Hozirgi o'zbek adabiy tili
Download 4.87 Mb. Pdf ko'rish
|
hozirgi o`zbek adabiy tili
|
CVZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA C R T A MAXSUS TA'LIM VAZ1RLIG1 M IRZO ULUG‘BEK NOM IDAGI O 'ZB EK ISTO N MILLIY UNIVERSITETI R.SAYFULLAYEVA, B.MENGLIYEV, M .QURBONOVA, G.BOQIYEVA HOZIRG1 O 'Z B E K ADABIY TILI (Kirish, F o n e tik a — fonologiyo, G rafika, T alatfuz va imlo, L eksikologiya, F razeologiya, Leksikografiya) T o sh k en t — 2005 S ayfullayeva R., Q u rb o n o v a М., M e n g liy e v B., B oqiyeva G. H ozirgi o 'z b e k tili. (Kirish, F o n e tik a — fo n p lo g iy a, G rafika, T alaffuz va imlo, L eksikologiya, F razeo lo g iy a, L eksikografiya). D arslik. T o sh k en t, 2005. - 181 b. U sh b u d a rslik — 220100 — F ilo lo g iy a (o 'z b e k filologiyasi) b ak alav rlik y o ’n a lish id a tah sil o la y o tg a n ta la b a la r u c h u n tay y o rlan g an . D arslik u z lu k siz t a ’lim tizim ida 1999 y iln in g 16 av g u stid a tasd iq lan ib , u m u m iy o 'r ta ta 'lim d a jo riy e tilg a n «O na tili» (qar.: U m um iy o 'rta t a ’lirn n in g d a v la t ta'lim s ta n d a rd v a o 'q u v d astu ri. «Ta'lim tara q q iy o ti» . 1999. 1 — m a x su s son), 2000 y iln in g 10 av g u stid a m a 'q u lla n ib , a k a d e m ik litse y la rn in g ijtim o iy — g u m a n ita r va filologiya y o 'n a lis h id a 2000 — 2001 o 'q u v y ilid a ta tb iq q ilin g a n «H ozirgi o 'z b e k a d a b iy tili» o 'q u v d a s tu rin in g (tuzuvchilar A .N urm onov, N .M a h m u d o v , A.Sobirov, N .Q osim ova) b ev o sita davom i b o 'lg a n O 'z b e k isto n R esp u b lik asi O liy va o 'rta m axsus ta'lim vazirlig in in g O liy o 'q u v y u rtla ria ro ilm iy —u s lu b iy b irla sh m a la r faoliyatini M u v o fiq la sh tiru v c h i k e n g a s h P re z id iu m id a m u h o k a m a e tilg an va ta s d iq la n g a n (2002 yil 15 iyun, 27 — b ay o n n o m a) 5 220.100 Filologiya (o 'z b e k filologiyasi) b a k a la v r y o 'n a lish i u c h u n n am u n av iy o 'q u v d a stu ri (tu zu v ch ilar H .N e'm ato v , N .M a h m u d o v , A N u rm o n o v , R.Sayfullayeva. Т., O 'zM U , 2003) aso sid a yozilgan. D arslikni y a ra tis h d a o 'z b e k tili fo n o lo g ik va le k sik sath larin i sistem ta d q iq q ilish n a tija sid a erish ilg a n y u tu q la rg a tay an ilg an . M as'u l m uharrir: M uharir: filologiya fan lari d o k to ri, professor H .G L N e'm ato v d o ts e n t T. E n azaro v T aqrizchilar: filologiya fan lari d o k to ri, pro fesso r . 1 ■ R .R asulov г J F ilologiya fan lari nom zo d i, d o tse n t [ t M .Q o d iro v U shbu d arslik O 'z M U o 'q u v ilm iy — u slu b iy k e n g a sh in in g 2004 yil 28 yanvar 4 — so n li y ig 'ilis h id a n a sh rg a tav siy a q ilin g a n . (B ayonnom a № 4) S zboshi Bu q llan m a o liy o 'q u v y u rtlari u c h u n «H ozirgi o 'z b e k ad ab iy tili» n am u n av iy d a stu ri (tuzuvchilar H .N e'm atov, N .M ahm udov, A .N urm onov, R .Sayfullayeva, M .Q urbonova. O 'zM U , 2003) asosida yozilgan b o 'lib , u n d a ho zirg i o 'z b e k a d a b iy tilin in g fonologik va lek sik —se m a n tik sa th la ri h a m d a b u tizim larning lisoniy h o lati talqini va n u tq iy v o q elan ish i yoritildi. Q o 'lla n m a o 'q u v —m e to d ik m aq sad larn i k o 'z la y o tg a n lig i va o 'z b e k tilsh u n o slig in in g m a 'lu m b ir tartib b o sq ich in i (jum ladan, sistem aviy form al —fu n k sio n al ta d q iq o tla m i y a k u n lo v ch i ish b o 'lg a n lig i sab ab li u n d a SH .R ahm atullayev, A A bduazizov, E.Begm atov, N .M ah m u d o v , H .N e'm atov, A N u rm o n o v , R.Rasulov, R.Safarova, filologiya fanlari nom zodlari M .N arziyeva, SH .O rifjonova, B.Q ilichev, G .N e ’m atova, L.N e'm atova, S H .B obojonov kab i tilsh u n o slarn in g ish la rid a n u n u m li foydalanildi va ayrim o 'rin la rd a q o 'lla n m a n in g m a'lu m b ir b a n d yoki b o 'lim lari sh u so h an i m ax su s ta d q iq q ilg an d isse rta tsio n v a m onografik ta d q iq o tla rd a n ay n an olindi B u n d ay o 'rin la r q lla n m a d a m anbalari k o 'rsa tilg a n h o ld a berildi. A ynan o lin m ag an lek in m onografik ta d q iq o tla rd a batafsil yo ritilgan m avzular (ch u n o n ch i, o 'z b e k tili fo n em alarin in g op p o zitiv siralari va turlari, fo n e tik h o d isalar, so 'zlararo m a'n o v iy v a shakliy m u n o sab atlar) b ay o n i aso sid a b e rilg a n b o 'lsa —da, b u m ono g rafik ta d q iq o tla r (ch u n o n ch i: A A b d u azizo v n in g « O 'zb ek tili fonologiyasi va m orfonologiyasi, M .M irto jiy ev n in g « z b e k tilid a polisem iya» va b.) k e n g ja m o a tc h ilik k a m a'lu m b o 'lg an lig i sab ab li alo h id a ta'k id lan m ad i. H o d isalarn in g xilm a —xil u su llar bilan b erilg an fahm iy (em pirik) tavsifi y o n d a sh u v la rd a n q a t'iy n azar o b y e k t um u m iy lig i aso sid a istasan g iz istam asan g iz h a m b ir xil yoki o 'zaro o 'x sh a sh b o 'lish i ta lab alarg a m ljallan g an o 'q u v q o 'lla n m a sid a o 'z b e k tili fonetik, le k sik b irlik la rn in g e m p irik tavsifi b u n d a n o ld in g i d arslik va q o 'Ila n m a la r b ilan b ir xildir. Shu sa b a b d a n b u q o 'lla n m a d a 1 9 5 0 -5 4 yillarda O 'zF A TAI to m o n id an tu rli m u alliflar to m o n id a n e 'lo n q ilin g an «H ozirgi zam on o 'z b e k tili k u rsid a n m ateriallar» risolalar sirasidan boshlab, oxirgi nashri 1992 y ilda a m a lg a o sh irilg a n U .Tursunov, S H .R ahm atullayev, A M u x to ro v la rn in g «H ozirgi o 'z b e k tili» q o 'lla n m a sig a c h a b e rilg a n tav siy alard an u n u m li fo ydalanildi. S hu b ilan b o g 'liq ra v ish d a eslatib o 'tis h joizki, q o 'lla n m a n in g «Kirish» q ism id a « O 'z b e k h alq in in g sh ak llan ish tarixi», « O 'zb ek a d a b iy tili ta ra q q iy o tin i d av rlash » , «Hozirgi o 'z b e k a d a b iy tili va 3 u n in g sh e v a la rg a m u n o sab ati» , « O 'z b e k a d a b iy tilin i o 'rg a n is h tarixi va b o sq ich lari» k ab i m avzular, Faxri K am olov, S H .S h o ab d u rah m o n o v , V .R eshetov, A .G 'ulom ov, G '.A b d u rah m o n o v , S H .S h u k u ro v , E.Fozilov, A .N urm onov, B .O 'rin b o y ev , A.Aliyev, S.lbrohim ov, F .A bdullayev, M .M irzayev kab i tilsh u n o sla rn in g , B .A hm edov, A .M u h am ad jo n o v , A .A sqarov k a b i ta rix c h i o lim larning, A .Q ay u m o v , B .V alixo'jayev, E.K arim ov, B .Q osim ov, N .K arim ov k a b i a d a b iy o tsh u n o sla rn in g ish larig a aso slan ilg an . Q o 'lla n m a b a k a la v ria t b o sq ic h id a g i ta la b a la r u c h u n m o 'lja lla n g a n lig i b o is u n d a fo nologiya va le k sik o lo g iy a n in g hali y e c h im in i to p m a g a n m u n o zarali n azariy m a sa la la rig a to 'x ta lin m a d i. Q o 'lla n m a n in g m a q sa d i o 'z b e k a d a b iy tili zotiy ta b ia tin in g m a'lu m bir q irralari h o zirg i h o latin i lison va n u tq fa rq la n ish i n u q ta i n a z a rid a n aso sla b b e rish d a n iboratdir. O 'z b e k tilin in g fo n o lo g ik va le k sik — s e m a n tik q u rilish in i y o ritish d a liso n iy b irlik la rg a u m u m iylik, m o h iy at, im k o n iy at, sab ab (UMIS) va u la rn in g v o q e y la n ish i n a tija sid a h o sil b o 'lg a n n u tq iy b irlik la rg a y a k k a lik (xususiylik), hodisa, v o q ey lik , o q ib a t (YAHVO) sifatid a m u n o s a b a td a b o 'lin d i. Lisoniy q o n u n iy a tla rn i y o ritish d a ilm iy tam o y il b irlig ig a p u tu r y e tk a zm aslik k a, m e to d ik k o ’rsa tm a la rg a a m a l q ilish g a, ifoda u su lin in g ta la b a la rb o p b o 'lish ig a, lin g v istik q o n u n iy a tla rn in g izo h lan ish i u c h u n k e ltirilg a n m iso llarn in g o 'z b e k a d a b iy tili u c h u n tip ik b o 'lis h ig a e 'tib o r b erild i. K ito b n in g o 'rta u m u m ta'lim m ak tab lari, a k a d e m ik litsey lar va kasb —h u n a r k o llejlari o 'q itu v c h ila ri u c h u n h a m q o 'lla n m a vazifasini o ’tash i k o 'z d a tu tildi. M u alliflar u sh b u k ito b o 'z b e k tilin in g fo n e tik a si v a lek sik asi b o 'y ic h a sistem y o 'n a lis h d a «H ozirgi o 'z b e k a d a b iy tili» d a stu ri (Т., O 'zM U . 2003) a so sid a y a ra tilg a n ilk q o 'lla n m a b o 'lg a n lig i b o is u n i m u k am m a lla sh tirish g a k o 'm a k la s h a d ig a n b a rc h a fik r — m u lo h azalarn i m a m n u n iy a t b ilan q a b u l qiladi. 4 KIRISH O 'Z B E K XALQI VA U N IN G SHAKLLANISH TARIXI H ar q a n d a y x alq n in g e tn ik tarixi u n g a b e rilg a n n o m g a nisbatan qad im iy d ir. S h u n in g d e k , o 'z b e k xalqi va u n in g k elib ch iq ish tarixi ham u n in g n o m ig a n isb a ta n q a d im ro q q a b o rib taq alad i. «O 'zbek» te rm in i — a slid a D ashti q ip c h o q d a istiq o m at q ilu v ch i tu rk iy q ab ila va e la tla m in g b ir q ism ig a b e rilg a n nom . T arix n in g g u v o h lik berishicha, D ashti q ip c h o q d a q a d im d a va o 'rta asrlard a, asosan, tu rk iy x alq la r va a lla q a c h o n la r o 'z o n a tilini u n u tib , tu rk la sh g a n m o 'g 'u l qav m i y ashab k elad i. A na sh u q ip c h o q c h o 'lin in g tu rk v a til jih a td a n tu rk la sh g a n ah o lisi tarix iy a sa rla rd a XIII asrn in g 80 — y illarid an b o sh lab o 'z b e k nom i b ila n u ch ray d i. M asalan, H am id u llo h K azviniy (1281 — 1350) D ashti q ip c h o q n i « m am lak ati o 'z b e k » (o 'z b e k la r m am lakati) yoki «ulusi o 'z b e k » (o 'z b e k ulusi) d e b yozsa, Al — K alk o sh a n d iy (1418 .yilda v afo t etg an ) u larn in g p o d sh o la rin i «m aliki b ilad o'zbek» (o 'z b e k la r m a m la k a tin in g podshosi) d e b atay d i. N izo m id d in Shom iy (1404 y ild a n k e y in vafot e tg a n ), S h arafid d in Ali Y azdiy (vafoti 1454 yilda), A b d u razzo q S a m a rq a n d iy (1413—1482) va X o n d a m ir (1475 — 1535) a sa rla rid a ham o 'z b e k la r h a q id a q im m atli m a ’lu m o tla r beriladi. Biroq u la rn in g b a rc h a sid a XV asr b o sh la rig a q a d a r o 'z b e k la r haq id a g a p k e tg a n d a , D ashti q ip c h o q x alq i — k o 'c h m a n c h i o 'z b e k la r tu sh u n ilg a n . M ark aziy O siy o n in g d e h q o n c h ilik v o h alarid a, b irinchi n av b atd a, M o v a ro u n n a h rd a , q a d im d a n istiq o m a t qilib k e lg a n xalq esa, a g a r u tu rk iy tild a so 'z la sh g a n b o 'lsa, tu rk la r d e b atalg an . U larn in g tili D ashti q ip c h o q o 'z b e k la rin in g tili b ilan b ir xil bo'lib, tu rk iy tiln in g tu rli lah ja la rid a edi. M o v a ro u n n a h r tu rk la ri va u n in g tu rk iy la sh g a n x a lq i o 'z la rin i tu rk iy q av m vakillari d e b bilganlar. D ash ti q ip c h o q n in g tu rk iy zab o n x alq i XVI a sr b o sh larid a M o v a ro u n n a h rg a h o zirg i O 'z b e k isto n h u d u d ig a k elib o 'rn a sh ib : o lg a c h , u la r tu rk iy la sh g a n yerli sa rtla r h a m d a b u y u rtd a u n g a c h a m ilo d d an a w a lg i II a srd a n b o sh lab y a sh a b k e la y o tg a n tu rk iy t q a b ila la r b ila n q o rish ib k e tad ilar. D ashti q ip c h o q n in g k o 'c h m a n c h i o 'z b e k la ri n o m i tu rk iy tild a so 'z lash u v ch i b a rc h a M o v a ra u n n a h r va X orazm ah o lisig a k e y in c h a lik e tn o n im sifatida o 'td i, xolos. A slida h o zirg i O 'z b e k is to n h u d u d id a XVI a srd a n to 1924 y ilg a c h a yashab k e lg a n tu rk iy z a b o n x alq la r o 'z b e k la r, c h ig 'a to y la r, sartlar, fo rsiy zab o n lar e sa to jik lar d e b a ta b k elin d i. 1924 y ild a sh o 'ro la r to m o n id a n M ark a z iy O siy o d a o 'tk a z ilg a n m illiy d a v latn i ch e g a ra lash siy o sati tu fay li o 'z b e k a tam asi O 'z b e k isto n h u d u d id a yash o v ch i b a rc h a tu rk iy z a b o n a h o lig a u m u m iy — m illiy n o m qilib berildi. 5 H ozirgi k u n d a «o 'z b e k » a ta m a si e tn ik m a zm u n n i to 'la ifoda e ta d i va b u e tn ik n o m o stid a b u tu n b ir x a lq ja h o n d a ta n o lin g an . X sh, o 'z b e k la rn in g xalq sifa tid a sh a k lla n ish i q a n d a y k e c h g a n ? O 'z b e k is to n M a rk a z iy O siy o n in g q a d im d a n o 'tro q d eh q o n c h ilik m ad a n iy a ti c h o q la ri ta rk ib to p g a n h u d u d id a jo y lash g an . A g ar uzoq o 'tm is h g a n a z a r ta sh la y d ig a n b o 'ls a k , M ark aziy O siyo tu b a h o lisin in g to sh va b ro n z a a s rid a q a n d a y n o m la n g a n i b iz g a n o m a 'lu m . A m m o ilk te m ir d a v rid a n (m ilo d d a n a w a lg i VIII —VII a srla rd a n b o sh lab , O 'z b e k is to n te rrito riy a sid a y a s h a g a n x a lq la r q a d im g i d e h q o n c h ilik v o h alari n o m i bilan , y a ’ni S o 'g 'd iy o n a d a s u g 'd iy la r, q a d im g i X o razm d a x o razm iy lar, q a d im g i b a q triy a d a — b a x ta rla r, q a d im g i C h o c h d a ch o c h lik la r, a tro fd a g i d a s h t ah o lisi esa sa k la r d e b a ta lg a n . Bu ta rix iy n o m la r O 'r ta O siy o v a E ron x alq la rin in g m u q a d d a s kito b i «A vesto», a h m o n iy p o d s h o la rn in g q o y a to sh la rig a y o zib q o ld irilg a n k ito b la rid a , y u n o n o lim larin in g a sa rla rid a u ch ray d i. O 'r ta O siy o n in g a n a sh u v o h a va d a sh t x a lq la rin in g m a 'lu m qism i S h a rq iy E ro n tilla r g u ru h ig a k iru v ch i s o 'g 'd v a x o razm iy tilla rid a g a p la sh g a n la r. T arixiy h a q iq a t n u q ta i n a z a rid a n q a ra g a n d a , h o zirg i zam o n o 'z b e k tili tu rk iy tillar n e g iz id a ta n la n g a n b o 'lsa , fors —to jik tili S h a rq iy X u ro so n , y a 'n i forsiy til aso sid a sh a k lla n d i, y a 'n i to jik tili (tojik x a lq i em as) h o zirg i T o jik isto n te rrito riy a sid a n ta sh q a ri, A m u d a ry o n in g n a rig i tara fid a , M u rg ’o b vohasi, h o zirg i A fg 'o n isto n va shim oli — s h a rq iy e ro n zo n a sid a sh ak llan ib , a sta —se k in ilk feodalizm , ay n iq sa, d a s tla b k i so m o n iy la r d a v rid a s o ’g 'd y u rtig a ja d a l k irib keld i. M a ’lu m k i, g a rc h i q a d im g i s o 'g 'd iy va x o razm iy tillari o 'z b e k va to jik x a lq la rin in g h o z irg i zam on tillari d a ra ja sig a b e v o sita o 'sib c h iq m a g a n b o 'ls a —da, a n a sh u tilla rd a s o 'z la sh g a n q a d im g i tu b ah o li — o 'z b e k v a to jik la rn in g e la t sifatid a sh a k lla n ish id a d a s tla b k i aso siy e tn ik q a tla m n i tash k il e tg a n . L ekin b u la rn in g h a r ik k alasi h a m to x a lq b o 'lib s h a k lla n g u n g a q a d a r u zo q tarix iy y ln i b o sib o 'td i va m u ra k k a b e tn ik ja ra y o n n i b o sh d a n k ech ird i. N a tija d a u la rn in g jism o n iy —b io lo g ik tu z ilish id a b ir xillilik, a y n an o 'x s h a s h lik so d ir b o 'ld i. B uni olim lar h o zirg i zam o n o 'z b e k x alqi v a v o h a to jik la rig a x o s «ikki d a ry o o ra lig 'i tipi» d e b a tash ad i. M ilo d d a n a w a lg i II — I v a m ilo d iy e ra n in g I — IV a srla rid a b u tip v akillari, ay n iq sa , ho zirg i O 'z b e k isto n h u d u d in in g m a rk a z iy va ja n u b iy sh a h a rla ri ah o lisi o ra sid a sezilarli e tn ik q a tla m g a e g a ed i. Ilk feo d al d a v rg a k e lib , u la r q ish lo q ah o lisi o ra sig a h a m k irib b o rd i. O 'r ta O siy o x a lq la rin in g sh a k lla n ish id a ik k i d a ry o a tro fid a n k o 'c h ib k e lg a n q a b ila v a e la tla m in g roli h a m k a tta b o 'ld i. Y uyechjilar, x io n itla r, kid aritlar, v a e fta litla r ittifo q i O 'rta O siy o n in g sh im o lid a n u n in g m a rk a z iy va ja n u b iy v ilo y atlarig a m ilo d n in g FV—V asrlari d a v o m id a k irib k e ld i. N a tija d a b u y e rd a g i a h o lin in g m o d d iy 6 m ad a n iy a tid a g i hozirgi a n 'a n a ta'siri kam ayib, nozik va nafis, x u sh b ich im va sifatli k u lo lch ilik m ah su lo tlari o 'rn in i d a g 'a l, yarim o 'tro q , c h o rv ad o r ah li h u n a rm a n d c h ilig i egalladi. Fan b u o 'z g a rish la rn in g e tn ik jaray o n b ilan ham b o g 'liq ek an in i k o 'rsa tm o q d a . T o 'g 'ri, a rx e o lo g ik m ateriallarg a qarab, u larn in g qaysi x alq q a xosligini ay tish qiyin. A m m o a rx eo lo g lar a n a shu m ad an iy at m ateriallari o rasid a VI —VII asr tu rk iy x alq larig a xos u ru g ' —aym oq belgilari u ch rash in i q ay d q ilish ad ik i, b u larn in g ilm iy tahlili o 'sh a m ad an iy at vorislari tu rk iy x alq la r e k a n lig id a n d a lo lat b eradi. D em ak, S ird ary o n in g o 'rta va q u y i havzasi ra y o n larid a m ilo d d an a w a lg i II —I va m ilodning to VI asrig a q a d a r ham tu rk iy tilda so 'zlash u v ch i x alq la r y ash ag an . B unga, sh u n in g d e k , Y ettisuvdan, y a'n i Issiqko'l y aq in id a n sak q a b ila o q so q o li q a b rid a n to p ilg an yozuvni dalil qilib k o 'rsa tish m um kin. Bu m o zorning m ilo d d an a w a lg i FV —III asrg a oid e k a n lig ig a sh u b h a y o 'q . T ilsh u n o s olim lar bu yozuvni q a d im g i tu rk iy y o zu v d e b e'lo n qildilar. M arkaziy O siyo g 'a rb iy tu rk h o q o n lig i tark ib ig a o 'tg a c h , b u o 'lk a g a tu rk iy x a q la rn in g g u ru h — g u ru h b o 'lib kelishi tezlashdi. N a tija d a qad im g i X orazm , F a rg 'o n a vodiysi, h a tto s o 'g 'd tu p ro g 'in in g a n c h a q ism id a m a h a lliy ah o lin in g til jih a td a n tu rk iy lash ish jarayoni k u c h ay d i. VI asrn in g 60 — 70 — y illarid ay o q , tu rk iy x alq larn in g k a tta b ir g u ru h i A m u d ary o so h illarig a y aqinlashdilar. Ular ja n u b iy O 'zb ek isto n , h a tto S him oliy A fg 'o n isto n y erlarig a ham borib yetdilar. VI asrn in g ik k in c h i yarm i d av o m id a g 'a rb iy tu rk xoqonligi tu rk la rin in g k a tta b ir q ism i hozirgi B uxoro territo riy asid a joylashib oldilar. VII asrg a kelib, S ird ary o n in g o 'n g sohili ray o n larid an b u tu n Z arafshon v o diysi ra y o n larig a tu rk la rn in g y a n g i —y an g i g u ru h la ri k ela boshladi. T u rk iy ah o li son jih atid an to b o ra k o 'p ay ib , u la rn in g m ahalliy ah o li o 'rta s id a g i e tn ik q atlam i qalin lash ib bordi. Ibn X avqal (X asrd a y ash ag an ) m in g larch a tu rk oilalari — o 'g 'iz la rn in g C h im k e n td a n g 'a rb v a ja n u b sari k o 'c h ib borg an lig i, u la rn in g k a tta qism i u n g a c h a S ird ary o n in g o 'n g q irg 'o q ray o n larid a istiq o m at q ilg an lig i h a q id a x a b a r berad i. A rablar M o v a ra u n n a h rd a o 'z h u k m ro n lig in i m u stah k am lab olg ach , VIII asrn in g 30 —y illarid a s o 'g 'd tu p ro g 'ig a tu rk la rn in g k a tta g u ru h sh ak lid a kirib k elish i se k in lash d i. A rablarga q a d a r kelib o 'rn a sh ib q o lg an tu rk iy q a b ila la rn in g arab lar h u k m ro n lig i va som oniylar d av rid a (VIII —X asrlar) to b o ra o 'tro q h ay o t tarziga k o 'c h ish i tezlashdi. Shosh, F a rg 'o n a , va X orazm da tu rk iy x alq la r m ah alliy aholi o rasig a to b o ra sin g ib o 'tro q la sh g a n tu rk la r va til jih a tid a n tu rk la sh g a n yerli ah o li «sart» d e b ataluvchi e tn ik q a tla m g a ay lan ib bordi. O 'z b e k x alq in in g e tn ik tarix id a q a rlu q la r va q o rax o n iy tu rk la rn in g ham о ‘m i bor. VIII a sr o 'rta la rid a Shim oliy F a rg 'o n a 7 y erlarid a, S ird a ry o n in g sh a rq id a n to Y e ttisu v g ach a b o 'lg a n y e rla rd a q o ra x o n iy lar o 'z h u k m ro n lig in i o 'rn a td i. X a s rn in g o 'rta la rid a n bu zo n ad a q o ra x o n iy la r d a v la ti ta sh k il to p d i. Q o ra x o n iy la r d a v lati ta rk ib id a a rg 'u , tu x si, q a rlu q .c h ig il va y a g 'm o q a b ila la ri b o 'lib , u la rd a n , ay n iq sa, d a stla b k i to 'rtta s i m a d a n iy jih a td a n b o s h q a tu rk iy q a b ila la rd a n a n c h a u stu n lig i b ilan ajralib tu ra r edi. X a srn in g o x irlarid an tu rk iy e tn ik q a tla m n in g M o v a ra u n n a h rn in g b a rc h a h u d u d la rid a u s tu n lig in i ta 'm in lo v ch i tarix iy v o q e y a la r so d ir b o 'ld i. S ird ary o d an Y e ttisu v g a c h a b o 'lg a n y e rla rd a , sh im o liy F a rg 'o n a va b u tu n S h arq iy T u rk is to n d a o 'z h u k m ro n lig in i o 'rn a tg a n q o ra x o n iy tu rk lari X a sr o x irlarid a M o v a ra u n n a h rn in g ic h k i h u d u d la rig a ham kirib k eld ilar. Q o ra x o n iy la r z a m o n id a m a m la k a tn in g tu rk iy q atlam k irm ag an b iro r y e ri q o lm ad i. Bu d a v rd a (XI —XII asrlard a) b u tu n M o v a ra u n n a h rd a a h o lin in g tu rk iy tild a g a p la sh u v c h i q a tla m i, shu ju m la d a n , s u g 'd iy la r ham ja m iy a tn in g b a rc h a ijtim o iy —iq tiso d iy va m a d a n iy h a y o tid a u s tu n b o 'lis h ig a q aram ay , S am a rq a n d v a B uxoro kab i sh a h a rla rd a ham fors —to jik tilid a so 'z la sh ish v a yozish d av o m e tard i. Bu h o i fa q a t a d a b iy d o ira la rd a em as, rasm iy m a h k a m a la rd a ham sezilardi. Lekin F a rg 'o n a v a S hosh s h a h a rla rid a (M arg 'ilo n , Isfara, X o 'ja n d b u n d a n m u stasn o ) va X o razm d a ah v o l b o sh q a c h a edi. T u rk tilid a s z la sh u v c h ila r q a tla m i fors tili q a tla m id a n k u c h li b o 'lib , u n in g ta'siri s o 'g 'd s h a h a r m u h itig a h a m ja d a l kirib b o rard i. Q o ra x o n iy la rd a n k e y in o 'z b e k x a lq i ta rk ib ig a q o 's h ilg a n y a n g i e tn ik k o m p o n e n t u n in g jism o n iy q iy o fasi —a n tro p o lo g ik tip in in g kesk in zg a rish ig a o lib k e lad i. O 'r ta O siy o n in g C h in g iz x o n to m o n id a n b o sib o lin ish i (XIII asr) ham , va XVI asr b o sh id a S h ay b o n iy x o n b o sh liq D ash ti q ip c h o q k o 'c h m a n c h i o 'z b e k la ri ham o 'z b e k la rn in g tip in i ta m o m a n o 'z g a rtira o lm ad ilar. S huni ham ay tish kerak k i, C h in g iz x o n b ila n k e lg a n m o 'g 'u l u ru g 'la ri o rasid a tu rk iy q ab ila la r o zch ilik n i ta s h k il e ta rd ila r. S h a y b o n iy x o n b ila n k e lg a n k o 'c h m a n c h i o 'z b e k la r o ra sid a esa, a k sin c h a , tu rk iy la sh g a n m o 'g 'u l u ru g 'la ri k o 'p c h ilik n i ta sh k il e ta r ed i. U lar orlot, d o 'rm o n , q o 'n g 'iro t, m a n g 'it, n u k u s, ch ilib o y , k e n a g a s, m in g k a b i tu rk iy la sh g a n ay m o q la r b o 'lib , y an a u z o q y illa r d a v o m id a a lo h id a e tn ik g u ru h la r b o 'lib yash ab q o lav erd ilar. U la rn in g a n tro p o lo g ik qiyofasi m u m to z m o 'g 'u l tipini eslatard i. B u n d ag i ay rim q a b ila la r tu rk iy e tn ik g u ru h la m in g q u ram asi edi. U lar k o 'p h o lla rd a e tn ik k elib ch iq ish i b o 'y ic h a em as, b alki h u d u d iy tam o y il b o 'y ic h a u y u sh g a n ed ilar. S h u n in g u c h u n h am u la r k ey in c h a lik o s o n lik b ila n M o v a ro u n n a h r x a lq lari ta rk ib ig a sin g ib k etd ilar. S o 'n g g i q a b ila la r k e y in c h a lik o 'z b e k m illatin in g sh a k lla n ish id a m u h im ro l o 'y n a d ila r. 8 O 'Z B E K ADABIY TILI TARAQQIYOTINI DAVRLASHTIRISH A d ab iy til u m u m x a lq tilin in g ishlov b erilgan, sa y q allash tirilg an va m a'lu m b ir m e'y o rg a so lin g an shaklidir. D em ak, o 'z b e k a d a b iy tili sh ev a va lah jalar b ir b u tu n lig id a n ib o rat b o 'lg a n o 'z b e k m illiy tilidan farq lan ad i. O 'z b e k a d a b iy tili o 'z b e k m illatiga teg ish li b o 'lg a n lig i sab ab li m illiy tiln in g ta rk ib iy qism i h iso b lan ad i va u b ilan b u tu n — qism m u n o sa b a tid a b o 'lad i. O 'z b e k a d a b iy tili u zo q davom e tg a n tad rijiy ta ra q q iy o tg a ega. O 'z b e k a d a b iy tilin in g tarixi b e sh ta k a tta davrni o 'z ich ig a oladi: 1 I. Eng q a d im g i tu rk iy til (V asrgacha). II. Q a d im g i tu rk iy a d a b iy til (V —X asrlar). III.E ski tu rk iy a d a b iy til (XI —XIII asrlar). IV .E ski o 'z b e k a d a b iy tili (X IV —XIX asrn in g 1 — y arm i). V. Y angi o 'z b e k a d a b iy tili (XIX asrn in g 2 —yarm i). V I.H ozirgi o 'z b e k a d a b iy tili(X X —asrd a n b o sh lab hozirgacha). Download 4.87 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|