Hár qanday tiri organizm tábiyatta belgili bir jasaw ortalıǵına iye hám

Sabaqti qurallandiriw:
Sabaqqa kerekli bolg’an ko’rgizbe qurallardi alip kelemiz, oqiwshilardin’ oqiw qurallarin toliqtiramiz,multimediyadan kadoskop ha’m tarqatpa materiallardan paydalanamiz.Bu’gingi o’tiletug’in sabag’imizdan oqiwshilar to’mendegi mag’liwmatlar haqqinda bilip aliwi tiyis.
Sabaqqa tiyisli bolg’an kompetensiyalar.
Kommunikativ , xabar menen islesiw sipatinda o’zin-o’zi rawajlandiriw, matematik sawatqanliq
Tema boyinsha usinis etilgen oqiw tapsirmalari ha’m oqitiwshinin’ sawallarina jazba ha’m awizeki juwap beriw, ta’lim alip atirg’an tilge itibar beriw.
Kishi toparlar menen islew protsessine aktiv qatnasiw, o’zinin’ oy-pikirlerine erk bermesten topar ag’zalarinin’ juwaplarin tin’lay aliw ha’m o’z juwabin tu’singen halda bayan etiw.U’yrenilgen tema boyinsha oylang’an halda o’zi izbe-izlikte sorawlar du’ze aliw.
Mektep, ma’ha’lle ja’miyetlik orinlar, shan’araqta, klasta doslari menen a’deplilik qarim-qatnasta boliw,o’simlik ha’m haywanat a’lemine salistirg’anda insaniyliq paziyletlerin ju’zege shig’ariw
Sabaqtin barisi
1.Sho’lkemlestiriw.
2.U’y tapsirmasin soraw
3.Taza tema tusindiriw
4.Taza temani bekkemlew
5.Oqiwshilar bilimin bahalaw
6.Uyge tapsirma beriw.
Taza tema: Organizmlerdin’ jasaw ortalig’i
Solay etip, ortalıq – tiri organizmlerdi orap turıwshı hám olarǵa tuwrı-dan-tuwrı hám natuwrı tásir etiwshi faktorlar jıyındısı bolıp esaplanadı. Organizmler ortalıqtan tirishilik procesleri ushın zárúr bolǵan barlıq ónimlerdi qabıl etedi jáne ortalıqqa zat almasıw ónimlerin ajıratadı. Jasaw ortalıǵı organizmlerdiń jasawı menen birge geografiyalıq tarqalıwına da tásir kórsetedi.
Tiri organizmler ushın hár bir ekologiyalıq faktor túrli áhmiyetke iye. Ayırım
Faktorlar organizmlerdiń jasawı ushın júdá áhmiyetli bolsa, ayırım faktorlar organizmlerdiń jasawı ushın azraq áhmiyetke iye bolıwı múmkin.
Evolyuciya procesinde barlıq tiri organizmlerde jasaw ortalıǵına salıstırǵanda ózine tán morfologiyalıq, fiziologiyalıq, etologiyalıq hám basqa beyimlesiwler – adaptaciyalar payda bolǵan. Adaptaciya (latın tilinde «adaptatio» – beyimlesiw) – tiri organizmlerdiń belgili bir jasaw ortalıǵında jasawı hám kóbeyiwin támiyinlewshi belgi yamasa belgiler jıyındısı esaplanadı.
Mısalı, balıq denesiniń súyir kórinisi olardıń suw ortalıǵında háreketleniwin
jeńillestirse, suwsız ortalıqta ósiwshi ósimliklerdiń japıraqları (aloy) yamasa
paqalı (kaktus) suw toplawǵa beyimlesken.
Ekologiyalıq faktorlar úsh toparǵa: abiotikalıq, biotikalıq hám antropogen
faktorlarǵa bólinedi. Ortalıq hám tiri organizmlerdiń óz ara baylanıslılıǵı hám
óz ara tásirleri «organizm – ortalıq» sistemasındaǵı tiykarǵı nızamlıqlardan
biri bolıp esaplanadı. Tiri organizmler ortalıqtan ózleri ushın kerekli zatlardı
aladı hám ortalıqqa túrli dárejede tásir kórsetedi. Nátiyjede ortalıqtıń ózi de ózgeredi. «Organizm – ortalıq» sistemasındaǵı tiykarǵı nızamlıqlar V.I. Vernadskiy
tárepinen oylap tawılǵan bolıp, organizm hám onıń jasaw ortalıǵınıń birligi
nızamı dep ataladı. Tirishilik tiri organizmler hám jasaw ortalıǵınıń bir pútinlilgi tiykarında olardıń ortasındaǵı zat hám energiya almasıwı nátiyjesinde rawajlanıp baradı. Bul nızamnan kelip shıǵatuǵın evolyucion-ekologiyalıq principke kóre, hár bir túrdiń genetikalıq imkaniyatları óziniń jasap turǵan ortalıǵına sáykesligi boladı.
Tiri organizmler de óz náwbetinde ortalıqqa úlken tásir kórsetedi. Bul
birinshi náwbette organizmniń usı ortalıqta jasap atırǵanı menen belgilenedi.
Tiri organizmler azıqlanadı, dem aladı, qorshaǵan ortalıqqa zat almasıw qaldıqların ajıratadı, ósedi, rawajlanadı, háreketlenedi. Organizmlerdiń bul tirishilik iskerligi sebepli jasaw jeriniń hawa quramı, topıraq strukturası, suwdıń tazalıq dárejesi sıyaqlı kórsetkishler ózgeredi. Hár bir organizmniń ortalıǵına óz aldına tásiri sezilerli bolmasa da, sol ortalıqta jasawshı barlıq organizmlerdiń tásirleriniń jıyındısı júdá úlken. Tiri organizmlerdiń ortalıqqa tásiri olardıń ortalıqtı iskerligi bolıp esaplanadı.
Jer júzinde tiri organizmler ushın tórt túrli jasaw ortalıǵı bar: suw ortalıǵı,
qurǵaqlıq-hawa ortalıǵı, topıraq ortalıǵı hám tiri organizm ortalıǵı (parazit hám simbiontlar ushın). Hár bir ortalıq ózine tán sharayatlarǵa iye (4-súwret).
Tiri organizmler bir yamasa bir neshe ortalıqta jasawı múmkin. Tirishilik dáslep payda bolǵan ortalıq bul, suw ortalıǵı bolıp esaplanadı.
Tariyxıy rawajlanıw procesinde tiri organizmler qurǵaqlıq-hawa ortalıǵına jasawǵa ótken.
Nátiyjede jańa ortalıq jaǵdayına beyimlesken ósimlik hám haywanlar payda bolǵan. Tiri organizmlerdiń tirishilik iskerligi nátiyjesinde topıraq
Qáliplesken hám ayırım organizmler topıraqta tirishilik etiwge beyimlesken.
Organizm ortalıǵın parazit hám simbiontlar iyelegen. Hár bir ortalıqta ózine tán sharayıtları menen óz ara parıqlanatuǵın belgili aymaqlar, yaǵnıy biotoplar bar. Mısalı, suw ortalıǵınıń suw betinde, suw astında, suw túbinde, suw otları arasında jasaw aymaqlar bar. iri organizmler bir yamasa bir neshe ortalıqta jasawı múmkin.
Tirishilik dáslep payda bolǵan ortalıq bul, suw ortalıǵı bolıp esaplanadı.
Tariyxıy rawajlanıw procesinde tiri organizmler qurǵaqlıq-hawa ortalıǵına jasawǵa ótken. Nátiyjede jańa ortalıq jaǵdayına beyimlesken ósimlik hám haywanlar payda bolǵan. Tiri