ususiyatlari); b )se m a n tik jih a td a n (so 'zn in g lu g 'a v iy m a ’nosi); v )fu n k sio n al jih a td a n (so 'zn in g liso n va n u tq s tru k tu ra s id a tu tg a n o'rni). S tru k tu r y o n d a s h u v d a s o 'z le k sik o lo g ik n a z a riy a sin in g aso siy vazifasi u n in g a lo h id a lig i va o 'z ig a x o slig i m ezo n larin i tik lash d ir. B irinchi h o la td a s o 'z s o 'z b irik m asi b ilan q iy o slan ib , u n in g tu g a l sh a k lla n g a n lik va a lo h id a lik b elg ila ri o ch ilad i. S o 'z n u tq d a g i an a litik sh a k lin in g liso n iy a so sla ri y o ritilad i. Ik k in c h i h o la td a so 'z n in g turli g ra m m a tik sh a k lla rid a n hosil q ilin g a n liso n iy in v a rian tin i tik lash x u su sid a s o 'z b o ra d i. Shu m u n o sa b a t b ila n g ra m a tik sh a k l o lg an lek sem a — so 'z s h a k l tu s h u n c h a s i m u ay y a n la sh tirila d i. S h u n in g d e k , lek se m a n in g tu rli n u tq iy v a ria n tla ri - fo n etik , m orfologik, le k sik — se m a n tik v a rian tlari ta d q iq qilinadi. L ug 'av iy b irlik la rn in g s e m a n tik tah lilid a , u la r (lu g 'a v iy birliklar) lek sik se m a n tik a — se m asio lo g iy a ta d q iq m a n b a ig a aylanadi. B unda so 'zn in g tu s h u n c h a (signifikat) v a b o rliq d a g i a talm ish (d en o to t)g a m u n o sab ati o 'rg a n ila d i. S em asio lo g iy a s o ’z la m in g se m a n tik tip larin i bir m a’n olilik va k o 'p m a ’nolilik, u m u m iy v a xususiy, m av h u m va m uayyan, k e n g va to r (g ip ero n im v a g ip o n im ), b o sh va hosila, t o ’g 'ri va k o 'c h m a m a 'n o la ri ta d q iq q ilin ad i. B u n d a aso siy e 'tib o r k o 'p 78 m a 'n o li so 'z la rn in g se m a n tik stru k tu ra sig a , s o 'z m a 'n o la ri tip lari va u la m i a jra tish m ezonlariga, s o 'z m a n o la rin in g o 'z g a rish i va ta ra q q iy o ti, so 'z n in g m a 'n o sin i y o 'q o tis h i va g ra m m a tik fo rm an tg a a y la n ish i — d e se m a n tiz a tsiy a h o d isa sig a q aratiladi. F u n k sio n al y o n d a sh u v d a s o 'z liso n n in g n u tq d a reallashuvi ja ra y o n id a g i roli, s h u n in g d e k , b o sh q a lisoniy s a th la r birliklari v o q e la n ish ig a , u la r u m u m iy m a 'n o la rin in g p arc h a la n ish ig a q o 'sh g a n «hissasi» tek sh irilad i. M asalan , o d a m c h a so 'z sh a k lid a o d am leksem asi — c h a q o 'sh im c h a sin in g « k ich ray tirish — kam sitish» m a 'n o sin i q izcha s o 'z id a g i « k ich ray tirish — erk alash » m a 'n o sid a n fa rq lag an , m orfologik s a th birligi b lg an — g a m o rfem asin in g «kichraytirish» U G M sini p a rc h a la b , u n in g b ir p a rc h a sin i ik k in c h i p a rc h a sid a n ajratg an . L eksikologiya le k sik a n i til tizim id ag i ich k i tizim (sistema) sifa tid a q aray d i. S h u n in g d e k , o 'z a ro m a'n o v iy u m u m iy lik k a eg a b o 'lg a n lu g 'a v iy b irlik lar y a n a d a k ich ik , ich k i tizim cha sifatida q a ra la d i. Shu a so sd a k a tta v a k ic h ik , ich k i tizim larn in g p o g 'o n ali, b ir —b irin i ta sh k il e tu v c h ilik m u n o sa b a tla ri ochiladi. M asalan, olm a o 'rik , n o k k a b i h o 'l m eva n o m lari b ir tizim ni tash k il e tad i. Sabzavot n o m la ri b o sh q a bir tizim ni ta sh k il qiladi. U lar y u q o riro q d a yana b irla sh a d i — k ic h ik tizim ch alard an tash k il to p g a n «m eva —sabzavot no m lari» tizim ini tash k il q ilad i v a u m u m lash tirish y u q o rig a qarab, b o 'Iish q u y ig a q a rab davom etav erad i. Uni ch izm ad a q u y id a g ic h a b e rish m um kin: B uni A S a lk a la m a n id z e o 'z ta d q iq o tid a q u y id a g ic h a u m u m la sh tirg a n . (89 —b e td a g i chizm a) S o 'zla rn in g g u ru h la ri (tizimi) h ajm k o ’lam jih a tid a n farqlanishi m u m k in . E ng k ic h ik lu g 'a v iy g u ru h la r s o 'z la rn in g sh a k lig a (om onim ), m a z m u n iy zid lig ich a (antonim lar), te n g m a 'n o lilik k a (sinonim lar) a so slan ad i. L eksikologiya n isb a ta n y irik ro q tizim b o 'lg a n le k sik —sem an tik m a y d o n la rn i ham o 'rg a n a d i. M asalan , «shaxs» le k sik — sem an tik m a y d o n i sh a x sn i ato v ch i b a rc h a lu g 'a v iy b irlik la m i q a m ra b oladi. T iln in g lu g 'a v iy tark ib i b ir xil em as. S o 'zlar tu rli a so sla rg a k o 'ra k o 'p la b k a te g o riy a la rg a ajratilad i. M asalan, q o 'lla n is h d arajasig a k o 'r a u m u m iy is te ’m ol va c h e g a ra la n g a n (yoki xususiy) leksika, q o 'lla n is h d av rig a k o 'ra e sk irg a n so 'zlar, zam o n av iy so 'z la r va n e o lo g izm lar, q o 'lla n is h d o ira sig a k o 'ra dialektizm lar, pro fessio n alizm lar, ja rg o n la r k a b i tu rla rg a b o 'lin a d i. L ek sik o lo g iy a til lu g 'a t ta rk ib in in g b o y ish in i o ’rg a n g a n d a uning 3 tip in i ajratad i. B ulardan 2 tasi (yangi s o 'z y asash , so 'z n i yangi m a 'n o d a q o 'lla sh ) ichki boyish im k o n iy a ti b o 'lsa, b itta si ta sh q i (so'z о 'zlash tirish ) im k o n iy atd ir. L u g 'a v iy b irlik larn in g b o rliq q a m u n o sa b a tin i o 'rg a n ish le k sik o lo g iy a n in g m uhim a s p e k tla rid a n biri san alad i. B u n d a u la m in g 79 r> - - ч - хл o f e $ с с & . 4 * л V v . A I „ > и V ‘> X Download 4.87 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|