Hujayraning subletal va potensial letal zararlanishlari Subletal va potensial letal zararlanishlarning tiklanishi Nurga ta’sirchanlikning modifikatsiyasi

Hujayraning zararlanishdan keyingi tiklanishi va reparatsiyaning molekulyar mexanizmi. Tirik hujayralar nur ta’siridan kelib chiqqan molekulyar zararlanishlarni tiklay olish qobiliyatiga ega bo‘lganligi uchun, ularning hayotchanligi yanada oshadi. Hujayraning zararlanishlardan qutilish jarayoni hujayraviy reparatsiya, DNK ning zararlanishdan xalos bo‘lishi esa, DNK reparatsiyasi deb ataladi. Reparatsiyaning keyingi tipi muhim hayotiy ahamiyatga ega bo‘lib, u tufayli DNK o‘zining radiatsiyadan zararlangan strukturasini qayta tiklaydi.
Reparatsiya jarayoni reparatsiyalovchi sistemalar, deb ataladigan muxsus sistemalar tomonidan amalga oshiriladi. Ionlantiruvchi nurlar ta’siridan kelib chiqadigan zararlanishlarni to‘g‘rilovchi maxsus sistemalar, evolyutsiya davomida, hujayrani ionlantiruvchi nurlardan himoya qilish emas, balki hujayrada spontan ravishda sodir bo‘ladigan zararlanishlarni bartaraf etish uchun shakllangan.
DNK reparatsiyasi ancha durust tekshirilgan bo‘lsa, hujayra membranasining reparatsiyasi uncha yaxshi o‘rganilmagan. Turli tarkibga ega strukturalar zararlanishining qayta tiklanishi uchun mahsus reparatsiya sistemalari talab etilmaydi. Chunki, zararlangan strukturaga ega makromolekulani molekulyar bilib olish jarayonining buzilishi tufayli, zararlangan joy tegishli molekulyar - ust assotsiatsiyadan tushib qoladi va gidrolizlanadi. Uning o‘rni metabolitik jarayonlarda de novo sintezlangan bo‘laklar bilan to‘ldiriladi.
DNK ultrabinafsha nurlar, ximiyaviy agentlar va kanserogen moddalar ta’sirida zararlanadi. Bu omillarning ta’sir mexanizmlari turlicha bo‘lsada, ular tufayli, DNKda sodir bo‘ladigan molekulyar o‘zgarishlar o‘zaro o‘xshab ketadi.Agarda shu xil zararlanishlar hujayra reparatsion sistemasining substrati bo‘lib xizmat qilsa, u holda har xil agentlar tomonidan DNK da yuzaga keladigan zararlanishlar o‘xshash mexanizmlar tomonidan bartaraf etiladi. Reparatsiya mexanizmi haqidagi xozirgi zamon tasavvurlari bakterial sistemalardan olingan ma’lumotlarga asoslangan.
Ekssizion reparatsiya. Ultrabinafsha nur ta’siridan DNKda pirimidin asoslarining dimeridan iborat (siklobutan ko‘rinishidagi) fotomahsulotlar hosil bo‘ladi. Mazkur dimer ko‘rinuvchi nur ta’sirida fermentativ fotoreaktivlanish yo‘li bilan parchalanadi va pirimidin asoslari o‘z holiga keladi.
Pirimidin dimeri va boshqa bir qator zararlanishlar, fotoreaktivlovchi fermentlar ishtirokisiz ham, qorong‘ida ekssizion reparatsiyalanish mexanizmi yordamida tiklanishi mumkin. Reparatsiyaning bu tipi DNKning zararlangan joydagi bog‘larning uzilishi (insiziya), uzilgan bo‘lakning chetlatilishi, chetlatilgan fragment o‘rnida, DNK oppozi-sion zanjirining zararlanmagan qismidan matritsa sifatida foydalanib, reparativ replikatsiyani (reparativ sintezni) amalga oshirish hamda yangidan sintez-langan fragmentni bo‘sh qolgan joyga ulashdan iborat, bosqichlar-ni o‘z ichiga oladi.
Insiziya - endonukleaza fermentlari tomonidan amalga oshiriladi. Pirimidin dimerlarining ekssizion reparatsiyasi, DNK ipini 5- uchidan boshlab parchalovchi, maxsus endonukleaza tomonidan amalga oshiriladi.
Endonukleotid uzilishlar insiziyasi -indo-nukleaza tomonidan amalga oshiriladi.
Ekssiziya - zararlangan joy bilan birgalikda, ma’lum sondagi nukleotid qoldiqlarning olinib tashlanishidan iborat jarayon bo‘lib, uning natijasida, DNK zanjirida bo‘sh joy paydo bo‘ladi. Ekssiziya endonukleaza aktivligi ta’sirida amalga oshadi. Masalan, bakteriyalardagi pirimidin dimerining ekssizion reparatsiyasida, shu xil aktivlikka ega DNK polimeraza ishtiroq etadi. Bundan tashqari, yana bir nechta endonukleazalar ham ma’lum. Nukleotidlardan bir qismining uzib tashlanishi natijasida hosil bo‘lgan bo‘sh joy, DNK polimeraza tomonidan, komplementarlik prinsipi asosida to‘ldiriladi. Ekssizion reparatsiya, yangidan sintezlangan fragmentning DNK ipiga ulanishi bilan oxiriga yetadi. Bu ishni DNK legaza bajaradi.

Kislorod effekti. Nurlantirilgan birikmalarda yuz beradigan radiatsion-ximiyaviy o‘zgarishlarning avj olishi, ko‘p hollarda, reaksiya muhitida kislorodning bor yo‘qligiga bog‘liq bo‘ladi.

Kislorod effekti (KE) deb, radiobiologiyada kislorodning to‘qimalarda konsentratsiyasini oshishi bilan uning nur ta’siridan zararlanishining kuchayishi tushuniladi. Va aksincha kislorodning konsentratsiyasi kamaygan hollarda nurlanishdan zararlanish kamayadi.
KE radiobiologiyada universal hodisa hisoblanadi. To‘qimalarda kislorodning parsial bosimini o‘zgartish vositasida obyektning nurga ta’sirchanligini kerakli yo‘nalishda o‘zgartish mumkin. KE hujayralar kulturasini nurlashda va siyrak ionlar hosil qiluvchi nurlar ta’sirida yaqqol ko‘rinadi. Zich ionlovchi nurlar. (M. ( -nurlari) bilan nurlanganda KE keskin kamayadi. Hujayralar (bakteriyalar) kulturasi anaerob, azotli muhitda nurlansa letal doza 3 barobar ortadi. Agar anaerob kulturalarni kislorod bilan boyitilsa nurga ta’sirchanlik ortadi, letal effekt kichikroq dozalarda ro‘y beradi. Buning sabablari bakteriyalar tarkibidagi suvning radioliz mahsulotlari muhitdagi yuqori konsentratsiyali kislorod bilan birikib ko‘proq perioksidli birikmalar hosil qilishi tufayli ro‘y beradi deb hisoblanadi (ОН+ОНО₂, Н₂О⁺+О^-  Н₂О₂, НО₂+НО₂  Н₂О₄).
Nur ta’sirida makromolekulalarda ro‘y beruvchi o‘zgarishlarini kislorod ta’sirida kuchayishini quyidagi tajribada ham ko‘rsa bo‘ladi. Agar impulsiv nurlashdan 20 msek (0,0000002 sek) oldin hujayralar kulturasining okseginatsiyasi ta’min etilsa, shu hujayralarning zararlanishi ortadi, bakterial kulturani kislorod bilan to‘yintirish nurlashdan 5-10 msek keyin amalga oshirilsa radiatsiya ta’sirining modifikatsiyasi kuchaymaydi, anoksiya sharoitida nurlashdan keyin amalga oshirilgan oksigenatsiya bakterial kulturaning tirik qolishini ko‘payishigi, olib keladi, ya’ni postradiatsion tiklanishni oshiradi. Demak kislorod nurlash paytida radiatsiyaning ta’sirini kuchaytiradi, nurlashdan keyin pastradiatsion tiklanishga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi.
Kislorodning makromolekulalar radiatsion-ximiyaviy chiqishiga ko‘rsatadigan ta’siri, uning hujayra, to‘kimalar, ko‘p hujayrali organizmlar singari murakkab sistemalarga ko‘rsatadigan ta’siriga o‘xshab ketadi.
Kislorod effekti fermentlarning radiatsion-kimyoviy aktivsizlanishi, makromolekulalar, tirik hujayralar hamda ko‘p hujayrali murakkab organizmlarning zararlanishida ko‘zga tashlanadi. Effekt, biologik obyektlar kislorodli muhitda nurlantirilganda payqaladi.
Kislorod effekti, kislorodning erkin radikallar (masalan R*) bilan ta’sirlashishi natijasida paydo bo‘ladigan perekis radikali (ROO*) bilan shartlangan. "Suvdagi" kislorod, suv radiolizi mahsulotlari bilan ta’sirlashib, o‘ta aktiv radikallar (НО₂^*,О₂^*) hosil qiladi.
Kislorod effektining o‘lchov birligi sifatida, kislorodning kuchaytirish koeffitsiyenti (KKK) ishlatilib, u kislorod mavjud sharoitda, bir xil nur dozasi ishlatib hosil qilingan effektning, kislorodsiz sharoitda o‘sha xil nur dozasi ishlatib olingan effektga nisbatan necha marta kuchayganligini ko‘rsatadigan kattalikdir. Bundan tashqari, kislorodli va kislorodsiz muhitda, bir xil radiobiologik effektga sabab bo‘luvchi, ikki xil dozalar nisbati ham ishlatiladi. Quritilgan nuklein kislota preparatlari uchun KKK kattaligi 1,5-2,2 ni tashkil etadi.

L.X.Eydus kislorodsiz sharoitda nurlantirilgan makromolekulalar aktivsizlanishining, nurlantirilgandan keyin, muhitga kiritilgan kislorod ta’siridan yana ham kuchayib ketishdan iborat, kislorodning keyingi ta’sirini qayd etdi. Kislorodning keyingi ta’siri, kislorodsiz muhitda, kislorodga sezgir, uzoq yashovchi zararlanishlarning paydo bo‘lishidan darak berib, ularni potensial zararlanishlar sifatida qabul qilish mumkin. Bunday zararlanishlar, sharoitga qarab, namoyon bo‘lishi yoki namoyon bo‘lmasligi ham mumkin. Makromolekulalardagi ana shunday potensial zararlanishlar, tabiatan, barqaror radikal holatidan iborat bo‘lib, ularni EPR metodi yordamida qayd etish mumkin.

Suvli muhitda kislorod effektning ro‘yobga chiqishi, bir qator omillarga bog‘liq. Ulardan, radioprotektorlar, ayniqsa, sulfogidril guruhlarga ega birikmalar muhim ahamiyatga ega. Bunda, kislorod, mazkur birikmalarga nisbatan, raqobatchi ingibitor sifatida namoyon bo‘ladi.
Tirik organizmlar nurlantirilganda qayd etiladigan kislorod effektining mexanizmi to‘la izohlangan emas. Ammo, hujayradagi SH-li birikmalar miqdori bilan KKK aro qayd etilgan bevosita aloqadorlik, kislorod effektining namoyon bo‘lishida, radioprotektorlar bilan kislorod o‘rtasida raqobatli munosabatning yuzaga kelishidan darak beradi. KKK kattaligining o‘zgarishi, hujayradagi SH-birikmalar miqdorining o‘zgarishi bilan bog‘liq deb hisoblanadi.
Tirik organizmlar nurlantirilganda qayd etiladigan KKK radiatsiya dozasi, kislorodning hujayradagi konsentratsiyasi, hujayraning fiziologik holatini belgilovchi ozuqa muhitining sifati va hokazolarga bog‘liq.
ECHU oshishi bilan KKK kamayadi. Mazkur hodisani izohlash maqsadida, "Trekdagi kislorod va ta’sirlashuvchi radikallar" deb atalgan gipoteza taklif etiladi. Gipoteza kislorodning u yoki bu modda gidrolizi mahsulotlari bilan reaksiyaga kirishish kinetikasining o‘ziga xosligi, ularning, fazalardagi taqsimlanish zichligi, yashash davri hamda diffuzion chopishining effektiv masofasini inobatga olish asosida shakllantirilgan.