Huquqiy tarbiya

Maktabgacha ta'lim muassasalarida huquqiy tarbiya bolalarni O'zbekiston Respub­likasi Konistitutsiyasi bilan tanishtirish

Maktabgacha ta'lim muassasalarining asosiy vazifasi tarbiyalanuv-chilarda huquqqa doir sodda tushunchalarni tarkib toptirishdir. Ana shu maqsadda mashg'ulotlar jarayonida "Konstitutsiya saboqlari"ni amalga oshirish yo'lga qo'yilgan. Ma'lumki, Konstitutsiya davlatning asosiy qonuni bo'lib, har bir mamlakatning qiyofasjva nufuzini belgilaydi. Shu xususiyatdan kelib chiqib aytish mumkinki, 1992-yil 8-dekabrda qabul qilingan O'zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi ham mamlakatimizni

dunyoga tanitgan, xalqaro munosabatlarning teng huquqli subyekti sifatida faol harakat qilishiga huquqiy zamin yaratgan muhim huquqiy hujjatdir. Konstitutsiya to' g' risida so' z aytilganda uni nafaqat xalqaro munosabatlarda davlatning pasporti sifatidagi roli, balki ichki islohotlar jarayonidagi asosiy huquqiy manba ekanligini alohida e'tirof etish maqsadga muvofiqdir. Konstitutsiyamizning har bir moddasini o'qib kuzatar ekanmiz, unda, eng awalo, inson huquqlari va erkinliklari masalasiga, ulaming amalga oshishini ta'minlashga alohida e'tibor qaratilganligining guvohi bo'lamiz. Uning milliy qonunchiligimizning o'ziga xos yutug' sifatida ko'pgina xorijiy mutaxassislar tomonidan bot-bot e'tirof etilganligi fikrimizning tasdig'idir. Bosh Qonunimizning qabul qilinishi O'zbekiston xalqining tarixidatub burilish yasadi, yangi demokratik huquqiy davlat qurish asosini yaratdi. Bunda bajarilishi lozim bo'lgan vazifalardan biri mamlakatda yashovchi har bir fuqaroning huquq va erkinliklarini to'la kafolatlashdir.

"Konstitutsiya saboqlari"ni o'rgatishning asosiy maqsadi esa ana shu kafolatlar asosida bolalarning O'zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi moddalari mazmunini yosh xususiyatlari bilan bog'liqlikda anglab olishlariga erishishdir.

"Konstitutsiya saboqlari" mashg'ulotlarida Konstitutsiyaning quyida-gi moddalarini o'rganishga alohida e'tibor qaratiladi:

1-modda. O'zbekiston - suveren demokratik respublika. Davlatning "O'zbekiston Respublikasi" va "O'zbekiston" degan nomlari bir ma'noni anglatadi. Mazkur moddani o'rganish jarayonida bolalarda quyidagi bi­lim va ko'nikmalar tarkib toptiriladi: o'zining tug'ilib o'sgan joyini bi-lish; Ona-Vatanga nisbatan muhabbat uyg'otish; oila a'zolari: ota-ona, aka-uka, opa-singil, qon-qarindoshga bo'lgan hurmat hissi; xalqi, urf-odatlari, tarixiy joylarni bilish; milliy bayramlar: Mustaqillik kuni, hoti-ra va qadrlash kuni, Navro'z, Hayit bayramlari haqida tushunchaga ega bo'lish; ma'naviy merosni asrash zarurligi.

4-modda. O'zbekiston Respublikasining davlat tili o'zbek tilidir. O'zbekiston Respublikasi o'z hududida istiqomat qiluvchi barcha millat va elatlarning tillari, urf-odatlari va an'analari hurmat qilinishi uchun sharoit yaratadi. Ushbu moddani o'rganish jarayonida bolalarda o'zbek xalqi va davlat tilini hurmatlash; O'zbekiston Respublikasi xududida istiqomat qiluvchi barcha millat va elatlarning tillari, urf-odatlari va an'analarini hurmatlash; o'zbek tiliga davlat tili maqomi berilganligining bayram qilinishiga doir tushuncha va tasavvurlar shakllanadi.

1755-modda. O'zbekiston Respublikasi qonun bilan tasdiqlanadigan o'z davlat ramzlari - bayrog'i, gerbi va madhiyasiga ega. Tarbiyachi moddani sharhlash jarayonida bolalarning davla-timizning nomi, uning ramzlarining ma'no-mazmunini anglash va ularga nisbatan hurmat bilan qarash zarurligi; davlatimiz ramzlaridan faxrlanish va ularni hamisha himoya qilish; madhiya matnini yaratgan shoirni, musiqasini yaratgan bastakorning ismi va shariflarini bilish; Davlatimiz ramzlarining tavsifi haqida tushunchaga ega bo'lishlariga asosiy e'tibor qaratadi.

6-modda, O'zbekiston Respublikasinig poytaxti - Toshket shahridir. Bolalar O'zbekiston Respublikasinig poytaxti - Toshket shahri ekanligini anglashlari; Toshket shahri haqida ma'lumotga ega bo'lishlari zarur. Bo-lalarga Toshkent haqida videofilmlar, slaydlar, rangli rasmlar, fotoalbom ko'rsatish orqali ularning tasawurlari yanada boyitiladi.

8-modda. O'zbekiston xalqini, millatidan qat'iy nazar, O'zbekiston Respublikasining fuqarolari tashkil etadi. Bolalar o'zlari bilan birga yashayotgan turli millat vakillarining hammasi O'zbekiston deb atalgan davlat kishilari ekanligini anglab olishlari lozim.

31-modda. Hamma uchun vijdon erkinligi kafolatnadi. har bir inson hohlagan dinga e'tiqod qilish yoki hech qaysi dinga e'tiqod qilmaslik huquqiga ega. Diniy qarashlarni majburan singdirishga yo'l qo'yilmaydi. Mazkur moddaning bolalar tomonidan o'zlashtirilishi uchun ularga hayit bayrami haqida tushuncha berish; hadislar mazmunini rasmlar orqali tushuntirish maqsadga muvofiqdir.

37-modda. Har bir shaxs mehnat qilish, erkin kasb tanlash, adolatli mehnat sharoitlarida ishlash va qonunda ko'rsatilgan tartibda ishsizlikdan himoyalanish huquqiga ega. Bolalarda mehnatga ijobiy munosabatni tarbiyalash; berilgan topshiriqni astoydil bajara olishlariga erishish; ular­ning kattalar mehnati haqidagi tasavvurini boyitish; mehnat qurollari-ning nomi va vazifasini bilish; mehnatni chin yurakdan bajargan bola mehnatsevar hisoblanishini, mehnatsevarlik bebaho fazilat ekanini ang-lashlariga erishiladi. Bolalar bilan "Kim bo'lsam ekan" mavzusida surat-lar asosida suhbatlar tashkil etiladi.

40-modda. Har bir inson malakali tibbiy xizmatdan foydalanish huqu­qiga ega. Ushbu modda mohiyatini tushuntirish orqali bolalarda gigienik talablarga rioya qilishni hayotiy ehtiyojga aylantirish; "Sog'lom tanda - sog' aql" naqlining ma'nosini anglatish^shifokorlar mehnati va o'z-o'ziga xizmat ko'rsatish haqida tushunchalarni boyitishga erishiladi.

41-modda. Har kim bilim olish huquqiga ega. Bolalar o'zlari qiziqqan narsalari haqida ma'lumot olishlari, bilim olish orqali yaxshi inson bo'lib yetishishlarini anglaydilar.

47-modda. Barcha fuqarolar Konstitutsiyada belgilab qo'yilgan bur-chlarini bajaradilar. Bolalar burch nima ekanligi; maktabgacha yoshdagi bolalarning burchlari nimadan iborat ekanligi; tarbiyali bola bo'lish, axloqiy qoidalarga rioya qilish kabi vazifalarni; ota-onani hurmatlash lozimligini anglaydilar. Yaxshilik qilish haqida hadis, maqollar mazmunini tushuntirish hamda mulkni asrash, ehtiyot qilib foydalanishga o'rgatish amalga oshiriladi.

49-modda. Fuqorolar O'zbekiston xalqining tarixiy, ma'naviy va madaniy merosini avaylab asrashgamajburdirlar. Madaniyatyodgorliklari davlat muhofazasidadir. Bolalami o'z shahar, qishlog'idagi diqqatga sazovor joylar, me'morchilik yodgorliklari bilan tanishtirish, mahalliy sharoitni hisobga olgan holda ziyoratgohlarni tanlab, suhbat o'tkazish; ziyoratgohlarga bog'liq ravishda insonning odob-axloqiga doir fazilatlar haqida ma'lumot berish; O'zbekistonning me'moriy obidalariga doir rasmlar ko'rsatish va ular haqida tushuncha berish; mamlakatimizdagi yodgorliklar, qadimiy binolar ham tarixiy me'ros sifatida asralishi kerakligini anglatish kabi jihatlarga alohida e'tibor qaratiladi.

50-modda. Fuqarolar atrof-tabiiy muhitga ehtiyotkorona munosabatda bo'lishga majburdirlar. 55-modda. Yer, yerosti boyliklari, suv, o'simlik va hayavonat dunyosi, hamda boshqa tabiiy zahiralar umummilliy boylikdir, ulardan oqilona foydalanish zarur va ular davlat muhofazasidadir. Bolalarga mazkur moddalar mazmuni bevosita tabiat bilan tanishtirish mashg'ulotlari jarayonida tanishtirilib, ular tabiat haqida tushunchaga ega bo'lishlari; ularda tabiatni asrash va avaylash hissini uyg'otish; o'simliklarni payhon qilish yomon odat ekanligini bilish; yovvoyi va uy hayvonlari haqida ma'lumot berish; hay von, qushlarni asrash, avaylash har bir inson vazifasi ekanligini bilish: ularni parvarish qilish, och qoldirmaslik; qushlar insonlar uchun foydali ekanini uqtirish; "Qizil kitob" muhofaza ramzi ekanini bilish; "Qushlar bayrami", "Gullar bayrami", "Navro'z bayrami" haqida tushunchaga ega bo'lish; ehtiyotkorona munosabatni tarbiyalash choralari: choy qaynatgich qaynayotganda va kir yuvish mashinasi ishlayotganda suvga qo'l tiqmaslik haqida qisqacha ma'lumot berish; gaz va elektr tokini tushungan holda qo'llaganda oilalar uchun o'ta foydali ekani, ularninig oila yumushlarini yengillashtirishi, agarda ulardan noto'g'ri foydalanilsa

1775-modda. O'zbekiston Respublikasi qonun bilan tasdiqlanadigan o'z davlat ramzlari - bayrog'i, gerbi va madhiyasiga ega. Tarbiyachi moddani sharhlash jarayonida bolalarning davla-timizning nomi, uning ramzlarining ma'no-mazmunini anglash va ularga nisbatan hurmat bilan qarash zarurligi; davlatimiz ramzlaridan faxrlanish va ularni hamisha himoya qilish; madhiya matnini yaratgan shoirni, musiqasini yaratgan bastakorning ismi va shariflarini bilish; Davlatimiz ramzlarining tavsifi haqida tushunchaga ega bo'lishlariga asosiy e'tibor qaratadi.

6-modda. O'zbekiston Respublikasinig poytaxti - Toshket shahridir. Bolalar O'zbekiston Respublikasinig poytaxti - Toshket shahri ekanligini anglashlari; Toshket shahri haqida ma'lumotga ega bo'lishlari zarur. Bo-lalarga Toshkent haqida videofilmlar, slaydlar, rangli rasmlar, fotoalbom ko'rsatish orqali ularning tasawurlari yanada boyitiladi.

8-modda. O'zbekiston xalqini, millatidan qat'iy nazar, O'zbekiston Respublikasining fuqarolari tashkil etadi. Bolalar o'zlari bilan birga yashayotgan turli millat vakillarining hammasi O'zbekiston deb atalgan davlat kishilari ekanligini anglab olishlari lozim.

31-modda. Hamma uchun vijdon erkinligi kafolatnadi. har bir inson hohlagan dinga e'tiqod qilish yoki hech qaysi dinga e'tiqod qilmaslik huquqiga ega. Diniy qarashlarni majburan singdirishgayo'l qo'yilmaydi. Mazkur moddaning bolalar tomonidan o'zlashtirilishi uchun ularga hayit bayrami haqida tushuncha berish; hadislar mazmunini rasmlar orqali tushuntirish maqsadga muvofiqdir.

37-modda. Har bir shaxs mehnat qilish, erkin kasb tanlash, adolatli mehnat sharoitlarida ishlash va qonunda ko'rsatilgan tartibda ishsizlikdan himoyalanish huquqiga ega. Bolalarda mehnatga ijobiy munosabatni tarbiyalash; berilgan topshiriqni astoydil bajara olishlariga erishish; ular­ning kattalar mehnati haqidagi tasavvurini boyitish; mehnat qurollari-ning nomi va vazifasini bilish; mehnatni chin yurakdan bajargan bola mehnatsevar hisoblanishini, mehnatsevarlik bebaho fazilat ekanini ang-lashlariga erishiladi. Bolalar bilan "Kim bo'lsam ekan" mavzusida surat-lar asosida suhbatlar tashkil etiladi.

40-modda. Har bir inson malakali tibbiy xizmatdan foydalanish huqu­qiga ega. Ushbu modda mohiyatini tushuntirish orqali bolalarda gigienik talablarga rioya qilishni hayotiy ehtiyojga aylantirish; "Sog'lom tanda - sog' aql" naqlining ma'nosini anglatishj shifokorlar mehnati va o'z-o'ziga xizmat ko'rsatish haqida tushunchalarni boyitishga erishiladi.

41-modda. Har kim bilim olish huquqiga ega. Bolalar o'zlari qiziqqan narsalari haqida ma'lumot olishlari, bilim olish orqali yaxshi inson bo'lib yetishishlarini anglaydilar.

47-modda. Barcha fuqarolar Konstitutsiyada belgilab qo'yilgan bur-chlarini bajaradilar. Bolalar burch nima ekanligi; maktabgacha yoshdagi bolalarning burchlari nimadan iborat ekanligi; tarbiyali bola bo'lish, axloqiy qoidalarga rioya qilish kabi vazifalarni; ota-onani hurmatlash lozimligini anglaydilar. Yaxshilik qilish haqida hadis, maqollar mazmunini tushuntirish hamda mulkni asrash, ehtiyot qilib foydalanishga o'rgatish amalga oshiriladi.

49-modda. Fuqorolar O'zbekiston xalqining tarixiy, ma'naviy va madaniy merosini avaylab asrashga majburdirlar. Madaniyat yodgorliklari davlat muhofazasidadir. Bolalarni o'z shahar, qishlog'idagi diqqatga sazovor joylar, me'morchilik yodgorliklari bilan tanishtirish, mahalliy sharoitni hisobga olgan holda ziyoratgohlarni tanlab, suhbat o'tkazish; ziyoratgohlarga bog'liq ravishda insonning odob-axloqiga doir fazilatlar haqida ma'lumot berish; O'zbekistonning me'moriy obidalariga doir rasmlar ko'rsatish va ular haqida tushuncha berish; mamlakatimizdagi yodgorliklar, qadimiy binolar ham tarixiy me'ros sifatida asralishi kerakligini anglatish kabi jihatlarga alohida e'tibor qaratiladi.

50-modda. Fuqarolar atrof-tabiiy muhitga ehtiyotkorona munosabatda bo'lishga majburdirlar. 55-modda. Yer, yerosti boyliklari, suv, o'simlik va hayavonat dunyosi, hamda boshqa tabiiy zahiralar umummilliy boylikdir. ulardan oqilona foydalanish zarur va ular davlat muhofazasidadir. Bolalarga mazkur moddalar mazmuni bevosita tabiat bilan tanishtirish mashg'ulotlari jarayonida tanishtirilib, ular tabiat haqida tushunchaga ega bo'lishlari; ularda tabiatni asrash va avaylash hissini uyg'otish; o'simliklarni payhon qilish yomon odat ekanligini bilish; yowoyi va uy hayvonlari haqida ma'lumot berish; hayvon, qushlami asrash, avaylash har bir inson vazifasi ekanligini bilish: ularni parvarish qilish, och qoldirmaslik; qushlar insonlar uchun foydali ekanini uqtirish; "Qizil kitob" muhofaza ramzi ekanini bilish; "Qushlar bayrami", "Gullar bayrami", "Navro'z bayrami" haqida tushunchaga ega bo'lish; ehtiyotkorona munosabatni tarbiyalash choralari: choy qaynatgich qaynayotganda va kir yuvish mashinasi ishlayotganda suvga qo'l tiqmaslik haqida qisqacha ma'lumot berish; gaz va elektr tokini tushungan holda qo'llaganda oilalar uchun o'ta foydali ekani, ularninig oila yumushlarini yengillashtirishi, agarda ulardan noto'g'ri foydalanilsa

177katta xavf tug'dirishi, ko'pdan ko'p falokatlar chiqarishini, shu sababdan gaz plitasiga yaqinlashmaslik va turli murvatlarini bekordan bekorga buramaslikni uqtirish; gaz hidini sezishlari bilan darhol kattalarga aytish zararligini bilish kabi bilim va ko'nikmalar tarkib toptiriladi.

52-modda. O'zbekiston Respublikasini himoya qilish O'zbekiston Respublikasi har bir fuqorosining burchidir. Fuqarolar qonunda belgilangan tartibda harbiy yoki muqobil xizmatni o'tishga majburdirlar.

,89-modda. O' zbekiston Respublikasi Prezidenti - davlat boshlig' i ekan-ligi. Bolalarga O'zbekiston Respublikasi Prezidenti yurtimizda tinchlik, barqarorlikning posboni ekanligini tushuntirib, mamlakat yo'lbosh-chisiga bo'lgan ishonch va hurmat tuyg'usini tarkib toptirish; bolalarda fuqorolarning mehnatda ko'rsatgan xizmatlarini rag'batlantirish maqsadida berilgan O'zbekiston Respublikasining ordenlari, medallari va yorlig'i Prezident tomonidan berilishi haqida tushuncha hosil qilish lozim.

126-modda. O'zbekiston Respublikasi o'z xavfsizligini ta'minlash uchunyetarlidarajadaqurollikuchlarigaega.Bolalargaharyili"14-yanvar - Vatan himoyachilar kuni" sifatida nishonlanishi; Vatan himoyachilari: askarlar, chegarachilar piyodalar va tankchilar haqida ma'lumot berish; bolalar ongiga Vatan himoyachilari ular ekanligini singdirish, buning uchun ular sog', baquwat, qo'rqmas, botir bo'lib voyagayetishlari zarar­ligini anglatishga erishiladi. Maktabgacha ta'lim muassasasidagi huquqiy tarbiya о z ichiga bolalarni huqu-