Hozirgi o'zbek adabiy tili

[e g a -k e s im ] q o lip li ru s va b o sh q a tilla rd a n farq i aso slan d i.
Y ettin ch id an , q o 's h m a g a p tasn ifi va ta rk ib in i b e lg ila s h d a ham
o 'z ig a xos v a y a n g ic h a ish tutildi. B u n d a g a p m a rk azi tu sh u n c h a sid a , 
tu rk iy x u su siy a t —o 'z b e k tilid a riv o jlan g an , k e sim lik sh a k lla rig a va 
q o 's h m a
g a p
ta rk ib id a
so d d a
g a p la rn i 
b ir —b irig a
b o g 'lo v c h i 
v o sita la rg a , to b e g a p n in g h o k im g a p v a le n tlig i silsila sid a tu tg a n
o ’rn ig a aso slan ild i.
TIL, LISON V A N U TQ M UNOSABATI. TIL SATHLARI VA 
BIRLIKLARI
ILMIY BILISH V A U N IN G BOSQICHLARI
B orliqni ilm iy b ilish ilm iy ta d q iq o t y o 'li b ila n iz la n ish n a tija sid a u 
h a q d a y a n g i b ilim lar hosil qilishdir. T a b iat v a ja m iy a tn in g m u rak k ab , 
xilm a xil v a ra n g —b a ra n g h o d isa la rin in g h a q iq iy m azm unini, 
m o h iy atin i, riv o jlan ish q o n u n la rin i ilm iy b ilish n in g a n iq u su llari 
m av ju d b o 'lib , u la r ilm iy ta d q iq o t v a iz la n ish la rn in g y o 'n a lish in i 
ifodalaydi.
F alsafa v a fa n d a ilm iy b ilish n in g ik k i b o sq ic h i farq lan ad i:
a) fah m iy (em pirik, am aliy) bilish;
b) n a z a riy (idrokiy, m antiqiy) bilish.
B irin ch i b o sq ic h d a o 'rg a n ila y o tg a n m an b a, u n in g b o 'lim la ri va 
ta rk ib iy qism lari, b e lg i — x u su siy a tla rin i an iq la sh , u la rn i saralash, 
iz c h illash tirish v a tasvirlash ish lari a m a lg a o sh irilad i. B u n d a asosiy 
e 'tib o r o 'rg a n is h m a n b a in in g tash q i, zo h iriy x o ssa la rin i a n iq la sh g a
q a ra tila d i. A slida b u h ali tom m a 'n o d a g i ta h lil em as, lek in ilm iy
20

---

o 'rg a n is h n in g zaruriy, ta rk ib iy qism idir. Buni H azrat N avoiy «Lisonut 
tayr» d o s to n id a g i « K o'rlar va fil h ik o y ati» d a k o 'rla rn in g fil haq id a 
ta s a w u r hosil qilishlari m isolida tasvirlaydi.
N azariy bilish em pirik, y a'n i fahm iy bilishsiz am alg a oshm aydi. 
A m aliy bilish ja ra y o n id a to 'p la n g a n fak tik m ate ria lla r nazariy bilish 
ja ra y o n id a aq liy ta fa k k u r y o 'li b ilan u m um lashtirilib, 
ularning 
m o h iy ati o ch ilad i. Bu b o sq ic h d a h a z ra t N av o iy n in g m azk u r asarida 
o rifn in g fil h a q id a n azariy bilim hosil qilishi m isolida b ay o n etiladi.
M a n b a n i o 'rg a n is h n in g h a r ikki b o sq ich i ham b ird a y m uhim
b o 'lib , ik k in ch isin i birinchisisiz, birin ch isin i ikkinchisisiz ta s a w u r 
qilib b o 'lm a y d i., U larni b ir —b irid a n uzish, q a ra m a — q arsh i q yish, 
u la rg a b ilish n in g ikki q u tb i sifatida m u n o sa b a td a b o 'lish m um kin 
em as. 
B ilishning 
ikki 
zaru riy
b o sq ic h i 
ham
o 'z —o 'zich a 
c h e k la n g a n lik x u su siy a tig a ega. M a salan N avoiy fah m iy bilish h aq id a
H o sir e tti fah m d in id ro k n i
d ey a u n in g c h e k la n g a n lig ig a ish o ra qilsa, n em is shoiri Gyote: 
N azariy a q u ru q y o g 'o c h d ir
d e b n azariy b ilish n in g h o d isa la rd a n u z ilg an lig in i uq tirad i.
X o 'sh , b ilish n in g ikki zaru riy b o sq ich i n u q ta i n a z a rid a n o 'zb ek
tilsh u n o slig i ta ra q q iy o tin i q a n d a y b a h o la sh m um kin?
O 'z b e k tilsh u n o slig i o 'z in in g III b o sq ic h i (XX asrn in g 20 — 
y illarid an 90 —y illarigacha) d a am aliy b o sq ic h n i b osib o 'td i. Bu 
d a v rd a a m a lg a o sh irilg an ish lar q u y id a g ila rd a n ib o rat edi:
1.T ilning b o 'lim la ri an iq lan d i.
2 .H ar b ir b o 'lim g a d o ir b irlik lar ch e g a ra lan d i.
3.B irliklarning zohiriy a lo m atlari yoritildi. M asalan, fonetika 
so h a sid a h o zirg i o 'z b e k a d a b iy tilid a 6 ta unli, 25 ta u n d o sh borligi 
a n iq la n ib , u la rn in g b ev o sita se zg i a'z o la rig a ta 'sir q ilu v c h i xossalari 
o 'rg a n ild i. U n lilard ag i la b la n g a n lik — la b lan m ag an lik , til orqa, til 
o 'rta , til oldi, y u q o ri torlik, q u y i v a o 'rta k e n g lik b elg ilari shular 
ju m la sid a n d ir. Biroq h ar b ir u n lin in g m o h iy ati — zo tig a b u zohiriy 
b e lg ila r 
q a y
d a rajad a 
d a x ld o r 
d e g a n
m u am m o
y echim i 
b u
b o s q ic h n in g vazifasi b o 'lm a g a n lig i sab ab li k u n ta rtib ig a q o 'y ilm ad i va 
n a z a riy o 'rg a n is h ja ra y o n id a fo n e m a la rn in g v aria n t — in variantlik 
m u am m o si o stid a ta d q iq qilindi. H ar b ir u n lin in g (u n d o sh larn in g
ham ) zotiy m ohiyati n azariy u su lla rd a o c h ib berildi.
S h u n d a y h o latn i m o rfo lo g iy ad a h a m k u zatish m u m k in . B unda 
s o 'z tu rk u m la ri, h a r b ir tu rk u m g a xo s g ra m m a tik s h a k lla r aniqlandi. 
G ram m atik sh ak llarn in g zoxiriy b e lg ila ri - n u tq iy xususiyatlari 
ta d q iq qilindi. M asalan, h a r b ir k e lish ik n in g 20 d a n 50 — 60 tag ach a 
m a'n o la ri ajratilib, tafsiflandi. Bu m a 'n o la rn i y a n a d a k o 'p ay tirish
m u m k in edi. Zero, h o d isa la r c h e k siz b o 'lib u la r q a n c h a lik k o 'p ay sa,
21

---

m a n b a
m o h iy atin i 
s h u n c h a
q o ro n g 'ila sh tira d i, 
to 's ib
q o 'y a d i.
Q u y id a g i m iso lla rg a d iq q a t qiling:
S alim n in g kito b i 
S alim n in g o p asi 
S alim n in g uyi 
S alim n in g y ig 'isi
B u n d a e m p irik tilsh u n o s q a ra tq ic h k elish ig in in g «qarashlilik», 
« m ansublik», « egalik», « s u b y e k t— h a ra k a t» kab i t rtta m a 'n o sin i 
farq lay d i (q ato rn i y a n a d a v o m ettirish va m a 'n o la r so n in i k o 'p a y tiris h
m u m k in ). Bu zo h iriy m a 'n o la r — h o d isalard ir. E m p irik tilsh u n o s 
m o h iy a tg a to m o n b u n d a n c h u q u rro q b o ra olm aydi. N a z a riy o tc h i esa 
k e lish ik n in g h a r b ir q o 'lla n is h id a g i fa rq la rd a n k o 'z yu m ib , u m u m iy
>
jih a tla rn i o lib q o lad i. F a rq la rn in g k itob, o pa, uy, y ig 'i va b o sh q a
so 'z la r t a ’sirid a e k a n lig in i a q liy y o 'l b ilan a n iq lay d i v a sh u a so sd a
q a ra tq ic h k e lis h ig in in g m o h iy a tin i o ch ad i.
N a z a riy o 'rg a n is h ja ra y o n id a til h o d isa la rid a zo h iriy (nutqiy) va 
b o tin iy (lisoniy) jih a tla r fa rq la n a d i. H a r b ir b irlik o 'z y o n d o sh la ri 
b ilan o 'z a ro m u n o s a b a tla rd a o 'rg a n ila d i, u la rg a tizim iy y o n d a sh ila d i.
Buni q a n d a y tu s h u n is h m u m k in ?
M asalan , y u q o rid a g i m iso ln in g b irin c h isid a (S alim ning kitobi) 
q a ra tq ic h k e lish ig i « q arash lilik » , ik k in c h isid a (S alim ning opasi) 
«m an su b lik » n u tq iy (xususiy) m a 'n o la ri v o q y e la n g a n . Biroq q a ra tq ic h
k e lish ig i s h a k lin in g b a rc h a q o 'lla n is h la ri u c h u n u m u m iy n a rsa —
«tobe 
u n s u m in g
h o k im
u n s u rg a
q a ra tu v c h ilik
m u n o sa b a tin i 
ifodalash» 
m a 'n o si 
b e v o sita
k u z a tish d a b e rilm a g a n
va 
liso n iy
a h a m iy a tg a
e g a . 
Bu 
u m u m iy lik y u q o rid a g i 
m iso llard a 
«Salim 
so 'z in in g
o p a
so 'z ig a
q a ra tu v c h ilik
m u n o sa b a tin i 
ifodalash», 
ik k in ch isi «Salim s o 'z in in g k ito b s o 'z ig a q a ra tu v c h ilik m u n o sa b a tin i 
ifodalash» ta rz id a b e v o s ita k u z a tis h g a ch iq q a n , se z g i a ’zolari b ila n his 
q ilin a d ig a n q iy m a t k a sb e tib x u su siy la sh g a n edi.
E m p irik tils h u n o s h a r b ir b irlik n i a lo h id a - a lo h id a te k sh ira d i.
M asalan , a u n lisin i b o s h q a unlilarsiz, zam o n y o k i k e lish ik s h a k lin i 
b o s h q a la rid a n ajra tib , uzib o lg a n h o ld a o 'rg a n a v e ra d i. 
N a z a riy
i
o 'rg a n is h b o s q ic h id a e sa u la r o 'z tizim d o sh lafi b ilan y a x litlik d a tah lil 
etilad i. H a r b ir b irlik n in g , d ey lik , u n lin in g b o s h q a tizim d o sh i bilan 
-*►
o 'z a ro m u n o s a b a tid a n a m o y o n b o 'la d ig a n b e lg isi n a z a riy o tch i u c h u n
m u h im ah am iy at k a sb e tad i. T il h o d isalarin i b u ta rz d a u n in g
tiz im d o sh lari 
b ila n
q u rsh o v id a , 
o 'z a ro
m u n o sa b a tla ri 
aso sid a
o 'rg a n is h tizim iy y o n d a s h is h d ey ilad i. T izim iy (sistem ) tilsh u n o slik
h a r q a n d a y b irh k n in g m o h iy a ti u n in g m u n o sa b a tla rin i c h u q u r tahlil 
q ilish b ila n o c h ila d i, d e g a n g 'o y a g a ta y a n ib ish k o 'ra d i.
22

---

FALSAFIY UM IS VA Y A H V O N IN G LISONIY 
TIZIM D A V O Q ELA N ISH I
D ialek tik a h ar q a n d a y o 'rg a n is h m an b aid a, b o rliq d a g i h a r b ir 
n a rsa d a ikki jih a t b o rlig in i t a ’k id la y d i va uni q u y id ag i ikki to m o n li 
k a te g o riy a la r aso sid a sistem alash tirad i:
U m um iylik — y a k k a lik
M o h iy at — h odisa
Im k o n iy at — v o q elik
S abab — o q ib at
B irinchi jih a t (biz u n i te g is h li k a te g o riy a la m in g b o sh harflari 
aso sid a 
q isq a c h a
UM IS 
d e b
ataym iz) 
n a rsa la rn in g
bevosita 
k u z a tish d a b e rilm a g a n zotiy m o h iy ati b o 'lib , u aqliy, id ro k iy usul 
b ilan an g lan ad i.
Ik k in ch i jih a t e sa (YAHVO — y ak k alik , hodisa, v o qelik, oqibat) 
U M IS n in g v o q e lan ish i b o 'lib , u n i ta d q iq o tch i, o 'rg a n u v c h i kishi 
sezgi a'zo lari y o rd a m id a h is q ila oladi.
H ar b ir n a rsa d a UM IS tu rla ri (um um iylik, m ohiyat, im koniyat, 
sabab) y ax lit h o ld a m avjud b o 'la d i va YAHVO turi (yakkalik, hodisa, 
v oqelik, 
oq ib at) 
y ax lit 
h o ld a
v o q elan ad i. 
M asala 
m ohiyatini 
y a q q o lro q ta s a w u r q ilish u c h u n h a m m a g a tu sh u n arli b o 'lg a n h ay o tiy
b ir d a lilg a m u ro ja a t qilam iz.
H ovlim izda b e sh ta h a r xil o 'rik d ara x ti b o 'lib , u la r bevosita 
k u z a tish d a b erilg an , sezgi a 'z o la ri y o rd am id a u larn i his q ila olamiz. 
L ekin b a rc h a o 'rik d a ra x ti h a q id a ong im izd a yaxlit o 'rik tu sh u n c h a si 
m avjud. U b ev o sita k u z a tish d a b e rilm a g a n bo'lib, u a q liy y o 'l bilan 
o n g im izd a tik lan g an . F alsafad a a n a sh u «um um an o ‘rik » k a n isb a ta n
UMIS, m u ay y an , k o 'z o ld im izd a tu rg a n o 'rik k a n isb a ta n YAHVO 
atam asi q o 'lla n a d i. B evosita k u z a tish d a b erilm ag an U M IS va sezg ilar 
y o rd a m id a
his 
qilish 
m u m k in
b o 'lg a n
Y A H V O larning 
biri 
ik k in ch isisiz b o 'lm a y d i. 
M asalan , 
«um um an o 'rik »
tu sh u n c h a si 
xususiy, y ak k a, a lo h id a o 'rik la r h a q id a g i ta s a w u rla rd a n tik lan sa, 
y ak k a o 'rik « u m u m an o 'rik » n in g vo q elan ish i, m u ay y an lash u v id ir. Biz 
UM IS v a YAHVOni farqli b elg ila ri aso sid a q u y id a g ic h a ta s a w u r
qilishim iz m um kin.
UM IS
YAHVO
m o d d iy lik d a n xoli 
ta k ro rla n u v c h an
c h e k la n g a n
va h.
B uni q u y id a g ic h a sharhlaym iz:
m o d d iy lik k a eg a
b e ta k ro r
c h ek siz
23

---

1.«U m um an o 'rik » UM IS sifatid a o n g o rq a li id ro k etiladi. U 
o 'z id a
y ak k a, 
a lo h id a
o 'rik la rn in g
b a rc h a
u m u m iy
b elg ilarin i 
m u jassam lash tirib , farqli jih a tla rin i c h e td a q o ld ira d i. M asalan , b ir 
o 'rik d a ra x ti erta, ik k in c h isi e sa k e c h , u c h in c h isi a c h c h iq d a n ak li, 
to 'rtin c h isi esa kam h osillidir. Bu farqli jih a tla r « rik» U M ISida ak s 
etm ay d i. U lar Y A H V O larda n a m o y o n b o 'la d i. Y A H V O m o d d iy tarzd a 
b o 'lib sezg i uzvlariga ta 's ir q ilad i.
2. «U m u m an
o ’rik» 
U M ISi 
h a r 
b ir 
o ’rik
Y A H V O sida 
tak ro rla n a v era d i. B o rliq d a q a n c h a YAHVO b o 'ls a ham , h a r birid a 
UM IS o 'z in in g b ir q irra sin i n a m o y o n q ila v erad i. L ekin YAHVO 
sifatid ag i m u ay y an o 'rik la r ta k ro rlan m ay d i. K e silg a n b ir o 'rik n i q a y ta
o 'stiris h n in g iloji y o 'q . A m m o q a n c h a o 'rik k e s ilg a n i —y u ek ilg a n i 
bilan, u m u m an , o 'rik U M ISi o 'z g a rm a s d a n tu ra v e ra d i. U M IS b arq a ro r, 
YAHVO o 'tk in c h id ir.
3.U M IS sifatid a « u m u m a n o 'rik » b itta. A m m o o 'r ik Y A H V O lari 
c h ek sizd ir. Shu k u n g a c h a m av ju d b o 'lg a n va k e la ja k d a ekib, 
o ’stirila d ig a n o 'rik la r so n in i ta s a w u r q ilib b o 'lm a y d i. A m m o UM IS 
b itta lig ic h a tu rav erad i.
U M IS 
va 
Y A H V O
falsafad a 
su b s ta n s iy a
va 
ak sid en siy a, 
ta s a w u fd a z o t va taja lli d e b h a m yu ritilad i. Biz q o 'lla n m a d a , asosan, 
zot va tajalli a ta m a la rid a n fo y d a la n ish g a h a ra k a t qilam iz. B uning 
ik k ita sab ab i bor. B irin ch id an , ta s a w u fiy z o t falsafiy su b sta n siy a d a n
farq lan ad i. 
S u b stan siy a 
m a te ria listik
(m oddiylik) 
d ia le k tik a n in g
a tam asi b o 'lg a n lig i bois, u m o d d iy lik k a e g a d e b q a ra la d i. M asalan, 
k o 'z o 'n g im iz d a g i sto l su b sta n siy a b o 'lib , o 'z in in g tu rli b e lg i — 
x u su siy a tla ri 
(YAHVOlari, 
atrib u tla ri, 
ak sid en siy alari) 
ni 
v o q e la n tira d i. 
T a s a w u fiy
zot 
d e y ilg a n d a
m o d d iy lik d a n
xoli, 
p sixofizik b o rliq tu s h u n ila d i. Bu biz ta lq in e tg a n « u m u m an o 'rik »
UM ISi ta b ia tig a a y n a n m os k elad i. Zot (m ohiyat, asos) ta s a w u fd a
H A Q Q A n isb a ta n q o 'lla n g a n v a b e v o sita k u z a tis h d a n xoli ta s a w u r
qilin g an .
Ik k in c h id a n , z a m o n av iy g 'a r b falsafasi a s o s id a sh a rq ta s a w u fi 
y o tg a n lig i bois, 
m illiy 
m a n a v iy a tim iz g a
h u rm a t ram zi sifatida 
s h u n d a y y o ’l tutildi.
U m um an, q o 'lla n m a d a UM IS va YA H V O h a m d a zot v a tajalli 
a ta m a la rid a n m a 'n o d o sh b irlik la r sifatid a fo y d alan ilad i.
X o 'sh , falsafiy U M IS va YAHVO til h o d is a la rg a n isb a ta n q a n d a y
ta tb iq etiladi.
B erilgan qalin , q o ra, k a tta s o 'z la rid a g i [a] to v u sh larin i talaffuz 
qilaylik. S ezgilarim iz 6 ta a u n li to v u sh n i h is q ilad i. B u n d ag i b iro rta a 
to v u sh in i q a y ta talaffu z qilib b o 'lm a y d i. Q a y ta ay tilg a n i esa en d i 
y e ttin c h i (a) to v u sh id ir. D em ak, talaffu z q ilin g a n (a) tovushini 
(b o sh q a to v u sh larn i ham ) q a y ta talaffuz q ilish m u m k in em as va h ar
24

---

b ir q a y ta a y tilg a n to v u sh y a n g i e k a n , n u tq im izd ag i (a) tovushlari 
c h e k siz b o 'lib , h e c h q a c h o n ta k ro rla n m a y d i va 
sezg i a'zolari 
y o rd a m id a h is q ilin a d i (a y tg a n d a esh itilad i, y o z g a n d a o 'q ila d i). (a) 
to v u sh i YAHVO b o 'lib , u biz y u q o rid a fikr y u ritg a n « alo h id a o 'rik » k a
m o n an d d ir.
U c h in c h id a n , Y A H V O lar q a n c h a lik k o 'p , ra n g —b a ra n g b o 'lish ig a 
q aram ay , o n g im iz d a u la rn in g u m u m lash m asi sifatid ag i y a k k a (a] 
UM ISi 
bor. 
Bu 
[a] 
y u q o rid a a y tilg a n
« u m u m an o 'rik » kabi 
m o d d iy lik k a e g a em a slik (o n g d a psixofizik h o la td a m avjudlik), 
b a rc h a (a) Y A H V O larida tak ro rla n u v c h an lik , m iq d o ra n ch ek lilik
(ya'ni, b ittalik ) x o ssa la rig a ega. F o n etik YAHVO to v u sh va fonologik 
UM IS fo n em a d e b yuritiladi.
F alsafiy U M IS va Y A H V O ning le k sik a d a v o q e la n ish ig a d iq q a t 
qilam iz. 
M isollar: M en k ito b o 'q is h n i b o sh lad im . Bu k ito b n i Salim 
n e g a k eltird i. K itob qiziq arlilig i b ila n m eni te z d a o 'z ig a rom qildi 
g a p la rd a u c h ta (kitob) so 'zi m avjud. Bu s o 'z la rn in g ham h a r biri 
« m u ay y an o 'rik » , «m uayyan (a) tovushi» k a b i m o d d iy v o q elan g an lik , 
ta k ro rla n m a slik b e lg ila rig a e g a va u la r q a to rin i y a n a ch ek siz davom
e ttirish m u m k in b o 'lg a n lig i sab ab li m iq d o ra n c h e k la n m a g a n lik kabi 
Y A H V O larning b a rc h a sig a xos b elg ila rn i o 'z id a m u jassam lash tirg an . 
C h ek siz (kitob) so 'z la rin in g zam irida, o rtid a esa « u m u m an kitob» 
UM ISi y a sh irin g a n d ir. U n u tq q a c h iq a d ig a n b a rc h a (kitob) so'zlari 
u c h u n d o im iy a so s sifatid a y ash ay d i. C h u n k i ik k in c h i (kitob) so 'zi 
b irin c h isin in g ta k ro ri em as. U y a n g i so 'zd ir. U ch in ch isi va q o lg a n
b a rc h a s o 'z la r u c h u n s h u n d a y fikrni a y tish m um kin. 
S h u n in g d e k , 
m o rfo lo g iy ad a 
[ —ni] 
tu sh u m
k elish ig i sh a k lin in g
tu rli n u tq iy
q o 'lla n ish la ri m o rfo lo g ik YAHVOlar b o 'lib , b u q o 'sh im c h a la r o n g d ag i 
[ —ni] U M ISi (m orfem asi) aso sid a v o q elan g an d ir.
S in ta k sisd a UM IS va YAHVO m u n o sa b a ti q u y id a g i tarzda 
ju z 'iy la sh a d i — x u su siy lash ad i. M asalan,
K ito b n in g v a ra g 'i 
U y n in g e sh ig i 
S alim n in g savoli 
Q o g 'o z n in g qalinligi 
R u c h k a n in g q o p q o g 'i 
k a b i s o 'z b irik m alari alo h id a — a lo h id a Y A H V O lar b o 'lib , u la r 
u m u m iy (q a ra tq ic h k elish ig id ag i m u sta q il s o 'z + e g a lik sh a k lid ag i 
m u sta q il s o 'z = q a ra tu v c h i va q a ra lm ish n in g tu rli m u n o sab atlari] 
q o lip i — UM ISi (biz m u staq il s o 'z atam asi u c h u n q u la y lik m aq sa d id a
tilsh u n o sla r to m o n id a n q a b u l q ilin g an in g lizch a w o rd so 'z in in g bosh 
h arfi b o 'lg a n W sh artli b e lg isid an foydalanam iz: [W q.k. - W e.q.] 
tarzida) v o q elan ish larid ir. O 'z b e k tilid a b a rc h a g a p la r esa Y A H V O lar 
sifa tid a [k esim lik q o ’shim chalari b ila n sh a k lla n g a n a to v birligi], y a 'n i
25

---

[W Pm J (b u n d a W — y u q o rid a g id e k m u sta q il s o ’z, ato v birligi, Pm e sa
k e sim lik k o 'rs a tk ic h i b o 'lib , p re d ik a t, m a rk e r s o 'z la rin in g b o sh
harflari) U M IS ining v o q e la n ish id ir. (Bu h a q d a «H ozirgi o 'z b e k a d a b iy
tili» k u rsin in g «S intaksis» b o 'lim id a b atafsil m a'lu m o t olasiz.)
S h u n i e s d a tu tis h k e ra k k i, UM IS zot sifatida h e c h q a c h o n
m u a y y a n b ir Y A H V O da — ta jallid a to 'la —t o ’k is v o q e la n a olm ay d i, 
u n d a o ’zin in g m a 'lu m b ir q ism in ig in a y u z a g a c h iq a ra d i. M asalan ,
[W Pm ] U M ISi M en k eld im g a p id a b o sh q a , K etad im i? g a p id a b o sh q a
b ir q irra sin i n a m o y o n q ilg a n . G a p n in g d a ra k v a s o 'ro q b e lg ila ri bir 
b u tu n h o ld a b ird a n ig a v o q e la n a olm aydi. B iroq YAHVO zot, y a ’ni 
U M IS dan ta sh q a rid a ham b o ’la o lm aydi. H ar q a n d a y s o d d a g a p
b a rib ir [W Pm ] U M ISi d o ira s id a n ta s h q a rig a c h iq a o lm aydi. B uni S o'fi 
j
O llo y o r H A O (UMIS) va sifat (tajalli, YAHVO) m u n o sa b a ti m iso lid a
m a h o ra t b ila n tasvirlaydi:
S u b u tid ir a n in g (H A Q ning) sa k k iz sifoti 
Sifot zoti em as, n a g 'a y ri zoti
M azm u n i: H A Q n in g sa k k iz ta sifati b a rq a ro rd ir, b iro q u la rd a n
b iro rta si (o ‘z —o 'z ic h a , y a k k a holda) u n in g zoti (UM IS)ni ta sh k il e ta
olm aydi.
TIL, L ISO N VA N U T Q M UN O SA BA TI
U M IS (zot) va Y A H V O (tajalli) b u tu n d ia le k tik a n in g , y a 'n i 
b u tu n b o rliq
— 
tab iat, ja m iy a t va in so n ta fa k k u rin in g aso siy
m u n o s a b a t q o n u n la rid a n biri b o 'lg a n lig i sababli, u h a r b ir fa n d a 
o 'z ig a x o s ta rz d a x u su siy lash ad i. U M IS ning tild ag i tajallisi lison, 
Y A H V O niki e s a n u tq d e b yu ritilad i. Lison va n u tq n in g m a jm u i til 
deyiladi.
Y u q o rid a a y tilg a n id e k , tilsh u n o sla r u z o q z a m o n la r d a v o m id a
tild ag i o 'rg a n is h m a n b a in in g UM IS va YAHVO y o k i liso n iy v a n u tq iy
jih a tla ri 
ixtilofi 
(d ialek tik asi) 
m o h iy a tig a
y e to lm a y , 
c h e k siz
x u su siy lik la r d o ira sid a oY alashib qoldilar.
T ilsh u n o slik d a liso n iy va n u tq iy jih a tla m i fa rq la sh g a in tilish
u s h b u fan b ila n te n g q u rd ir. C h u n k i h a r q a n d a y fan c h e k s iz
h o d isa la rn i u m u m la sh tirish n i o 'z o ld ig a m a q sad
qilib q o ’y ad i. 
-»
X u su siy
h o d isa la r 
zam irid ag i 
u m u m iy lik n i 
k o 'ris h g a
in tilish
b ilish n in g h a r ik k a la b o s q ic h i (fahm iy va idrokiy) d a h a m m ay ju d .
S hu b o isd a n a y tis h m u m k in k i, b ilish n in g fah m iy b o sq ic h i m u tla q
x u su siy lik la r b ilan o 'ra la s h ib q o lm ag an lig i kabi, id ro k iy b o sq ic h ham
m u tla q u m u m iy lik n i — U M ISni tik la y o lm aydi. B iroq h a r b o sq ic h o 'z
v azifalarig a eg a. C h u n k i h a r b ir d a v r o 'z fani o ld ig a m u a y y a n m a q sa d
v a a n iq ta la b la rn i q  y ad i. « F an larn in g ta ra q q iy o ti sh u d a v m in g ilg 'o r 
falsafiy fikri, d a v r u c h u n y e ta k c h i b o 'lg a n fan so h a la rin in g y u tu q la ri
26

---

b ilan uzviy b o g 'liq . T urli fa n la rn in g m anbalari k o 'p qirrali b o 'lg a n lig i 
sababli, d a v rn in g y e ta k c h i falsafiy fikri an iq fan lard an o 'rg a n ish
m a n b ain in g qaysi to m o n la rig a a lo h id a e 'tib o r b erish lozim ligini, 
b o rliq d a g i m avjud q o n u n iy a tla rn i m a n tiq iy k ate g o riy a la rd a q ay
u su ld a ak s e ttirish y llarini b e lg ila b b erad i» (H .N e’m atov). Shu 
a so sd a aytish m um kinki, o 'z b e k tilsh u n o slig in in g b irin ch i b o sq ich i 
d ia le k tik a n u q ta i n a z a rid a n tild a g i UM IS va YAHVOni b ir —b irid an
fa rq lam ay tasn if e tish b o sq ich id ir. T ilsh u n o slik d a lison va n u tq n i 
izchil farq lab o 'rg a n ish a w a lo tilsh u n o sla r V. fon H u m b o ld t v a F .d e 
S ossyur nom i b ilan b o g 'liq . Lison va n u tq n in g farqlanishi, tilg a tizim
sifatida y o n d a sh u v X X asr ja h o n tilsh u n o slig id a in q ilo b g a te n g
h o d isa sifatida b ah o la n a d i. C h u n k i b u h o d isa tilsh u n o slik d ag i m ayjud 
q a ra sh la rn i tu b d a n o 'z g a rtirib y u b o rd i. 
Tilga, 
x u su san , 
o 'z b e k
tilig a sistem a sifatida y o n d a sh u v n in g d a stla b k i y illarid a lison o 'm id a
til atam asi q o ’llanilib, u k o 'p m a 'n o lilik ta b ia tig a eg a b o 'lg a n lig i 
sababli, ayrim ch a lk a sh lik la rn i k eltirib ch iq a ra r edi. C h u n o n ch i, 
in so n n in g n u tq so 'zlash q o b iliy a ti ham , n u tq i ham u sh b u atam a b ilan 
y u ritilar edi. A tam alarg a e sa b ir m a 'n o lilik xos b o 'lib , k o 'p m a'n o lilik
ilm iy a n iq lik k a p u tu r y e tk azad i. S hu b o isd a n n azariy o tch i tilsh u n o sla r 
U M ISning tild ag i v o q e la n ish ig a n isb a ta n lison atam asin i q a b u l 
qildilar. N a tija d a til, lison, n u tq m u n o sa b a ti q u y id a g ic h a tushunildi:
TIL
liso n
n u tq
Y uqorida UM IS v a Y A H V O ning tild ag i tajallisi m isolida lison va 
n u tq n in g o 'zaro m u n o sa b a ti h a q id a kirish x a ra k te rid a so 'z yuritildi. 
E ndi u n g a b atafsil to 'x ta lin a d i.
Lison d e y ilg a n d a m a 'lu m b ir ja m iy a tn in g b arch a a'zo lari u c h u n
a w a ld a n (oldingi av lo d lar to m o n id an ) ta y y o r h o lg a keltirib q o 'y ilg an , 
h am m a u c h u n u m u m iy va m ajb u riy , fikrni ifodalash va b o sh q a 
m a q sad lar u c h u n xizm at q ila d ig a n b irlik lar h a m d a b u birlik larn in g
o 'z a ro b irik ish q o n u n iy a tla ri y ig 'in d is i tu sh u n ilad i.
D em ak, liso n d a b irlik lar v a b irik ish q o n u n iy a tla ri farqlanadi. H ar 
q a n d a y liso n iy birlik p sixofizik ta b ia tli b o 'la d i. Shu b ilan b irg a u la r 
ikki to m o n n in g b ir b u tu n lig id a n ib o ra t b o 'lad i:
a) liso n iy b irlik n in g shakliy, ta s h q i tom oni;
b) lisoniy b irlik n in g m a'lu m b ir vazifasi, m a'n o v iy qiym ati.
Lisoniy b irlik lar UM IS sifatid a m ay ju d ekan, u m o d d iy lik d an xoli
b o 'lm o g 'i lozim. B u n d a «lisoniy b irlik n in g ta sh q i tom oni» k o 'rin ish g a, 
m o d d iy lik k a ish o ra qilm aydim i, d e g a n savol tu g 'ilis h i tabiiy. T o 'g 'ri, 
lisoniy b irlik m o d d iy q iy o fa d a n xoli. Biroq u la r o n g d a q a n d a y d ir tarh,
27

---

ram z 
sifatid a 
sa q la n a d i. 
M asalan , 
[a] 
fo n e m a sin in g
talaffuz 
x u su siy atlari h a q id a u m u m la sh m a ta s a w u r o 'z b e k tilid a so 'z la sh u v c h i 
b a rc h a jam iy at a 'z o la ri tilid a b irdir. Bu [a] fo n em asin in g shakli, ta sh q i 
to m o n i b o 'lsa , u n in g m a 'n o farq lash , c h e g a ra la sh to m o n i ich k i jih ati 
sanaladi. [a] fo n em asi x u su siy a tla ri va m a 'n o fa rq la sh n in g o 'z ig a xos 
birligi, y ax litlig i sifa tid a o n g d a m av ju d b o 'la d i. H a r b ir fo n em an in g
m a ’n o farq lash va ta la ffu z x u su siy a tla ri u m u m la sh m a si o 'z ig a xos 
b o 'lib , b iriniki ik k in c h is in ik id a n fa rq la n a d i va m u sta q il fo n e m a g a
q o 'y ilg a n talab u la rn in g a y n a n o 'x s h a s h b o 'lis h ig a y o 'l q o 'y m a y d i.
Lisoniy b irlik la rn in g b u ta s h q i v a ich k i to m o n in i b ir —b irid an
ajralish u c h u n u la rd a n b irin i m u tla q la sh tirish m u m k in em as. Ich k i va 
ta sh q i to m o n b ir v a ra q n in g ik k i b e tig a o 'x s h a y d i va u la rn i ajratish
m u m k in em as. N u tq e sa y u q o rid a t a ’rifla n g a n liso n iy so 'zlash ish
q o b iliy ati a so sid a ay rim sh a x s to m o n id a n m a'lu m b ir x a b a r b erish
m a q sa d i u c h u n ish g a so lin ish i y o k i q o 'lla n ish i n atijasid ir.
Bir —b irin i sh a rtlo v c h i, b ir —b irig a b o g 'liq b o 'lg a n «lison — n u tq
q o b iliy ati — n u tq » z a n jirid a fa q a t n u tq q in a ta sh q i (m oddiy) sh a k ld a
(og'zaki, yozm a) n a m o y o n b o 'la d i va b izn in g sezgi a 'z o la rim iz g a ta 'sir 
qiladi.
F .d e S o ssy u r liso n —n u tq m u n o sa b a tin i s h a tra n j o 'y in i q o id alari 
aso sid a tu sh u n tirib b e ris h g a h a ra k a t q ilg an .
S h ax m at d o n a la ri v a h a r b ir d o n a n in g y u rish q o id a si o n g im iz d a g i 
liso n iy b irlik la r va u la rn in g b irik ish im k o n iy a tla rig a o 'x sh a y d i. 
O 'y in c h i • b am iso li s o 'z lo v c h i b o 'lib , sh a x m a t o 'y in in i b ilish i esa 
so 'z lo v c h in in g
n u tq
q o b iliy a tig a
o 'x sh a y d i. 
D o n alarn in g
h a ra k a tla n tirilish in i n u tq q a q iy o sla sh m u m k in . Q iy o slan g :
sh a x m a t — o 'y n a s h q o b iliy a ti — o 'y in
lison — n u tq q o b iliy a ti — n u tq
S h ax m at 
d o n a la ri 
v a 
u la rn in g
y u rish
im k o n iy atlari 
o 'y n o v c h ila m in g b a rc h a s i u c h u n u m u m iy b o 'lg a n lig i k a b i liso n d an
fo y d alan ish h a m s h u tild a so 'z la sh u v c h ila r u c h u n te n g d ir.
Lison v a s h a tra n j q u rilm a la ri o 'z a ro q iy o sla n a d ig a n b o 'lsa , a w a lo , 
u la rn in g b irlik lari o ra sid a u m u m iy o ’x sh a sh lik la r b o rlig in i ta 'k id la sh
lozim. H a r ik k a la q u rilm a h a m b irlik lar sistem asi (tizimi) v a bu 
b irlik la rn in g o 'z ig a x o s v azifalari b ila n ish k o 'ra d i. B u n d a m a ’lu m
q o id a
va 
q o n u n la rg a
tay a n ila d i. 
H ar 
ik k a la
h o la tn in g
ham
ish tiro k ch ilari in s o n la r b o 'lib , u la r h a r ik k a la fao liy atd a ham m a'lum
b ir im k o n iy a tla m i ish g a so lu v ch ilard ir. S hu b o isd a n sh a x m a t taxtasi, 
u n in g d o n a la ri s h a x m a t o 'y in in in g ta sh q i, m o d d iy to m o n in i liso n iy
b irlik la rn in g
ta sh q i 
to m o n ig a , 
sh a x m a t 
o 'y in i 
q o id alari 
— 
d o n a la rin in g jo y lash u v i, h a ra k a t q o id alari, y a ’n i sh a tra n j o 'y in in in g
28

---

ichki to m o n i h a q id a g i ta s a w u rla rn i lisoniy b irlik larn in g m azm un 
m u n d a rija sig a q iy o sla sh m um kin.
Lison va n u tq m u n o sa b a tig a d ialek tik , d ia le k tik a k a te g o riy alari 
n u q ta i n a z a rid a n y o n d a sh ilg a n id a , u h a q d a g i ta s a w u r va bilim larim iz 
to 'la q o n li b o 'lad i.
Lison va 
n u tq
m u n o sab atig a d ia le k tik a n in g u m u m iy lik va 
y ak k alik , m o h iy at v a h o d isa, im k o n iy at va voqelik, sab ab va o q ib at 
m u n o sa b a ti a so sid a y o n d ash ilsa, m asala y a n a d a ravshanlashadi:
BORLIQ
TIL
LISON 
u m u m iy lik
m o h iy at 
im k o n iy at 
sabab
Lison b ilan n u tq n in g o 'z a ro m u n o sab atin i 
raxshi an g lam o q
u c h u n , a w a lo , liso n n in g o'zini, u n in g q a n d a y q u rilr la e k a n lig in i an iq
ta s a w u r e tm o q lozim b o 'la d i.
Lison b o 'lin u v c h a n b irlik larn in g m ajm ui yoki tu r g 'u n x u su siy
b irlik la rn in g o 'z a ro b a rq a ro r, d o im iy b o g 'la n ish m m o sa b a ti aso sid a 
ta sh k il to p g a n y a n g i b ir b u tu n lik d ir. M asalan, g a p so 'z la r va 
q o 'sh im c h a la rg a , u la r e sa to v u sh larg a b o 'lin ad i. S h i. n u q ta i n az a rd a n
liso n iy b irlik la m i a w a lo , ik k i g u ru h g a ajratish m um cm:
a) tash k il e tu v c h i e n g k ic h ik lisoniy birliklar;
b) e n g k ic h ik ta sh k il e tu v c h ila r aso sid a vujuc g a k e lg a n hosila 
liso n iy birliklar.
T ash k il e tu v c h ila r d ey ilg a n d a , hosilalari o'zarc birikib, yirikroq 
liso n iy b irlik la m i 
h o sil q ilu v ch ilar 
tu sh u n ilad i. 
M asalan, 
AVS 
u c h b u rc h a g i h o sila birlikdir:
A
V
S
Bu h o sila b irlik 1) AV, VS, SA tom onlar: 2) sh u ch iz iq la r asosida 
v u ju d g a k e lg a n b u rc h a k la rd a n iborat. T ashkil etu v c h ila rd a n b iro rtasi 
o 'z g a rsa , b u tu n lik h a m o 'z m o h iy atin i o 'zg artirad i. M asalan , [uka]
N U T Q
y a k k a lik
xodisa 
v o q elik
oqi rat
29

---

liso n iy birligi u ch fo n e m a k o 'rin ish in in g m u v o fiq lig i aso sid a tash k il 
to p g a n . B u lard an b iro rta si alm ash tirilsa, b o s h q a liso n iy b irlik v u ju d g a
k elad i. M asalan , 
[ak a],T ash k il e tu v c h i va h o sila birlik o rasid a 
p o g 'o n a li m u n o sa b a t m a v ju d b o 'la d i P o g 'o n a li m u n o sa b a t lisoniy 
b irlik la rn in g s a th m a —sa th q a tla m la n ish id a m u h im a h a m iy a t kasb 
etad i. Q a tla m la n ish q u y id a g i ta rtib d a b o 'lad i:
F o n em a
M orfem a
L eksem a
Q olip
O 'z b e k tilid ag i fo n e m a la r m a'lu m b ir b u tu n lik n i, b ir sath
(fonologik sathni) ni ta sh k il e tad i. Bu sa th e sa u n lila r v a u n d o sh la r 
tizim larid an ta sh k il to p a d i. D eylik, u n lila r tizim i y a n a ik k ig a — 
la b la n m a g a n u n lila r ([i] — [e] — [a]) va la b la n g a n u n lila r ([uj —[uj — 
[o]) tiz im c h a la rid an ta sh k il to p g a n . K o 'rin a d ik i, ta sh k il e tu v c h in in g
o 'z i h a m ta sh k il e tu v c h ila rd a n tash k il to p ad i. 
D em ak, tash k il 
e tu v c h ilik n isb iy tu s h u n c h a d ir. B u n d a m inim al ta sh k il etu v c h ig in a
b o sh q a b o 'la k la rg a b o 'lin m a slig i m um kin.
M inim al tash k il e tu v c h i n a fa q a t b irlik lam i, sh u bilan b irg alik d a, 
b irlik la rn in g o 'z a ro m u n o sa b a tla rin i h am o ‘z ic h ig a oladi. Shuni 
ta 'k id la sh lozim ki, e n g k ic h ik (m inim al) ta sh k il e tu v c h ila r b o 'lg a n
fo n em alar y a n a ich k i v a ta s h q i jih a tla rg a a jralad i. A y tilg a n la r asosida, 
lison va n u tq b irlik lari sifa tid a q u y id a g ila rn i ajra ta m iz v a liso n va 
n u tq
b irlik lari 
ham
liso n
va 
n u tq
k a b i 
U M IS 
v a YAHVO 
m u n o sa b a tid a b o 'lad i:
LISONIY BIRLIKLAR N U TQ IY BIRLIKLAR
fo n em a 
to v u sh
m o rfem a 
q o 's h im c h a
le k se m a
s o ’z
q o lip y asam a 
so'z, s o 'z birik m asi, g ap
LISONIY VA N U TQ IY BIRLIKLAR