Hozirgi o'zbek adabiy tili

1. 
Fonem a va to v u sh . E ng k ic h ik liso n iy b irlik fonem alardir. 
F o n em a m u ay y an til e g a la rin in g m a'lu m to v u sh la r tip i h a q id a g i 
u m u m iy ta sa w u rla rid ir. H a r b ir fo n em a so 'z lo v c h ila r o n g id a o 'z tipini 
farq lo v ch i 
b elg ilari 
m ajm u i 
aso sid a 
v u ju d g a
k e lg a n
m ax su s 
« a k u stik —a rtik u ly a tsio n p o rtre t» y o k i « to v u sh lar obrazi» sifatida 
sa q la n a d i. 
M u a y y a n
fo n e m a n in g
farq lo v ch i 
b e lg ila ri 
u n in g
a rtik u ly a tsio n
v a 
a k u s tik
x u su siy a tla ri 
a s o s id a
sh ak llan ad i. 
A rtik u ly atsio n b e lg ila r m u a y y a n to v u sh la m i ta laffu z q ilish u c h u n
n u tq a 'z o larin in g b ir x ild a g i h a ra k a tg a m o sla sh g a n avtom atik,
30

---

s ta n d a rt h o latlari h a q id a g i ta s a w u r b o 'lsa , a k u stik b e lg ilar sifatida b ir 
tu rd a g i to v u sh la rg a xos talaffuz sifati va m iq d o ri tu sh u n ilad i.
O 'z b e k tilid a so 'zlo v ch i sh a x sla rn in g o n g id a hozirgi o 'z b e k
a d a b iy tilid ag i 30 ta to v u sh tip i — fo n em alar h a q id a m a 'lu m o t bor. 
Bu m a 'lu m o t kishi o n g id a u n in g til o 'rg a n ish i, o ’zgalar va o 'zin in g
n u tq in i k o 'rsa tish natijalari sifatid a jo n la n a d i. M asalan, o 'z b e k tili 
so h ib i o 'z in in g e sh itish v a so 'z la sh a'zo lari faoliyatini kuzatish 
n a tija sid a [a] fo n em asin in g u n lilik , k e n g lik , lab lan m ag an lik , [u] 
fo n e m a sin in g
unlilik, 
torlik, 
lab la n g a n lik , 
[p] 
fo n em asin in g
u n d o sh lik , shovqinlilik, ja ra n g sizlik , p o rtlovchilik, lab — lablik kabi 
b e lg ila rg a e g a e k a n lig i h a q id a g i «tabiiy» (g o 'y o k i o 'zi hosil qilingan) 
b ilim g a e g a b o 'la d i. N u tq so 'z la g a n d a , an a sh u tip ik b e lg ila m i 
jo n la n tirish g a , 
o n g id a g i 
im k o n iy a tn i 
v o q elan tirish g a, 
fo n etik
u m u m iy lik n i x u su siy lash tirish g a h a ra k a t qiladi.
L isoniy birlik lar n u tq iy b irlik la rg a n isb a ta n m iq d o ran ch e k la n g a n
b o 'ls a —d a, am m o u la rn in g soni ham san o q li em as. Shu b oisdan 
u la rn in g x o tira d a sa q lan ish m ex an izm in i o ch ish lozim b o 'lad i.
M a ’lum ki, 
inson 
n a rsa la rn i 
u la rn in g
u m u m lash tiru v ch i 
va 
farq lo v ch i b elg ilari aso sid a e s d a saq lay d i. E sda saq lan ish i lozim 
b o 'lg a n n a rsa m iq d o r jih a td a n k o 'p b o 'lsa , e slab q o lish n in g asosiy 
y o 'li tasn iflash , y a ’n i g u ru h la rg a ajratish d ir. T asnif e sa o 'x sh a sh va 
n o o 'x sh a sh , u m u m iy va farqlovchi b e lg ila rin i an iq lash asosida 
k e c h a d i. Bu tam oyil b a rc h a lisoniy birliklar, x u su san , fon em alar 
ta sn ifid a ham to 'la am al qiladi.
H ozirgi o 'z b e k a d a b iy tilid a 30 ta fo n em a so 'zlo v ch i ongida, 
a w a lo ik k i g u ru h — u n lila r v a u n d o s h la rg a b o 'lin g a n h o ld a m avjud 
b o 'la d i. Bu g u ru h la r to v u sh lar ta laffu zid ag i ovoz v a sh o v q in n in g
ish tiro k i d a rajasig a q a ra b b e lg ila n a d i. B o 'lin ish sh u tarzd a alo h id a 
fo n e m a g a c h a davom etib b o rad i. U n lilar ham , u n d o sh la r ham
q a ra m a — q arsh i b elg ilari aso sid a k ic h ik g u ru h c h a la rg a b o 'lin ib
b o ra v e ra d i. M asalan, o 'z b e k tilid a g i 6 ta u n li b ir tizim b o 'lib , ular 
sh o v q in sizlig i b ilan u n d o sh la rd a n ajralad i. B iroq b u tizim ch an in g o'zi 
h am
u n su rla rn in g
q a ra m a — q arsh i 
b elg ila ri 
aso sid a 
b o 'lin ad i. 
U n lilarn in g qaram a - q a rsh i q o 'y ilish i q u y id ag ich a: 
i 
u
e 
o ’
a 
о
U m um an o lg an d a, m inim al liso n iy b irlik b o 'lm ish fonem alar 
in so n
n u tq
a'zo lari 
y o rd a m id a
v u ju d g a
k e lg a n
tovush 
k o 'rin ish la rin in g u m u m iy an d o zasi b o 'lib , ch ek siz tov u sh larn in g
31

---

u m u m la sh m a la ri q a to ri sifatid a o n g im iz d a y ash ay d i. S o 'zlo v ch ilar 
o n g id a g i u sh b u p s ix o — a k u stik o b ra z la r aso sid a n u tq a'zo larin i 
h a ra k a tg a k e ltirib to v u sh la m i hosil q ilad i. Yoki tin g lo v ch i o 'z g a la r 
to m o n id an
hosil 
q ilin g a n
to v u s h la m i e sh itish
o rq ali 
o n g id a g i 
an d o z a g a so lish tirib k o 'ra d i.
F o n e m a la rn in g
m a 'n o
fa rq la sh
x o ssasi 
m av ju d
b o 'lib , 
bir 
fo n em an in g
turli 
k o 'rin ish la ri 
b o 'lg a n
to v u sh la rd a
b u
hodisa 
ku zatilm ay d i. Bir fo n e m a n in g n u tq iy v a ria n ti b o 'lm is h to v u sh b o sh q a
fo n em an in g v a ria n ti b o 'lg a n to v u sh b ilan alm ash tirilsa, s o 'z m a n o s i 
y an g ilan ad i, y a ’ni b o sh q a s o 'z g a a y la n a d i. Q iy o slan g : [qora] va 
[qara], [ota] v a [ata], [ona] va [ana]. Shu b o isd a n h am fo n e m a g a
tilning m a 'n o farq lo v ch i e n g k ic h ik b irlig i d e b ta 'rif berildi. Bir 
fo n em an in g tu rli v a ria n tla ri m a 'n o farq lam ay d i. M asalan, til o ld i va til 
o rq a (o') u n lilari q u y id a g i s o 'z la rd a m a 'n o farq lam ag an : o ‘l —o'l.