Hozirgi o'zbek adabiy tili

3. 
M orfem a v a q o'shim cha. M orfem a le k se m ad a n a jralg a n h o ld a 
o 'z m o h iy atin i n a m o y o n q ila o lm ay d ig an , shakl va d e n o ta tiv
b o 'lm a g a n m a z m u n n in g b irlig id an ib o rat b o 'lg a n k ich ik lisoniy 
birlikdir. Q o 's h im c h a esa a n a sh u psixofizik m o h iy atn in g n u tq d a
n am oyon b o 'lish id ir. M o rfem a ham tash q i (moddiy) va ich k i (m a'no, 
vazifa) jih a tla r y a x litlig id a n iborat. A tov m ustaqilligiga, m u staq il 
sin ta k tik m av q e g a e g a b o 'lm a g a n b u birliklar o 'z id a le k sik va 
g ram m atik m o h iy a tla rn i u y g 'u n la s h tirg a n bo'ladi:
a)y an g i s o 'z la r hosil qiladi;
b )so 'z la rg a q o 'sh im c h a le k sik — se m a n tik q iym al beradi.
33

---

Н аг b ir tilg a xos b irlik la r b o sh q a tilla rn ik id a n o 'z a ro farq lan ad i. 
M asalan , 
am orf, 
a g g ly u tin a tiv
va 
flek tiv tilla rd a g i 
le k se m a la r 
m o h iy atan o 'z ig a xosdir.
4.Q olip va h o sila . Lisoniy b irlik larn in g n a v b a td a g i turi q u rilm a
— q o lip lard ir. Q o lip d e g a n d a y asam a so'z, s o 'z b irik m asi va g a p la r 
hosil q ilish sx em alari tu sh u n ila d i. Q o lip la r ikki xil b o 'la d i:
a) s o 'z y asash qoliplari;
b) sin ta k tik (so'z b irik m a si va gap) q o lip lari.
Q o lip la r h a m b o s h q a liso n iy b irlik lar kab i U M IS tab ia tli b o 'la d i. 
M asalan , n u tq im iz d a g i c h e k siz y asam a s o 'z la r (m asalan, (sutchi), 
(nisholdachi) k a b i b itta b e v o sita k u z a tish d a b e rilm a g a n liso n iy b irlik 
(m asalan, 
(narsa —b u y u m
oti+ ch i= sh u
n a rsa —b u y u m
b ilan 
s h u g 'u lla n u v c h i 
kishi) 
y a ’ni 
s o 'z
y asash
q o lip in in g
n u tq iy
h osilalaridir. k ito b n i o 'q im o q n u tq iy h osilasi b o s h q a o 'z ig a o 'x sh a sh
c h e k siz s o 'z b irik m alari (q o g 'o z n i y irtm o q , u y n i so tm o q va h.k.) b ilan 
b irg a lik d a [O t1 k.+ F e’l] = v o sitasiz to 'ld iru v c h ili fe'lli b irik m a] lisoniy 
s in ta k tik q o lip id a n c h iq q a n n u tq iy h o silalard ir.
Q o lip la r m iq d o ra n c h e k la n g a n b o 'lib , m asalan , o 'z b e k tilid a so 'z
b irik m a si hosil q ilish n in g
18 
ta u stu v o r q o lip i 
a jra tilg a n
va 
n u tq im iz d a u la rd a n so n —sa n o q siz so 'z b irik m alari h o sil qilam iz.
Q o lip la r ham b o s h q a liso n iy b irlik la r kab i sh a k l v a m azm u n
y a x litlig id a n iborat. Y u q o rid a k e ltirilg a n q o lip la rn in g te n g lik d a n c h a p
q ism i sh ak liy , o 'n g q ism i e sa m a z m u n to m o n i d e b y u ritilad i. 
Q o lip la rn in g [Sifat+Ot] ta rz id a m a zm u n iy to m o n siz b e rilish i h a m xato
em as. C h u n k i, .m asalan , [ — mi) m o rfem asi m isol sifa tid a o lin g a n d a , 
u n in g g ra m m a tik m a'n o si, [kitob] le k se m a si h a q id a fik r y u ritilg a n d a , 
h a r d o im u n in g sem em asi h a m b e rilish i [m asalan, [ —ch i= so 'ro q , 
ta a jju b b ild iru v ch i m orfem a), [kitob — v a ra q la rid a n ta sh k il to p g a n , 
m u q o v a la n g a n , b o sm a y o k i q  ly o zm a h o ld a g i o 'q is h q u ro li] urf 
em as. S hu b o isd a n q o lip la r h a q id a g a p k e tg a n d a , u la rn in g m azm u n
to m o n in i q a y d e tib o 'tiris h n in g h o ja ti y o 'q .
S h u n d a y qilib fo n em a, m orfem a, le k se m a va q o lip liso n iy
b irlik la r b o 'lib , tovush, q o 'sh im c h a , so'z, s o 'z b irik m asi v a g a p la r 
n u tq iy b irlik lar san alad i. U larn in g o 'z a ro m u n o sa b a ti v a o 'z ig a xos 
b e lg ila rig a d o ir fik rlam i ja d v a ld a q u y id a g ic h a x u lo salash m u m k in :
34

---

BORLIQ
TIL
LISON
N U TQ
fo n em a 
tovush
m orfem a 
q o 'sh im c h a
le k se m a
so 'z
q o lip
yasam a so'z,
so 'z birikm asi, g a p
Lisoniy va n u tq iy b irlik lar o 'z a ro q u y id ag i d ia le k tik m u n o sa b a td a
b o 'lad i:
LISONIY
BIRLIKLAR
N UTQIY
BIRLIKLAR
um u m iy lik
m o h iy a t
im k o n iy at
sabab
x u su siy lik
h odisa
v o q elik
o q ib at
Lisoniy va n u tq iy b irlik lar o 'zaro q u y id a g i q a ra m a — qarshi 
b e lg ila rg a e g a b o 'lad i:
LISONIY
BIRLIKLAR
NUTQ IY
BIRLIKLAR
m o d d iy lik d a n xoli 
c h e k la n g a n
ijtim oiy 
b a rq a ro r
m o d d iy lik k a eg a
ch ek siz 
ind iv id u al 
o 'tk in c h i
35

---

L IS O N IY P A R A D IG M A V A U N IN G TU R LA R I
L isoniy b irlik la r b ir —birini esla tib tu rish x o ssasig a eg a. S hu 
b o isd an u la r ja m iy a t a 'z o la ri o n g id a b ir tizim g a b irla sh g a n h o ld a
y ash ay d i. M a sa la n , [a] fo n em asi [o| 
fo n em asin i, (u) fo n em aci [o ‘] 
fo n em asin i, |i] fo n e m a si (e] fonem asini esla ta d i. L ekin [a) fo n em asi 
[q] y o k i |h ] fo n e m a sin i eslatm ay d i. C h u n k i u la r ikki tizim — u nli va 
u n d o s h la r 
tizim ig a 
k irad i. 
U nlilar 
b ir —b irin i 
u n lila r 
tizim ida, 
u n d o s h la r b ir —b irin i u n d o s h la r tizim id a e s la ta oladi. H a tto [u] 
fo n e m a sin in g [a]ni e sla tish i o 'z tizim doshlari b ilan b irg a lik d a a m a lg a
oshiriladi. M asalan , (a), [o] fo n em alari k ich ik , ich k i tizim hosil qilib, 
u la r b irg a lik d a q o lg a n fo n e m a la r ju ftlik larin i e sla ta d i. E slatish ikki 
to m o n la m a b o 'lis h i h a m m um kin. M asalan , [yuz] lek sem asi b ir 
to m o n d a n [bet], [ch eh ra], [jam ol], [oraz] k a b i b irlik la m i, ik k in c h i 
to m o n d a n [b u n in ], [ko'z], [q u lo q ], [qosh], [lab] lek se m a la rin i e sla ta d i 
va b u n d a u ikki tiz im n in g a'zosi h iso b lan ad i.
Bir —b irin i 
e sla tu v c h i 
b irlik lar 
u m u m iy , 
o 'x s h a s h
b e lg i — 
x u su siy a tla rg a
e g a b o 'la d i. A na sh u o 'x s h a s h lik va u m u m iy lik
u la rn in g b irla sh tiru v c h i, b o g 'la b , b ir tizim d a u sh la b tu ru v c h i b elg ilari 
san alad i. M a sa la n , u n lila r «sof ovozga eg alik» u m u m iy b elg isi o stid a 
b irlash ad i. A m m o u la r farqli b e lg ila rg a ham e g a b o 'lis h i sh art. 
M asalan , 
[a] 
« la b lan m ag an lik » , [o] 
« lab lan g an lik »
farq lo v ch i
b e lg ila rg a eg a, « k en g lik » b e lg ila ri e sa u la rn i b irlash tirad i.
U m u m iy b e lg ila ri a so sid a b irla sh g a n va b ir —b irini 
taq o zo
e ta d ig a n , a m m o h a r b iri o 'z ig a xos 
b elg ila ri b ila n b o sh q a sig a
q a ra m a — q a rsh i tu ru v c h i liso n iy b irlik lar tizim i p a ra d ig m a d e y ilad i 
(p a ra d ig m a g re k c h a p a ra d e ig m a — m isol, n a m u n a d e g a n m a 'n o n i 
b ild irad i). P a ra d ig m a n i ta sh k il e tu v c h i b irlik lar p a ra d ig m a a ’zolari 
d e b y u ritilad i. P a ra d ig m a d a k a m id a ik k ita a'zo va u la r b ir liso n iy
s a th g a m a n s u b b o 'lis h i sh art. Bir p a ra d ig m a a'z o la ri o ra sid a g i o 'z a ro
m u n o s a b a t p a ra d ig m a tik m u n o sa b a t d ey ilad i.
F .S o ssy u r liso n iy m ik ro sistem a va u m u m a n , liso n iy b irlik lar
o ra sid a g i 
p a ra d ig m a tik
(assotsiativ, 
b ir —b irin i 
e sla tib
tu rish , 
o 'x sh a sh lik ) 
m u n o sa b a tla rin i liso n iy b irlik lar u c h u n e n g aso siy
m u n o s a b a t sifa tid a b a h o la g a n edi.
Bir 
p a ra d ig m a
ta rk ib ig a
k ira d ig a n
b irlik la r 
q u y id a g i 
x u su siy a tla rg a e g a b o 'lis h i kerak:
1 .P a ra d ig m a d a g i 
b itta
b irlik
e s la n g a n d a , 
sh u
p a ra d ig m a g a
k iru v c h i b o s h q a a 'z o la r h a m x o tirlan ish i (esga olinishi) zarur;
2 .H ar 
b ir 
k o n k re t 
n u tq
sh a ro itid a
o 'z a ro
p a ra d ig m a tik
m u n o s a b a tla rd a tu rg a n b irlik lard an , y a'n i p a ra d ig m a a ’zo larid an
b itta si ta n la n ish i lozim;
36

---

3.Bir p a ra d ig m a n in g a'zo lari o 'z a ro o 'x sh a sh lik b ilan birga, har 
b ir a ’zo ik k in c h isid a n q a y sid ir b ir x ususiy b elg isi bilan farqlanib 
tu rish i lozim;
4.P arad ig m a a'zo lari n u tq d a b ir po zitsiy ad a (m avqeda) k ela olib, 
b ir —b irini m a'lu m h o la tla rd a alm ash tira olishi, o 'rn in i egallashi 
m um kin.
Lisoniy p a ra d ig m a va u n in g
a ’zolariga 
n isb atan
F.Sossyur 
to m o n id a n q o 'y ilg a n b u ta la b la r k e y in g i qariyb yuz yillardan beri 
d ey a rli o 'z g arish siz sa q la n ib k e lm o q d a.
P arad ig m alar, q am ro v ig a k o 'ra , k a tta va k ich ik yoki ta sh q i va 
ich k i p a ra d ig m a la rg a b o 'lin ad i. Bu p a ra d ig m a la r b ir —birig a nisbatan 
o lin ad i. M asalan, u n d o s h la r ja ra n g li va jaran g sizlarg a b o 'lin ad i. 
D em ak, p a ra d ig m a tik m u n o sa b a t ata m a sin in g m uqobillari sifatida 
o 'x sh a sh lik
m u n o sab ati, 
asso tsiativ
m u n o sa b a t 
atam alari 
ham
ishlatiladi. Tizim a ta m a si ham k o 'p h o lla rd a p a rad ig m a atam asi 
o 'm id a ishlatiladi: u n lila r tizim i, k e lish ik tizim i kabi. Ja ra n g li va 
ja ra n g siz la r a lo h id a k ic h ik y o k i ich k i p a ra d ig m a la r b o 'lib , u n d o sh lar 
tizim i b ir b u tu n h o ld a u la rg a n isb a ta n k a tta yoki ta sh q i parad ig m a 
d ey ilad i.
Lisoniy b irlik lar tizim in in g q ay si liso n iy sa th g a m an su b lig ig a 
k o 'ra , fonetik, leksik, m orfologik, sin ta k tik p a ra d ig m a la r farqlanadi.
A y tilg an id ek , fo n em alar tizim i va u larn in g ichki bo 'lin ish lari 
fo n o lo g ik
p a ra d ig m a la r 
d ey ilad i. 
F o n o lo g ik
p ara d ig m a la m in g
x u su siy atlari, 
u n i 
tash k il 
e tu v c h i 
birlik larn in g
p arad ig m atik
m u n o sa b a tla ri 
x u su sid a
« F o n etik a —fonologiya» 
b o 'lim id a
bahs 
yuritiladi.
S em an tik — gram m atik u m u m iy lik k a e g a b o 'lg a n le k sik birliklar 
lu g 'a v iy p a ra d ig m a n i tash k il e tad i. S inonim ik, parto n im ik , giponim ik, 
iy erarxionim ik, g rad u o n im ik , fu n k sio n im ik q a to rla rg a b irlash g an
le k se m a la r tizimi, a lo h id a lu g 'a v iy g u ru h la r, lu g 'a v iy — m avzuviy 
to 'd a , 
lu g 'a v iy —m azm u n iy m ay d o n , so 'z tu rk u m lari ham yirik 
(m akro) p a ra d ig m a la rn i tash k il e tad i. L eksik p a ra d ig m a va u lard a 
am al qilu v ch i p a ra d ig m a tik m u n o sa b a tla r h aq id a «L eksikologiya — 
sem asiologiya» b o 'lim id a b a h s y u ritilad i.
M o rfo lo g ik k a te g o riy a la r (m orfologik sh a k lla r tizimi) m orfologik 
p a rad ig m alard ir. M o rfo lo g ik sh a k lla rn in g p a ra d ig m a tik m u n o sab atlari 
h a q id a tilsh u n o slik n in g «m orfologiya —m orfem ika» b o 'lim id a batafsil 
to 'x ta lin a d i.
S in tak tik q o lip lar tizim i sin ta k tik p a ra d ig m a n i tash k il etadi. 
S in ta k tik p a rad ig m a ik k ig a — g a p parad ig m asi va so 'z birikm asi 
p a ra d ig m a sig a b o 'lin ad i. G ap p ara d ig m a sin in g o 'zi ik k i — so d d a gap 
q o lip la ri va q o 'sh m a g a p qo lip lari k a b i ich k i (mikro) p arad ig m alarg a 
b o 'lin a d i. Bu bilan «Sintaksis» b o 'lim id a tanishasiz.
37

---

L IS O N IY M U N O S A B A T V A U N IN G A S O S IY TURLARI
M u n o sa b a t k e n g q a m ro v li tu s h u n c h a b o 'lib , b ir b u tu n lik n in g
ta rk ib iy qism lari — b irlik lari o ra sid a g i o 'z a ro a lo q a va b o g 'la n ish la rn i 
a n g latad i. B u n d ay a lo q a la r tu rlic h a b o 'lis h i m u m k in . Q u y id a g i g a p g a
d iq q a t qilaylik: U larn in g ism lari — Salim v a H alim . B u n d ag i n u tq iy
b irlik lar tu rlich a m u n o sa b a tla r b ila n b o g 'la n g a n . (Ular) so 'z i (nom) 
so 'zi bilan, (u) o lm o sh i ( —lar) q o 's h im c h a s i bilan k e tm a —k et, 
zanjirsim on b o g 'la n g a n . Yoki (ism) so 'zi u c h ta to v u sh n in g k e tm a — 
k e tlig id a n
iborat. 
B u n d a y ch iziq sim o n , 
liniyaviy k e tm a —k e tlik
aloqasi, s in ta g m a tik a lo q a d ey ilad i. S in ta g m a tik a lo q a liso n d a ham , 
n u tq d a ham m ay ju d b o 'la d i. M asalan , [kitob] lek sem asi b e sh ta
to v u sh n in g b irik u v id an ib o ra t n o m e m a g a e g a b o 'lib , u liso n iy b irlik
sanaladi. S h u n in g d e k , y a sa m a s o 'z ((suvchi), 
(ertap ish ar)), s o 'z
b irik m asi (kitobni o 'q im o q ) d a ham b irik u v ch i a 'z o la r sin ta g m a tik
a lo q a d a b o 'lad i.
S in ta g m a tik
a lo q a n i 
s in ta k tik
a lo q a d a n
farq lash
lozim . 
S in tag m atik a lo q a b a rc h a til b irlik la rig a x o s k e tm a —k e t b o g 'la n is h
b o 'lsa , 
sin ta k tik
a lo q a
s o 'z
va 
g a p la rn in g
h o k im — to b e lik
m u n o sab atid ir. D em ak , 
s in ta g m a tik a lo q a va sin ta k tik a lo q a n i 
b u tu n la y b o s h q a —b o s h q a h o d isa la r ham , sh u n in g d e k , u larn i b ir — 
birig a 
a y n an
te n g la sh tirish , 
b ir —b irin i 
q o p lo v ch i 
tu s h u n c h a la r 
sifatid a q ara sh h a m m u m k in em as. S in ta g m a tik va sin ta k tik a lo q a
b u t u n —b o 'la k m u n o sa b a tid a d ir. B o sh q a c h a a y tg a n d a , sin ta k tik a lo q a
sin ta g m a tik a lo q a n in g b ir k o 'rin ish id ir.
K o 'p in c h a s in ta g m a tik a lo q a n i n u tq q a g in a xos d e b tu sh u n ish
hollari ham u c h ra y d i. 
Bu 
h o d isa n i b iry o q la m a , to r tu sh u n ish
o q ib atid ir. Y U qoridagi g a p d a ish tiro k e ta y o tg a n b irlik lar o rasid a 
p o g 'o n a li m u n o sa b a t h a m m ay ju d d ir. P o g 'o n a li m u n o sa b a t d e g a n d a
b irlik la rn in g
b o sh q a si 
to m o n id a n
q a m ra b
o lin ish i 
tu sh u n ila d i. 
M asalan , Salim va K arim s o 'z la ri e rk a k k ish ila rn in g ism i b o 'lib , 
a y o llarn in g ism i b o 'lg a n H a lim a s o 'z ig a q a ra m a q a rsh i tu rad i. Lekin 
u larn in g b a rc h a sin i [ism] le k se m a si q a m ra b oladi. [ism] le k se m a si 
esa, [nom ] le k se m a si b ilan b irg a lik d a , [ot] lek sem asi to m o n id a n
q am rab olinadi. U ni sh a rtli ra v ish d a q u y id a g ic h a ta s a w u r q ilish
m um kin:
38

---

[Salim] 
[Karim] 
[H alim a] 
[Lola] 
[qo'y] 
[kitob]
Bu p o g 'o n a y u q o rig a va q u y ig a q a rab yan a davom ettirilish i 
m um kin. 
D em ak, 
[Galim ], 
[ism], 
[ot] 
leksem alari 
p o g 'o n a li 
m u n o sa b a tg a k irish g an . 
Lisoniy 
birlik larn in g
p o g 'o n a li
m u n o sa b a tla ri ikki xildir. M asalan, [daraxt] va [tana], [ildiz], [barg], 
[shox] b irlik la rin in g o 'z a ro m u n o sa b a ti [daraxt] va [olm a], [o'rikj, 
[nok], [gilos] le k se m a la rin in g o 'z a ro m u n o sab atlarid an farq qiladi.
A w a lg i p o g 'o n a li m u n o s a b a td a [daraxt] b u tu n n i va q o lg an lari 
q ism n i ifodalasa, k e y in g isid a [daraxt] tu rn i ifodalasa, m ev an in g
m u ay y an n o m larin i ifo d alo v ch i b irlik la r tu rn in g k o 'rin ish la ri — jin slar 
sifatida n a m o y o n b o 'la d i. Ik k in ch i m u n o sa b a td a g i birliklar [daraxt] 
le k se m a sin in g x u su siy k o 'rin ish la ri — ju z ’iylashishidir. B irinchisida 
esa b u n d a y m u n o sa b a t m av ju d em as. Shu boisd an «Gilos d arax td ir»
tarzid ag i h u k m n i ay tish m an tiq iy d ir. Biroq «Ildiz d arax td ir» d ey ish
m u m k in em as.
T ilsh u n o slik d a lisoniy b irlik la rn in g b u tu n —b o 'la k m u n o sab ati 
p arto n im ik (p art — qicm , b o 'la k ), tu r —jin s m u n o sab atlari g ip o n im ik
(...jins) m u n o sa b a tla r deyiladi. P a rto n im ik m u n o sab atlarg a k irishuvchi 
q ism n i ifo d alo v ch i b irlik la r p arto n im lar, g ip o n im ik m u n o sa b a tg a
k irish u v ch i jin s nom lari g ip o n im la r deyiladi. B utunlik to to n im va tu r 
n o m i g ip e ro n im deyiladi.
O 'x s h a s h lik (p arad ig m atik ) m u n o sa b a tla ri o 'zaro te n g (p o g 'o n a li 
m u n o sa b a td a g i [daraxt] v a [tana], [daraxt] va [gilos] b irlik lari 
se m a n tik q am ro v i jih a td a n te n g e m a s edi), b ir u m u m iy b e lg i aso sid a 
birlashib, q a to r hosil q iluvchi, am m o o 'z ig a xos b e lg ila rg a k o 'ra
farq lan ib tu ru v c h i b irlik la rn in g o 'z a ro alo q alarin i ifodalaydi.
Y u q o rid a a y tilg a n id e k , p a ra d ig m a a'zo lari o 'zaro te n g b o 'lib , 
n u tq d a b ir xil o 'rin n i eg a lla y d i v a b ir xil x u su siy atlarg a e g a b o 'lad i. 
B erilgan m iso ld ag i [Salim], [Karim], [H alim a] so'zlari o 'z a ro ten g , b ir 
xil o 'rin d a k ela oladi, b iro q o 'z a ro fa rq la rg a ham oga.
O 'z a ro o 'x sh a sh lik m u n o sa b a tla rid a b o 'lg a n birlik larn in g b ir — 
biri b ilan farqli x u su siy atlari aso sid a qaram a — q a rsh i q o 'y ilish i 
zid d iy at (oppozitsiya), z id d iy a tg a k irish ay o tg an p a rad ig m a a'zo lari 
zid d iy at a'zo lari d ey ilad i. Z id d iy atd ag i birliklar o 'z a ro m a'lu m bir
39

---

b e lg i a so sid a q a ra m a — q a rsh i q o 'y ila d i. Bu b e lg i z id d iy a t b elg isi 
dey ilad i.
K ey in g i m av zu d a z id d iy at tu rlari va u la rn in g m o h iy ati h a q id a
s o 'z yu ritilad i.
LISONIY ZIDDIYAT VA U N IN G ASOSIY TURLARI
L isoniy p a ra d ig m a g a b irlash u v ch i birliklar, p a ra d ig m a a'zo lari 
o ra sid a g i 
m u n o sa b a tla r 
liso n iy
zid d iy a t 
d ey ilad i. 
Z id d iy at 
(a r.q a ra m a — qarshilik: v ar.o p p o zitsiy a. la t.o p p o sitio — q a ra m a — q arsh i 
q o 'y ish ) 
liso n iy b irlik la rn in g ifo d a la n ish id a g i fa rq la rg a m uvofiq 
ifo d alo v c h ila rin in g va a k sin c h a ifo d alo v ch ilard ag i fa rq la rg a m uvofiq 
ifo d a la n ish la rin in g m u h im liso n iy farq lan ish id ir. M asalan , [b] va [t] 
fo n e m a la ri o ra sid a z id d iy at m av ju d b o 'lib , s h u n g a m uvofiq, (bosh) va 
(tosh) 
b irlik lari 
o rasid a 
sh a k liy — m a z m u n iy
q a ra m a — qarsh ilik
m u n o sa b a ti am al qiladi. Yoki «birlik son», « k o 'p lik son» o ra sid a g i 
se m a n tik zid d iy a t (kitob) v a (kitoblar) b irlik la rid a h a m sh ak liy
(form al), ham m a zm u n iy (sem antik) fa rq la rn i k e ltirib ch iq arad i.
T ab iat, ja m iy a t v a ta fa k k u rd a g i m a v ju d lik v a ta ra q q iy o tn in g
a so siy om ili q a ra m a — q arsh ilik la r birlig i v a k u ra s h i q o n u n i b o 'lg a n lig i 
k a b i liso n iy p a ra d ig m a la rd a b irlik lam i b ir —b irig a b o g 'la b tu ru v ch i, 
p a ra d ig m a la m in g
y ash o v c h a n lig in i 
t a ’m in lo v ch i 
om il 
liso n iy
z id d iy a tla rd ir. D em ak, liso n iy z id d iy atlar falsafiy q a ra m a — q arsh ilik la r 
b irlig i v a k u ra s h i q o n u n n in g tild a g i x u su siy lash m asi, v o q e la n ish id ir.
L iso n iy zid d iy a tla rn i a n iq la sh y o k i liso n iy z id d iy a tla rg a b u n d a y
y o n d a s h is h
liso n iy
m u n o sa b a tla rd a
z id d iy a tli 
va 
zid d iy atsiz 
m u n o s a b a tla rn i farq lash n i ta q o z o q ilad i. C h u n k i tu rli liso n iy b irlik lar 
va b ir b irlik n in g tu rli v a ria n tla ri o ra sid a g i m u n o s a b a tla r tu rli tab iatli 
u n su rla r, 
a 'z o la r 
o ra sid a g i . 
m u n o sa b a tla r 
sifatida 
m u a y y a n la sh tirilm o g 'i lozim . M asalan , sh a x s so n sh ak li b o ’lm ish [ — 
m iz] v a [ — siz] (o'qiym iz —o'qiysiz) h a r xil liso n iy m o rfo lo g ik b irlik lar 
b o 'lib , b ir p a ra d ig m a n in g tu rli a'zo lari sifa tid a z id d iy a tli m u n o s a b a td a
b o 'lis h a d i. B iroq tu rli farqli x o ssalarg a e g a b o 'lg a n til oldi va til o rq a
(o') u n lila ri b itta (o') fo n e m asin in g v a ria n tla ri sifa tid a fo n e tik jih a td a n
fa rq la n sa — da, fu n k sio n al jih a td a n ta fo v u tg a e g a em as. C h u n k i 
o 'z b e k a d a b iy tilid a b itta (o') fo n em asi m av ju d b o 'lib , u n in g
v a ria n tla ri m a 'n o farq lash ta b ia tig a e g a em as. B a’zilar [o ‘y] so 'zin i 
a y tg a n d a , (o') n i til oldi, b o sh q a la r e sa til o rq a u n lisi sifa tid a talaffu z 
q ilish ad i. B aribir, b u s o 'z (o') to v u sh lari q a n d a y b o 'lis h id a n q a t ’iy 
n azar, «fikr», «xayol» m a 'n o la rin i b erad i. L isoniy b irlik n in g v a ria n tla ri 
o ra sid a g i b u n d a y m u n o sa b a t zid d iy atli m u n o s a b a t d ey ilad i.
40

---

Z id d iy atlar p a ra d ig m a tik m u n o sa b a tla rn in g xos k o 'rin ish i va 
xossalari 
sifatid a 
sin tag m atik
m u n o sa b a tla rg a
q a r a m a — q arsh i 
q o 'y ila d i .
M a 'lu m b ir liso n iy b irlik lar m an su b zid d iy atlar m ajm ui bu 
b irlik n in g
p a ra d ig m a tik
sifatini 
a n iq lash d a, 
p arad ig m atik
m u a y y a n la sh tirish d a
hal 
qilu v ch i 
ro 'l 
o 'y n ay d i. 
P arad ig m atik
m u ay y a n la sh tirish b irlik n in g b o sh q a b irlik d a n fa rq lan u v ch i zotiy — 
su b stan sial ta b ia tin i o y d in lash tirish d em akdir.
T ilsh u n o sla r 
liso n iy
z id d iy atlarn i 
b ir 
n e c h a
to m o n d a n
tasniflaydilar:
1.Z id d iy atlar tizim ida tu tg a n o 'rn ig a k o 'ra.
2 .Z id d iy at a 'z o la rin in g o 'z a ro m u n o sa b a tig a k o 'ra.
3.T urli v aziy a tla rd a z id d iy a tla rn in g am al q ilish ig a k o 'ra.
Lisoniy 
z id d iy at 
z id d iy atlar 
tizim iga 
m u n o sa b a tig a
k o 'ra
o 'lc h a m i va u c h ro v c h a n lik b elg ilari b ilan farqlanadi.
Lisoniy z id d iy a tla r o 'lc h o v ig a k o 'ra , b ir o ’lcham li va k o 'p
o 'lc h a m li tu rla rg a b o 'lin a d i.
A gar b e lg ila r m ajm u i tizim da zidlan u v ch i ikki a'zo u c h u n g in a
am al qilib, b o sh q a a 'z o la rg a tegishli boT m asa, b ir o 'lc h a m li zid d iy at 
deyiladi. M asalan , o 'z b e k tilid ag i [l]va [hj fo nem alari hosil b o 'lish
o 'rn ig a k o 'ra «yon» va « b o 'g 'iz» b elg ilari aso sid a zidlanib, b u belgi 
u n d o sh la r tizim in in g b o sh q a a'zo larid a u ch ram ay d i. C h u n k i bu 
u n d o sh la r o 'z b e k tili fo n ologik tizim ida y a g o n a y o n va y a g o n a
b o 'g 'iz u n d o sh larid ir.
K o 'p o 'lc h a m li z id d iy a td a zidlanuvchi b irlik d ag i b elgi b o sh q a
a 'z o d a ham u ch ray d i. M asalan, til o ldi u n d o sh la ri b o 'lg a n [m] — [d] 
zid lan ar e k a n , [m jd ag i «til old i» lik b elg isi [d] fo n em asid a ham
m avjud. B u n d a a 'zo lar b o sh q a b elg i aso sid a zidlanadi.
« U chrovchanlik» 
b elg isig a k o 'ra z id d iy atlar 
«ajralgan» va 
m u n tazam z id d iy a tla rg a b o 'lin a d i. A jralgan z id d iy a td a s h u n d a y b elgi 
aso s qilib o lin ad ik i, b u b e lg i b o sh q a zid d iy atlarg a a so s b o 'la olm aydi. 
M asalan , u n lila rn in g la b la n g a n —lab la n m a g a n lik belg isi faq at te n g
q iy m atli z id d iy at u c h u n aso s b o 'lad i. B u n d ay zid d iy at «ajralgan» 
zid d iy at d e y ila d i.. L ekin tilning k o 'tarilish d a rajasig a k o 'ra belgisi 
te n g q iy m atli z id d iy a tg a h am asos b o 'lib xizm at qiladi.
Bir b e lg i tu rli a'z o la rn i ju ftlab zidlash u c h u n xizm at qilsa, 
m u n tazam zid d iy a t d ey ilad i. M asalan, erlik, ayollik jin si aso sid ag i 
zid d iy at [ota] —[ona], [o 'g 'il] — [qiz], [aka] — [singil], [chol] — [kam pir] 
z id d iy a tla rid a u ch ray v erad i.
A 'zolari o ra sid a g i m u n o sa b a tla rg a k o 'ra ziddiyatlar:
A) n o to 'liq (privativ);
B) d arajali (gradual) ;
V) te n g q iy m atli (ekvivolent)
41

---

k ab i tu rla rg a b o 'lin a d i.
N o to 'liq
z id d iy a td a
q a rsh ila n u v c h i 
a 'z o la rd a n
biri 
z id d iy at 
b e lg isig a ijobiy, b o sh q a si e sa b e ta ra f m u n o sa b a td a b o 'la d i. M asalan ,
[bola] va [o 'g 'il] le k se m a la rin i olaylik. U lar «егкак jinsli» d e b a ta lg a n
zid d iy at b e lg isig a ik k i xil m u n o s a b a t bildiradi. Bu b e lg i [o 'g 'il] 
lek sem asi s e m a n tik ta rk ib id a a n iq b erilg an , sh u b o isd a n u n in g
m u n o sa b a ti ijo b iy y o k i b e lg ila n g a n d ey ilad i v a sh artli ra v ish d a [Q] 
b elg isi b ilan b erila d i. [bola] le k se m a sid a esa jin s b e lg isi a n iq em as.
C h u n k i u n in g s e m a n tik ta rk ib id a «er» y o k i «ayol» (ya'ni jins) sem asi 
y o 'q . B o sh q ach a a y tg a n d a , b o la o 'g 'il ham qiz h a m b o 'lish i m um kin.
S h u n in g u c h u n b u le k s e m a n in g z id d iy at k o ’rsa tk ic h ig a ish o ra si 
b e lg ila n m a g a n (n o m a ’lum , m a jh u l) d e y ilad i v a sh a rtli ra v ish d a + /— 
J
y oki О (nol) b e lg isi b ila n b erilad i. B uni ch izm ad a q u y id a g ic h a
beram iz.
«erkaklik»