Хulоsа Fоydаlаnilgаn аdаbiyоtlаr rо’yхаti

Pul ko’rinishidagi mehnat haqi. Bajarilgan ish uchun pul shaklidagi mehnat haqi soliqlar chiqarib tashlangunga qadar bo’lgan pul (yoki to’lov vositasi vazifasini bajaradigan har qanday moliyaviy instrument) va hodimlarning ijtimoiy sug’urta dasturiga ushlanmalardan (ikkilamchi daromad hisobida aks ettiriladi) iborat. Bu kategoriyaga asosiy ish haqi; kechki smena uchun to’lov; dam olish kunlari ishlagani uchun to’lov; ustama; bonuslar; yillik qo’shimcha to’lovlar; 13 oylik; yo’lkira uchun to’lov; bayram kunlari uchun to’lovlar; turar joy uchun nafaqalarni kiritish mumkin.
Natura ko’rinishidagi mehnat haqi. Hodimlar (ishchilar) tomonidan bajarilgan mehnat haqi uchun tovarlar, xizmatlar, foizlar, aksiyalar ko’rinishida to’lanishi natura ko’rinishidagi ish haqi hisoblanadi. Masalan, oziq-ovqat, yashash uchun uy-joy, hodim (ishchi) va uning oila a’zolari sport bilan shug’ullanishi, dam olishi yoki mehnat ta’tili uchun joy taqdim etish, ish joyiga borib kelishi uchun xizmat mashinasi berish, ish beruvchining o’z ishlab chiqarish jarayonining natijasi bo’lgan tovar va xizmatlar ko’rsatish, qo’shimcha bonus aksiyalar berish va h.k. Natura shaklidagi to’lovlar bozor narxida baholanishi kerak. Tovar va xizmatlar bepul yoki pasaytirilgan narxda ko’rsatilishi mumkin. Masalan, hodim qarz olganda uni pastroq foizda yoki foizsiz berish mumkin. Bu holatda haqiqatdagi foiz stavkasi va bozor foiz stavkasi o’rtasidagi farq natura shaklidagi to’lov sifatida qabul qilinadi.
Ish beruvchining ijtimoiy ehtiyojlar uchun chegirmalari tarkibiga ish beruvchi tomonidan ijtimoiy sug’urta jamg’armalariga yoki boshqa, hodimlarga ijtimoiy nafaqalar taqdim etish maqsadida mehnat faoliyati bilan bog’liq bo’lgan ijtimoiy ta’minot dasturlariga o’tkazmalarni o’z ichiga oladi. Ijtimoiy ta’minot dasturlari davlat boshqaruv sektori tomonidan boshqariladi; qolgan boshqa mehnat faoliyati bilan bog’liq bo’lgan ijtimoiy ta’minot dasturlari ish beruvchi tomonidan yoki sug’urta kompaniyasi tomonidan boshqarilishi mumkin. Ijtimoiy nafaqalar tarkibiga ish beruvchi tomonidan chegirib qolinadigan pensiya, hayot sug’urtasi, tibbiy sug’urta uchun subsidiyalar, bolalar, ta’lim uchun nafaqalar, kasallik, baxtsiz hodisa, jarohat, homiladorligi sababli ishda bo’lmagan hodimlar uchun to’lovlarni kiritish mumkin.
Reinvestitsiya qilingan daromadlar. Korxona taqsimlanmagan foydasi ishlab chiqarishning sof foydasi hamda reinvestitsiya qilingunga qadar bo’lgan birlamchi va ikkilamchi daromadlar bo’yicha operatsiyalarni ko’rsatadi. Taqsimlanmagan foyda sof operatsion foyda, olinadigan birlamchi daromad, olinadigan joriy transfertlar, pensiya olish huquqidagi o’zgarishlarning yig’indisi va to’lanadigan birlamchi daromad (tashkilotning to’g’ridan to’g’ri investorlari va investitsiya fondlarining pay egalariga to’lanadigan reinvestitsiya qilingan daromadlarni hisobga olmagan holda) va to’lanadigan joriy transfertlarning ayirmasiga teng.
Investitsion fond egalari va to’g’ridan-to’g’ri investorlarning daromadlarining shartli hisobi “reinvestitsiya qilingan daromadlar” hisobvarag’ida ko’rsatiladi, mos daromad oqimi esa “daromadlarni reinvestitsiya qilish” moliyaviy hisobvarag’ida aks ettiriladi.
Foizlar hisoblash prinsipi bo’yicha aks ettiriladi, ya’ni vaqt o’tishi bilan so’ndirilmagan summalar uchun uzluksiz ravishda kreditorga hisoblab boriladi.
Ba’zi bir holatlarda tovar eksport qiluvchi tomon kelishuvga ko’ra import bojini to’lashga rozi bo’ladi. Bunday holatlarda bojlar tashqi iqtisodiy statistikada birlamchi daromadlar taqsimotiga kirmaydi. Buning asosiy sababi obj to’lovi import amalga oshirilayotgan paytda yuzaga keladi va bu import qiluvchi tomonning majburiyati hisoblanadi. Shu sababli uni to’lash import qiluvchi tomonning bo’ynida va bu ikki rezident o’rtasidagi operatsiyadir. O’z navbatida, eksport qiluvchi tomondan to’langan import boji tovar qiymatiga FOB (free on board) shartiga ko’ra kiritilmaydi.
Boshqa investitsion daromadlar. Boshqa investitsion daromadlar tarkibiga rezident va norezident insitutsional birliklar o’rtasida bo’ladigan depozitlar, ssuda va zaymlar, savdo krediti, avanslar va boshqa debitor (kreditor) qarzdorlik bo’yicha foizlar; boshqa funksional kategoriyaga xos bo’lmagan investitsion fond paylari va kapitalda ishtirok etish instrumentlari bo’yicha daromadlar; sug’urta va pensiya polisi va standart kafolat egalariga tegishli investitsion daromadlar. Taqsimlangan SDR bo’yicha to’lanadigan foizlar ham boshqa investitsion daromadlar tarkibiga kiradi. Nomonetar oltin shaklidagi ssuda bo’yicha to’lovlar ham “Boshqa investitsion daromad” moddasida aks ettirilishi kerak.
Ikkilamchi daromadlar hisobi. Ikkilamchi daromadlar hisobida rezidentlar va norezidentlarning joriy transfertlari bo’yicha hisobi olib boriladi. Bu hisobvaraqda turli xil transfertlarning hisobi yuritilib, mamlakatlar o’rtasida daromadlar taqsimoti jarayonida ularning ahamiyati ko’rsatib beriladi. Transfertlar pul va natura shaklida amalga oshirilishi mumkin. Kapital transfertlar esa kapital transfertlar bo’yicha operatsiyalar hisobvarag’ida ifodalanadi.
Ikkilamchi daromadlarning saldosi kredit va debet tomonlarning umumiy summasi bo’lib, ikkilamchi daromadlar saldosi deb ataladi. Bundan tashqari bu hisobvaraq so’nggida jami joriy operatsiyalarning saldosi keltirilishi mumkin bo’lib, bu hisobvaraq jami joriy operatsiyalarning so’nggisi bo’lishi mumkin. Jami joriy operatsiyalarning saldosi muhim jamlanma iqtisodiy ko’rsatkich bo’lib, tashqi disbalanslikni tahlil qilish mumkin.
Transfert – bu ma’lum bir tovar, xizmat, moliyaviy aktiv yoki boshqa noishlab chiqarish aktivining boshqa bir institutsional birlikka taqdim etish bo’lib, buning evaziga boshqa iqtisodiy qiymatga ega bo’lgan obyekt olinmaydi.
Transfertlar joriy yoki kapital transfertlar bo’lishi mumkin.
Pul o’tkazmalari. Pul o’tkazmalari uy xo’jaliklarining xorijiy mamlakatlardan kelib tushuvchi daromadlari bo’lib, ularning xorijiy mamlakatlarga vaqtinchalik yoki butunlay ko’chib borishi sababli yuzaga keladi. Pul o’tkazmalari pullar va pul ko’rinishida bo’lmagan obyektlarni o’z ichiga olib, elektron pul o’tkazmalariga o’xshash rasmiy yoki chegara orqali norasmiy yo’naltiriladigan tovar va pul o’tkazmalaridan iborat.

5-jadval Jahon mamlakatlari moliyaviy hisobvaraqlar jamlanmasi, mlrd. AQSH dollarida¹²