Hozirgi o'zbek adabiy tili

IV
b o sq ich . 
X X
a s rn in g
80 —y illarig a 
k elib
o 'z b e k
tilsh u n o slig in in g
(am aliy, 
fak to g rafik ) 
b o sq ich i 
tu g a lla n g a n
va 
to 'p la n g a n b o y d a liliy a sh y o n i d ia le k tik m eto d o lo g iy a a so sid a
o 'rg a n is h g a k u c h li zam in tay y o rlab , o 'z i esa tu rg 'u n lik h o la tin i 
b o sh d a n k e c h irm o q d a edi. S h u b o is d a n b u tu n sobiq s h o 'ro d av lati

---

h u d u d id a olib b o rila y o tg a n o sh k o ralik va q ay ta q u rish siyosati o 'z b e k
tilsh u n o slig i fan in i ham c h e tla b o 'tm ad i. O 'z b e k tilsh u n o slig in in g
y a n g i 
av lo d lari 
H .N e'm ato v , 
E.Begm atov, 
N .M ahm udov, 
A N u rm o n o v , R .Sayfullayeva kab i olim lar q a y ta q u rish sh aro itid a 
o 'z b e k tilsh u n o slig in in g d o lzarb m uam m olari b o 'y ic h a re sp u b lik a va 
ittifoq 
m a tb u o tid a
c h iq ish la r 
qildilar. 
K o 'tarilg an
m asalalarni 
m o h iy atan ik k ig a b o 'lis h m um kin:
b irin c h id a n , o 'z b e k tilsh u n o slig i u n in g o ld id a 30 — 40 — yillarda 
q o ’y g a n vazifasini — o 'z b e k tili turli sath b irlik larin i zam onaviy 
(yevropaviy) tah lil u s u lla rid a m u k am m al tavsifini berish; a d a b iy til 
m e 'y o rlarin i b elg ilash , ta 'lim n in g turli b o sq ic h la ri u c h u n zaru r 
b o 'lg a n o 'q u v q o 'lla n m a la ri, d arslik va lu g 'a tla rn i y aratish va 
o m m alash tirish n i m u v affaq iy at b ilan b ajardi va y ig 'ilg a n hodisalar 
tavsifi 
aso sid a
ilm iy tu s h u n c h a la r 
hosil 
qilish 
x u su siy lik lard a 
u m u m iy lik n i, 
h o d isa la rd a
m ohiyatni, 
o q ib a tla rd a
sababni, 
v o q e lik la rd a im k o n iy a tn i o c h ish d a rajasig a k o 'ta rilg a n .
ik k in c h id a n , u zo q y illar dav o m id a o 'z b e k tili ittifo q d a g i turkiy, 
q o lav ersa, b o s h q a tillar k a b i ru s va Y evropa tillari q o lip lari asosida 
o 'rg a n ib k elin d i. U ni o 'z ic h k i zotiy ta b ia tid a n k elib c h iq q a n h o ld a 
a lo h id a y ax litlik sifa tid a o 'rg a n ish u c h u n sh a rt — sh aro it v u ju d g a 
k e ld i. Q a y ta q u rish , o sh k o ra lik va istiqlol natijasi o 'la ro q , m illiy 
tilsh u n o slik la r b o sh q a m illiy fanlar kab i k o m m u n istik rnafkura 
k ish a n la rid a n x alo s b o 'ld i. O 'z b e k tilining b a rc h a so h alari b o 'y ic h a
q a to r ta d q iq o tla r y u zag a keld i. Bu b o rad a H .N e'm ato v , N .M ahm udov, 
A N u rm o n o v , 
G '.Z ik rillay ev , 
R.Sayfullayeva, 
O.Bozorov, 
M .Q u rb o n o v a, B .M en g liy ev S H .S hahobiddinova k a b i n azariyotchi 
tilsh u n o sla rn in g
ish lari 
a lo h id a
e 'tib o rg a
m olikdir. 
U lar 
o 'z
ta d q iq o tla rid a o 'z b e k tilin in g zotiy tab iatin i o c h ib b e rish n i m aq sad
q ilib q o 'y d ila r. Shu ta rz d a y a n g i o 'z b e k tilsh u n o slig i sh a k llan d i va 
q isq a m u d d a td a jid d iy y u tu q la rn i q o 'lg a kiritdi. U lar aso sid a o 'rta
m a k ta b
o n a tili d a rslik la ri b u tu n la y y an g ilan d i. 
Bu y u tu q la r 
n im a la rd a k o 'z g a ta sh la n d i?
B irinchidan, 
liso n
v a 
n u tq
farq lan m aslig i 
n atijasida 
tilsh u n o slig im iz d a fo n em a v a tovush, m orfem a v a q o 'sh im ch a , 
se m e m a va s o 'z kab i a ta m a la r m o h iy atid an k elib c h iq ilm a g a n holda, 
m u q o b il a ta m a la r sifa tid a ish latilar edi. Lison va n u tq n in g farqlanuvi 
u larn i q a t'iy tartib la sh tird i.
Ik k in c h id a n , lison va n u tq n i farqlash g ra m m a tik a d a u m u m iy va 
x u su siy m a ’n o n i fa rq la sh talab in i q o 'y d i. S h u n g a k o ’ra, falsafaning 
u m u m iy lik v a x u su siy lik d ia le k tik a si asosida o 'z b e k tili g ram m atik asi 
k a te g o riy a la ri ta d q iq q ilin d i.
U c h in c h id a n , s o 'z tu rk u m la ri tasnifi tilsh u n o slig irn izd ag i en g
ch ig a l m a sa la la rd an biri ed i. M asalan, o 'z b e k tilid a o lm o sh b a rc h a
19

---

m u sta q il s o 'z tu rk u m la rin i, q o lav ersa, g a p v a m a tn n i h a m a lm a sh tira
o lsa —da, u ru s tilid a g id e k ot, sifat, so n tu rk u m la rig a x o s so 'z la r 
a lm a sh tiru v c h isi sifa tid a ta lq in q ilin a r edi. Bu n u q s o n n in g asossizligi 
ilm iy isb o tin i topdi.
T o 'rtin c h id a n , g ra m m a tik q o 's h im c h a la r m o h iy a ti ham , u larn in g
n o m la n ish i ham o 'z b e k tilin in g ta b ia tig a y o t ed i. S h u b o isd a n so 'z
o 'z g a rtiru v c h i v a sh a k l yasovchi a ta m a la ri o s tid a o 'rg a n ilu v c h i 
h o d isa la r q a y ta k o 'rib c h iq ild i va s in ta k tik sh a k l h o sil q ilu v ch ilar 
h a m d a lu g 'a v iy sh a k l 
hosil 
q ilu v c h ila r a ta m a si 
o stid a
q ay ta 
tasn iflan d i.
B esh in ch id an , ta q lid la rn in g s o 'z tu rk u m la ri sira sid a tu tg a n o 'rn i 
ham o 'z b e k tili ta b ia tig a y o t edi. U nga c h u q u r ilm iy ta h lilla r asosida 
m u sta q il so 'z la r o ra sid a n o 'rin berildi.
O ltin c h id a n , g a p m ark azi tu s h u n c h a s i fa n g a k iritilib, u aso sd a 
o 'z b e k tilin in g g a p q u rilish ig a x o s zo tiy m o h iy ati o c h ild i va o 'z b e k
tilid a g a p q u rilish i [kesim ] q o lip ig a e g a e k a n lig i tan olinib, u n in g