Hozirgi o'zbek adabiy tili

1 .T asniflangan gu ru h lar hajm an ta sn ifla n u v c h i butunlikk a 
m o s k elish i. M asalan, fo n e m a la r u n li va u n d o s h la rg a , le k se m alar
44

---

m u staq il va n o m u staq il le k sem alarg a, q o 'sh im ch a la r so 'z yasovchi va 
g ram m atik q o 's h im c h a la rg a ajraladi. A gar tasn iflan g an g u ru h la r soni 
a n c h a k o 'p b o 'ls a «va b o sh q alar» , va «va hokazo» tarzid a san a sh n i 
tu g a tish xam m u m k in . M asalan , fe'llarning m avzuiy g u ru h la ri h a ra k a t 
fe'llari, n u tq fe'llari, ta fa k k u r fe'llari, yurish fe'llari va xokazo kabi.
Bu q o id a n in g b u zilish i q u y id a g i x ato larg a olib keladi:
at n o to 'liq tasn ifd a tu rn in g b arch a jinslari to 'Iiq sanalm aydi. 
M asalan, «So'z y aso v ch ilar o t yasovchilar va fe’l y asovchilarga 
b o 'lin ad i» kabi. C h u n k i s o ’z y asovchilar a y tilg a n la rd a n g in a ib o rat 
em as.
b l o rtiq c h a
a 'zo li 
tasn iflar 
tasn iflan g an
g u ru h la r 
hajm an 
tasn iflan u v ch i b u tu n lik d a n k a tta b o 'lad i. M asalan, «unlilar lab lan g an , 
la b la n m a g a n va b o 'g 'iz tu rla rig a ega».
2.T asnif bir a so sd a a m a lg a osh irilish i lozim ligi. T asniflanuvchi 
b u tu n lik n i g u ru h la rg a b o 'lish i b ir belgi, asos, m ezon aso sid ag in a 
a m alg a o sh irilm o g 'i lozim . M asalan, so 'z tu rk u m lari u ch b elg i — 
m orfologik, se m a n tik va sin ta k tik b elg ilar aso sid a tasniflanishi 
m um kin. L ekin h a r b ir tasn ifd a ularning b irig ag in a tayaniladi. 
T asnifda b u n g a rioya q ilm aslik ikki xil x ato n i keltirib chiqaradi:
a) tasn ifn i a m alg a o sh ira olm aslikni keltirib c h iq a ra d i. M asalan, 
s o 'z la r m o rfo lo g ik jih a td a n o 'z g a ru v c h i v a o 'z g a rm a s so 'zlarg a, 
se m a n tik jih a td a n a v to se m a n tik (m ustaqil m a n o li) va sin sem an tik
(nom ustaqil m a'noli) s o 'z la rg a b o 'lin ad i.
L ekin u la rn i b ir p a y tn in g o 'z id a m orfologik va sem an tik tasn if 
qilib b o 'lm a y d i. 
C h u n k i 
o 'z g a rm a s so 'z la r a v to se m a n tik ham , 
sin se m a n tik h a m b o 'lish i m um kin. M asalan, k o 'm a k c h ila r o 'zg arm as, 
sin sem an tik , sifatlar o 'z g a rm a s, av to sem an tik so'zlardir.
b) tasn ifn in g b ir b o sq ic h in in g o 'z id a goh u. g o h b u aso sn i 
q o 'lla sh yoki b irid a n ik k in ch isig a o 'tis h ta sn if izchilligiga p u tu r 
y etk azad i. 
M asalan , 
e rg a sh g a n
q o 'sh m a 
g a p la rn in g
a n 'a n a v iy
tasn ifid a u la r d a stla b s in ta k tik b elg i asosida (ega e rg a sh g ap, kesim
erg a sh g a p , 
to 'ld iru v c h i 
erg a sh gap, 
an iq lo v ch i erg a sh
gap) 
b o sh lan ib , s e m a n tik a so s b ila n davom e ta r va tu g a r edi: p a y t erg a sh
gap, sh a rt e rg a sh g ap, o 'r in erg a sh g ap, to 'siq siz erg ash g ap, n atija 
e rg a sh g a p va h. A n 'an av iy u su ld a tasnif d astlab sin ta k tik b elg i 
aso sid a a m a lg a oshirilib, ik k in c h i b o sq ich d a se m a n tik tasn if a m alg a 
oshirilsa, m a 'q u l b o 'lu r edi. M asalan:
E rgash g a p la r
e g a
kesim
a n iq lo v c h i 
to 'ld iru v ch i 
hoi
45

---

E rg a sh g a p la r (sem an tik jih atd an )
sa b a b
o 'r in
n a tija
sh a rt 
p a y t 
to 'siq siz lik kabi.
3.T asn if a'zolari (guruhlari) b ir -b ir in i inkor e tis h i lozim .
M asalan , u n d o s h la r til oldi, til o 'rta , til orq a, b o 'g 'iz , jara n g li, 
ja ra n g siz tu rla rd a n ib o ra t d e y ilg a n tasn ifd a a 'z o la rn in g ay rim lari 
b o sh q a la rin i in k o r e ta o lm aydi. Y a'ni ja ra n g li u n d o s h la r til o ldi 
u n d o sh la ri b ilan z id la n a olm ay d i, til o ld i va til o ’rta u n d o sh la ri b i r -
b irini in k o r e tish x o ssa sig a ega..,
4.T asn ifd a sa k ra sh b o'lm asligi lozim . A gar « k esim lar s o d d a
kesim , m u ra k k a b fe'l k e sim , m u ra k k a b o t k e sim g a b o 'lin a d i» d e g a n
x a to g a y o ‘1 q o 'y g a n b o 'lam iz. C h u n k i d a stla b k esim n i so d d a v a 
m u ra k k a b g a , s o 'n g r a u la rn i fe'l v a ot k e sim tu rla rig a b o 'lis h t o 'g 'r i v a 
izchil tasn ifn i b erad i.
T a sn ifn in g
b o 'lis h d a n
farq i 
sh u n d a k i, 
b o 'lis h d a
a 'z o la r 
g u ru h la n ish i s h a rt e m a s. M asalan , la b la n m a g a n u n lila r i,e,a d ir 
d e y ish tasn if em as, b alk i b o 'lish d ir. T asnif x a ra k te rig a e g a b o 'lis h
u c h u n i y o k i a g u r u h (sinf) b o 'lib , o 'z n av b atid a, y an a b o 'lin ib k e tish i 
lozim edi. U n lilarn i la b la n g a n va la b la n m a g a n u n lila rg a b o 'lis h ta sn if 
b o 'lib , la b la n m a g a n y o k i la b la n g a n u n lilarn i b o 'lish o d d iy b o 'lis h
b o 'ls a —da, ta sn if m a q o m id a em as.
T asnif 
d ix o to m ik , 
p o lito m ik
y o k i 
d ix o p o lito m ik
b o 'lis h i 
m um kin.
D ix o to m ik ta sn ifd a b irlik la r ik k i g u ru h g a ajratiladi: « fo n em alar 
u n li va u n d o s h la rg a ajra la d i» kabi. P o lito lo g ik ta sn ifd a g u ru h la r so n i 
ik k id a n o rtiq b o 'la d i: « G ram m atik q o 's h im c h a la r lu g 'a v iy sh a k l h o sil 
q ilu v ch ilar, s in ta k tik sh a k l hosil q ilu v ch ilar v a lu g 'a v iy s in ta k tik
sh ak l hosil q ilu v c h ila rg a b o 'lin a d i» , y o k i fe'llar n u tq fe'llari, ru h iy — 
h o la t fe'llari va h.
D ix o p o lito m ik
ta s n ifd a
tasn iflan u v ch i 
b u tu n lik
d a stla b k i 
b o s q ic h d a ik k ig a, k e y in g i b o sq ic h d a ik k id a n o rtiq sin fg a a jra la d i. 
M asalan:
fo n em alar
u n d o s h la r 
u n lila r
y u q o ri 
to r q u y i 
k e n g o 'r ta k e n g
kabi.
46

---

T asn ifd a tasn if asosini ta n la sh m uhim dir. C h u n k i b iro r narsalar 
tizim in i tu rli a so sla rd a tasn if q ilish tu rli n atijalarn i beradi. M asalan, 
u n d o sh fo n em alarn i ovoz va sh o v q in n in g ish tiro k ig a k o 'ra ja ran g li va 
ja ra n g siz la rg a, hosil b o 'lish o 'rn ig a k o 'ra lab, til, b o 'g 'iz u n d o sh larig a 
tasn iflash m um kin.
Lisoniy 
tasn if 
ta sn iflan ay o tg an
b irlik larn in g
ichki, 
zotiy 
b e lg ila rig a
k o 'ra
yoki 
m u h im
b o 'lm a g a n
zohiriy 
xossalariga 
a so sla n g a n b o 'lish i m um kin. S hu b o isd an tab iiy y o k i y ordam chi 
ta sn ifla r farq lan ad i. T ab iiy tasn ifd a 
lisoniy birlik larn in g ichki, 
b a rq a ro r b e lg ila rig a tayaniladi. Biz y u q o rid a tab iiy tasn ifg a m isollar 
k eltird ik .
Y ordam chi 
tasn ifd a 
birlik larn in g
o n to lo g ik
b o 'lm a g a n
x o ssalarin i bild iru v ch i b e lg ila rig a tay an ilad i. M asalan , «so'zlarning 
b o 'g 'in so n la rig a k o 'ra tasnifi b ir b o 'g 'in li, ikki b o 'g 'in li v a k o 'p
b o 'g 'in li so'zlar», « u n lilarn in g tiln i gorizo n tal h o latig a k o 'ra tasnifi» 
v a h.
47

---

F O N E T IK A - FO N O LO G IY A
FO N E T IK A VA FO N O L O G IY A N IN G O 'R G A N IS H MANBAI, 
PREDM ETI, M AQ SA D V A VAZIFALARI