I. A. Bakieva, X. S. Xadjaev, M. Z. Muhitdinova., Sh. Sh. Fayziyev. Mikroiqtisodiyot

Maxbuslarning  dilemmasi  va jamiyatning farovonligi 

Maxbuslarning  dilemmasi  hayot  vaziyatlarini  ko`p  tasvirlaydi  va  bu  yaxshi 

o`yinlarda  o`yinlarchilar  ishtirok  etishni  kelishishsada,  bu  hamkorlik  qo`llab  - 

quvvatlashga  qiyin  bo`lishi  mumkinligini  ko`rsatadi.    Shubhasiz,  hamkorlik 

yetishmasligi bu vaziyatlar bilan shug`ullanadiganlar uchun muammo emas. Lekin 

hamkorlik  yo`qligi,  bir  butun  sifatida  jamiyat  nuqtai  nazaridan  muammomi?  Bu 

javob vaziyatlarga bog`liq. 

 Monopol foydani saqlab qolish uchun Oligopolistlar harakat qilgan taqdirda, 

hamkorlik  yo`qligi,  bir  butun  sifatida  jamiyat  nuqtai  nazaridan  maqsadga 

muvofiqdir,  Monopol  natijasi  Oligopolistlar  uchun  yaxshi,  lekin  mahsulot 

iste'molchilari  uchun  yomon.  Raqobatbardosh  natija  jamiyat  uchun  yaxshi,  jami 

ortiqchalikni 

maksimallashtiradi. 

Oligopolistlar 

hamkorlik 

uchun 

muvaffaqiyatsizlikka  uchrasa,  ular  ishlab  chiqarish  miqdori  bu  maqbul  darajaga 

yaqin bo`lmaydi. Boshqacha aytganda, ko`zga ko`rinmas qo`l faqat samarali bozor 

resurslarini  joylashtirishga  yo`l  boshlaydi,  qachonki  bozorlar  raqobatbardosh 

bo`lsa, va qachonki bozordagi firmalar boshqa bir biri bilan hamkorlik qilish uchun 

muvaffaqiyatsizlikka uchrasa, bozorlar raqobtbardosh bo`ladi. 

 

298 

Xuddi  shunday,  Politsiya  bu  ikki  shubhali  shaxslar  so`rog`ining  sud  ishini 

ko`rib  chiqdi.  Bu  Politsiya  ko`proq  jinoyatchilarni  fosh  qilish  imkonini  berishi 

uchun  gumondor  shaxslar  o`rtasidagi  hamkorlikning  yo`qligi,  maqsadga 

muvofiqdir.  Maxbuslarning  dilemmasi  maxbuslar  uchun  dilemma,  lekin  har  bir 

kishi uchun foyda bo`lishi mumkin. 

Maxbuslarning  dilemmasi  hamkorlikning  qiyin  ekanligini  ko`rsatadi.  Lekin 

bu  mumkin  emasmi?    Karteller  individual  a'zolari  uchun  beriladigan  rag`batga 

qaramay, maxfiy til biriktirishni qo`llab-quvvatlashga rahbarlik qiladi. Juda tezlik 

bilan  o`yinlarchilar  maxbuslar  dilemmasi  (tang  ahvoli)ni  hal  qilishi  mumkin, 

chunki ular bir marta emas, balki bir necha marta o`ynaydi. 

Takrorlanuvchi  o`yinlarlarda  nima  uchun  hamkorlikda  ishlash  osonligini 

ko`rish  uchun,  keling  bizning  Duopolistlarimizga  qaytamiz,  ya’ni  Anvar  va 

Bahromning  2-  rasmda  berilgan  qarorlariga  qaytaylik.  Anvar  va  Bahrom  har  biri 

30  bochka  ishlab  chiqarishidagi  Monopoliya  natijasini  qo`llab-quvvatlashga  rozi 

bo`lishni  xohlar  edi.  Agarda  Anvar  va  Bahrom  faqat  bir  marta  bu  o`yinlarni 

o`ynasa, bu shartnomaga erishishga hech qanday istak bo`lmaydi. Shaxsiy manfaat 

ularning har birini 40 bochka ustun strategiyasini tanlashiga olib keladi. 

Endi  Anvar  va  Bahrom  ular  har  hafta  bir  xil  o`yinlar  o`ynashini  biladi,  deb 

o`ylayman. Qachonki, ular ishlab chiqarishni pastda ushlab qolish uchun, ularning 

boshlang`ich bitimini hal qilishsa, ular ham bir partiya bo`lsa, nima sodir bo`lishini 

ko`rsatish mumkin. Ular ularning ikkalasi talab uchun yuksak saviyada 40 bochka 

ishlab chiqarishi va bir marta ishlab chiqarishiga rozi bo`lishi mumkin edi. 

Bu  jazoni  tahdid  qilish,  barcha  hamkorlikni  davom  ettirish  uchun  zarur 

bo`lgan  bo`lishi  mumkin.  Har  bir  shaxs  voz  kechish  o`zining  foydasini  1800 

so`mdan  2000  so`mga  oshirishini  biladi.  Lekin  bu  foyda  faqat  bir  hafta  davom 

etishi  mumkin.  Shundan  so`ng,  foyda  1600  so`mga  tusha  boshlaydi  va  shu  yerda 

qoladi.  Modomiki  o`yinlarchilar  kelajakdagi  foyda  haqida  yetarlicha  o`ylasalar, 

ular  bir  martalik  daromadni  saqlashni  tanlaydi.  Shunday  qilib,  takrorlangan 

maxbuslar dilemmasining bir o`yinlarida ikki o`yinlarchi ham kooperativ oqibatga 

erishishi mumkin. 

 

299 

Keys stady. Maxbuslarning dilemma musobaqasi 

Siz alohida-alohida xonada o`tkazilgan shaxs soroq qilingani bilan maxbuslar 

dilemmasining  o`yinlarida  o`ynayotganingizni  bir  tasavvur  qilib  ko`ring.  Bundan 

tashqari, siz  faqat  bir  emas,  balki  ko`p  bora  o`ynamoqchi  ekanligingizni  tasavvur 

qiling.  Sizning  natijangiz  o`yinlar  oxirida  qamoqdagi  yilning  umumiy  soniga 

to`g`ri  keladi.  Siz  ehtimol  bu  natija  kichkina  bo`lishini  xohlarsiz.  Siz  qanday 

strategiyada  bo`lar  edingiz?  Siz  tan  olishni  yoki  jim  turishni  boshlarmidingiz? 

Sizning  tan  olish  haqidagi  kelgusi  qarorlaringizda  boshqa  o`yinlarchining 

harakatlari qanchalik ta’sir ko`rsatar edi? 

Takroriy  maxbuslarning  dilemmasi  anchagina  murakkab  o`yin  bo`ldi. 

Hamkorlikni  rag`batlantirishda  o`yinlarchilar  bir  birini  hamkor  bo`lmaslikda 

jazolashi kerak. Biroq bu strategiya avvalroq Anvar va Bahromning suv kartellari 

uchun  boshqa  o`yinlarchilarni  kechirib  bo`lmaydigan  kamchiliklari  tasvirlangan. 

Bir  o`yinlarda  ko`p  marotaba  takrorlangan  bitta  strategiya  o`yinlarchilarga 

hamkorlik  qilmay  yurgan  davrdan  keyin,  samarali  hamkorlikga  qaytishiga  ruhsat 

beradi. 

Strategiyalarni  yaxshi  ishlashini  ko`rish  uchun  siyosatshunos  olim  Robert 

Akselrod bir musobaqani tashkil etdi. Odamlar takroran maxbuslarni dilemmasini 

o`ynash  uchun  kompyuter  dasturlarini  yuborish  loyihasini  tuzdi  va  kirdi.  Har  bir 

dastur  keyin  barcha  boshqa  dasturlarga  qarshi  o`yinlar  o`ynagan  g`olib  qamoqda 

eng kam yillik muddatni olgan bo`ladi. 

G`olib  bir  oddiy  strategiyada  o`ch  oluvchi  bo`lib  chiqadi.  O`ch  oluvchiga 

qaraganda  bitta  o`yinlarchi  hamkorlik  qilishni  boshlashi  lozim  va  undan  keyin 

boshqa  o`yinlarchi  o`tgan  vaqt  davomida  nima  qilgan  bo`lsa,  xuddi  shunday  ish 

qiladi.  Shunday  qilib  bir  o`ch  oluvchi  o`yinlarchi  boshqa  o`yinlarchi 

kamchiliklarigacha  hamkorlik  qiladi;  u  keyin  boshqa  o`yinlarchi  bilan  yana 

hamkorlik  qiladi.  Boshqa  so`z  bilan  aytganda  bu  g`oya  do`stona  munosabatni 

boshlaydi,  do`stona  bo`lmagan  o`yinlarchilarni  jazolaydi  va  agar  ular  munosib 

bo`lsa kechirishadi. Akselrodning hayratlanishiga ko`ra bu oddiy strategiya boshqa 

odamlar yuborgan murakkab strategiyaga qaraganda yaxshi qilngan edi. 

 

 

300 

O`ch  oluvchi  strategiyasi  uzoq  tarixiylikga  egadir.  Bu  asli  kitobiy  strategiya 

“ko`z  evaziga  ko`z,  tish  evaziga  tish”  edi.  Maxbuslarning  dilemma  musobaqasi 

hayotning ba`zi o`yinlarlarini o`ynash uchun bosh barmoq qoidasi yaxshi bo`lishini 

taklif qilishadi.  

 

 

14.4 Jamiyat siyosati Oligopoliyalar tomon  

 

Iqtisodiyot  10  tamoyillaridan  biri  ya’ni  hukumat  ba’zan  bozorga  chiqish 

yo`lini  rivojlantirishi  mumkin.  Bu  tamoyil  Oligopolistik  bozorlarga  to`g`ridan-

to`g`ri murojaat qiladi. Biz ko`rganimizdan, Oligopolistlar hamkorligi jamiyatning 

joylashgan  nuqtasining  umuman  keraksiz,  chunki  u  ishlab  chiqarishga  yo`l 

ko`rsatadi,  pasaygan  va  narxni  yuqoriga  ko`tarilishiga  resurslarni  taqsimlanishi 

ko`chishi ijtimoiy eng qulayliklarga yaqinroq. Siyosat tuzuvchilar Oligopoliyadagi 

firmalarni  hamkorlikka  qaraganda  bellashishlarga  yetarli  majburlashga  harakat 

qiladilar.  Keling  siyosat  yurituvchilar  buni  qanchalik  qila  olishi  va  keyin  xalq 

siyosatining hududidagi munozaralarni ko`tarilishini tekshirishini ko`rib chiqaylik. 

Savdo cheklovi va Monopoliyaga qarshi qonunlar 

 

Siyosat  hamkorlikni  rag`batlantirmasligini  bir  yo`li  umumiy  qonun  orqali 

hisoblanadi.  Odatda,  shartnoma  erkinligi  bozor  iqtisodiyotining  ajralmas  qismi 

hisoblanadi.  Korxonalar  va  uy  ho`jaliklari  o`zaro  manfaatli  savdo  tashkil  qilish 

shartnomalaridan  foydalanadi.  Bu  ishda,  ular  shartnomalarni  amalga  oshirish 

uchun sud tizimiga tayanadi.  

 

Monopoliyaga  qarshi  qonunchilik —  davlatning  Monopoliyaga  qarshi 

kurash  siyosati.  Dunyo  tajribasiga  ko`ra,  Monopoliyaga  qarshi  qonunchilik  

asosan,  quyidagi  yo`nalishlar  bo`yicha  shakllandi.  Birinchidan,  ishlab  chiqarish 

(tarmoq)ni  boshqaruvchi  qonunlar.  Bu  qonunlarga  binoan,  odatda,  hech  bir 

korxona  (korporatsiya)ning  biror  turdagi  mahsulot  ishlab  chiqarishning  yarmidan 

ortig`ini  nazorat  qilishga  huquq  berilmaydi.  Ikkinchidan,  barcha  yirik 

korporatsiyalar  ishtirokchilari  boshqa  korporatsiyalar  aksiyalarining  maʼlum 

cheklangan  miqdoridan  ortig`iga  ega  bo`la  olmasligi  belgilab  qo`yiladi. 

 

301 

Uchinchidan,  narxlarni  bozor  muvozanati  belgilagan  darajadan  yuqori  yoki  past 

turishini, narx ustidan kelishib olishni taqiqlovchi kartellarta karshi qonunlar joriy 

qilinadi. 

 

Davlatning  Monopoliyalarga  qarshi  siyosati  milliy  iqtisodiyotida  raqobat 

oddindan 

shakllanib 

bo`lgan 

mamlakatlarda 

raqobatchilik 

muhitini 

takomillashtirishga, bozor iqtisodiyotiga o`tayotgan mamlakatlarda esa bu muhitni 

shakllantirishga  qaratilgan.  Bozorda  Monopoliyani  o`rnatishga  urinishlar  va 

Monopol  mavqeni  suiste`mol  qilishni  taqikdaydigan  trestlarga  qarshi  birinchi 

qonun  —  Sherman  qonuni  AQShda  1890  yilda  qabul  qilingan.  Monopoliyaga 

qarshi qonunchilik va uni amalga oshirish uchun zarur bo`lgan chora tadbirlar har 

bir  mamlakatda  sharoit  taqozo  etgan  shakllarda  amal  qiladi.  Rivojlangan  barcha 

davlatlarda sog`lom raqobat muhitini himoya  qilish maqsadida turli ko`rinishdagi, 

Monopolistik foaliyatlar ustidan davlat tomonidan tartibga solish amalga oshiriladi. 

Masalan,  AQShda  Monopoliyaga  qarshi  davlat  siyosati  —  Federal  savdo 

komissiyasi  va  Adliya  departamentining  trestlarga  qarshi  boshqarmasi,  Rossiyada 

—  Monopoliyaga  qarshi  siyosat  va  tadbirkorlikni  qo`llabquvvatlash  vazirligi, 

Yaponiya  va  Janubiy  Koreyada  —  Halol  raqobat  bo`yicha  komissiya,  Yevropa 

Ittifoqida esa — Raqobat bo`yicha komissiya tomonidan amalga oshiriladi. 

 

O`zbekistonda  Monopoliyaga  qarshi  organ  1992  yil  da  O`zbekiston 

Respublikasi  Moliya  vazirligining  Monopoliyaga  karshi  va  narx  siyosati  bosh 

boshqarmasi sifatida tashkil qilindi. 1996 yil 15 mayda ushbu boshqarma negizida 

Moliya  vazirligi  huzurida  Monopoliyadan  chiqarish  va  raqobatni  rivojlantirish 

qo`mitasi  tashkil  etildi.  2000  yil  2  avgustda  O`zbekiston  Respublikasi 

Prezidentining  "O`zbekiston  Respublikasi  Monopoliyadan  chiqarish  va  raqobatni 

rivojlantirish  Davlat  qo`mitasini  tashkil  etish  to`g`risida"gi  farmoniga  asosan 

Monopoliyaga qarshi organ Moliya vazirligi tarkibidan chiqarilib, mustaqil davlat 

qo`mitasiga aylantirildi.

26

 

                                                           

26

 

2000  yil  2  avgustdagi  O`zbekiston  Respublikasi  Prezidentining  "O`zbekiston  Respublikasi 

Monopoliyadan  chiqarish  va  raqobatni  rivojlantirish  Davlat  qo`mitasini  tashkil  etish  to`g`risida"gi 

farmoni

 

 

302 

 

O`zbekiston  davlatining  raqobatchilik  muhitini  shakllantirishga  qaratilgan 

siyosatida  xususiylashtirish,  davlat  mulki  hisobidan  mulkchilikning  boshqa 

shakllarini  vujudga  keltirish  asosiy  o`rin  tutadi.  Xususiylashtirish  natijasida, 

birinchidan,  mulk  o`z  egalari  qo`liga  topshirilsa,  ikkinchidan,  ko`p  ukladli 

iqtisodiyot va raqobatchilik muxiti vujudga keladi. 

 

Raqobatni  shakllantirishda  iqtisodiyotning  davlat  korxonalari  saqlanib 

qolishi  kerak  bo`lgan  sohalardagi  korxonalar  uchun  ularning  bozor  sharoitlariga 

tarkiban  moslashuviga  imkon  beradigan  xo`jalik  yuritish  mexanizmini  ishlab 

chiqarish  muhim  o`rin  egallaydi.  Bu  mexanizm  davlat  korxonalari  iqtisodiy 

jihatdan erkin bo`lishini, ularning faoliyati tijoratlashgan bo`lishini nazarda tutadi. 

Bozor  iqtisodi-yotiga  o`tish  davrida  raqobatning  asosiy  usuli  narx  bo`lganligi 

sababli,  narxlarni  erkin  qo`yib  yuborish  raqobatli  muhitni  vujudga  keltirishning 

asosiy  talabi  hisoblanadi.  Shu  maqsadda  O`zbekistonda  "Monopolistik  faoliyatini 

cheklash  to`g`risida"gi  qonun  (1992  yil  3  avgusat)  qabul  qilindi  hamda  uning 

asosida  raqobatchilikni  rivojlantirishga  qaratilgan  bir  turkum  normativ  hujjatlar 

ishlab  chiqildi.  Mazkur  qonunga  ko`ra,  bozorda  ataylab  takchillik  yaratish, 

narxlarni  Monopollashtirish,  raqobatchilarning  bozorga  kirib  borishiga  to`sqinlik 

qilish, raqobatning g`irrom usullarini qo`llash man etiladi. 

 

Hozirgi  davrda  O`zbekistonda,  agar  korxona  ishlab  chiqargan  muayyan 

mahsulotlar  tovarlar  bozoridagi  shunday  mahsulotning  35%  dan  ortiq  bo`lsa,  bu 

korxona  Monopolist  korxona  sifatida  Davlat  reyestriga  kiritiladi  (oziqovqat 

tovarlari guruhi uchun bunday mezon darajasi 20% qilib belgilangan). 

 

Respublikada  Monopoliyalar  ro`yxatiga  kirgan  korxona  (tarmoq)larning 

bozordagi mavqeini tartibga solishda bir qator usullardan:  



 

Monopol  mavqedagi  mahsulotlarga  narxlarning  eng  yuqori  darajasini  yoki 

rentabellik chegarasini belgilab qo`yish; 



 

o`z  Monopol  mavqeini  suiste`mol  qilgan  Monopolik  birlashmalarni  bo`lib 

tashlash yoki maydalashtirish usullaridan foydalaniladi.  

 

O`zbekiston Respublikasining "Iste`molchilarning huquqlarini himoya qilish 

to`g`risida" (1996 yil 26 aprel)gi qonuni asosida g`irrom raqobatga, shu jumladan, 

 

303 

bozorlarga  belgilangan  talablarga  javob  bermaydigan  tovarlarning  kirishiga  yo`l 

qo`ymaydigan mexanizmni yaratishga ham alohida e`tibor berilgan. 

 

O`zbekiston  Respublikasining  "Tovar  bozorlarida  Monopolistik  faoliyatni 

cheklash  va  raqobat  to`g`risida"  qonuni  (1996  yil  27  dekabr)  Monopolistlar 

tomonidan  hukmronlik  mavqeini  suiste`mol  qilishning  oldini  olish  va  mo-

noAhmadiyadan  chiqarish  va  sog`lom  raqobat  muhitini  yaratish  maqsadlarini 

ko`zlaydi.  Iqtisodiyotning  ayrim  tarmoqdarida  raqobat  muhitini  shakllantirish 

iqtisodiy  jihatdan  maqsadga  muvofiq  emas.  Bu  tarmoqdagi  korxonalar,  odatda, 

"tabiiy  Monopoliyalar"  deb  ataladi.  O`zbekiston  Respublikasining  "Tabiiy 

Monopoliyalar to`g`risida"gi qonunida (1997 yil 25 aprel, yangi tahrirda 1999 yil 

19  avgust)  respublikada  tabiiy  Monopoliyalarga  nisbatan  davlat  siyosatining 

huquqiy  asoslari  belgilab  berildi.  O`zbekistonda  iqtisodiy  islohotlarning  tub 

mohiyatidan kelib chiqqan holda Monopoliyalarga qarshi va tabiiy Monopoliyalar 

to`g`risidagi  qonunchilik  takomillashtirilib,  ularning  Yevropa  Ittifoqi  va  boshqa 

rivojlangan qonunchilik andozalariga mos kelishi ta`minlab borilmoqda. 

 Bu qonunlar istalgan yolg`iz firmada birlashishni oldini olish uchun ortiqcha 

bozor hokimyatiga olib kelishda ishlatiladi. Bundan tashqari bu qonunlar birlashish 

ro`yxatidan  xususiy  Oligopoliyalarda  foydaianiladi,  o`shanda  ularning  bozorida 

kamroq raqobat bo`ladi. 

Monopoliyaga qarshi siyosatiga qarshi bahslar 

Vaqt o`tishi bilan, ko`p munozara man qilinishi kerak bo`lgan Monopoliyaga 

qarshi  qonunlar  xatti-harakat  turlari  ustida  markazga  joylashtirdi.  Juda  ko`p 

sharhlovchilar  noqonuniy  bo`lishi  kerak  bo`lgan  raqobatdosh  firmalar  o`rtasida 

narxni  belgilashga  rozi  bo`lishadi.  Hali  Monopoliyaga  qarshi  qonunlar  ta'siri 

yaqqol bo`lmagan ba'zi biznes amaliyotini hukm qilish uchun ishlatilgan. Bu yerda 

biz uch misolni ko`rib chiqamiz. 

Texnik  xizmatni  qayta  sotish

 

Munozarali  biznes  amaliyotining  bir  misoli 

qayta  savdo-sotiqni  qo`llab-quvvatlash,  boshqacha  qilib  aytganda  yarmarka 

hisoblanadi.  Tasavvur  qiling  Roison  Electronics  30000  so`mdan  chakana 

do`konlarga  DVD  pleyerlarini  sotadi.  Agarda  Roison  Electronics  chakana  savdo 

 

304 

qiluvchilardan mijozlarga DVD pleyerni belgilangan 35000 so`mdan sotishni  talab 

qilsa, u yarmarkaga yetkazib berishini aytadi. 35000 so`mdan past sotgan sotuvchi 

bilan Roison Electronics shartnomasi buziladi. 

Avvaliga,  ishlatilgan  narxi  xizmat  jamiyat  uchun  zararli,  shu  sababli,  qarshi 

va  tuyulishi  mumkin.  Bir  kartel  a'zolari  o`rtasida  bir  shartnoma  kabi,  u  

raqobatlashuvchi  savdo  tarmog`idan  baqqollarni  saqlaydi.  Shuning  uchun,  sudlar 

ko`pincha Monopoliyaga qarshi qonunlar buzilishi kabi yarmarkalarni ham tez-tez 

muhokama qilgan edi. 

Biroq, ba'zi iqtisodchilar ikki asoslar ustida yarmarkalarni himoya qiladi. 

Birinchidan, ular raqobatni kamaytirishga qaratilgan maqsadlarni inkor qiladi.  

Ikkinchidan, iqtisodchilar yarmarka qonuniy maqsadga ega, deb ishonadilar. 

G`irrom  narxlash.

 

Firmalar  odatiy  davlat  bozorlari  bilan  raqobatbardosh 

bosqich  ustida  narxni  rivojlantirish  uchun  imkoniyatdan  foydalanadi.  Biroq 

Politsiya  qachondir  davlat  bozorlari  bilan  firmalar  narxni  pastligini  belgilashga 

aloqador  bo`lganmi?  Bu  savol  antiMonopol  siyosat  ustidagi  ikkinchi  munozara 

qiyin bo`ladi. 

Koyote  Air  deb  ataluvchi  katta  havo  yo`lini  tasavvur  qiling,  unda  ba’zi 

yo`nalishlar  ustida  Monopoliya  bor.  Keyinchalik  Rodranner  Express  kirib  keladi 

va bozorning 20% ini tashkil etadi, 80% bilan Koyoteni ortda qoldiradi. Bu raqobat 

javobida,  Koyote  yo`l  haqini  aylantirib  urishni  boshlaydi.  Ba’zi  antiMonopol 

sharhlovchilar  Koyotening  harakat qilishi raqobatga  zid bo`lishi  mumkin  ekanligi 

to`g`risida  bahslashadi,  ya’ni:  narxni  kesadi  Koyote  uning  Monopoliyasini 

qaytarib,  yana  narxlarni  oshirishi  mumkin,  shuning  uchun  bozordan  Roadranner 

haydovchi  mo`ljallangan  bo`lishi  mumkin.  Bunday  xatti-harakat  yirtqich narxlash 

deyiladi. 

Yirtqich narxlash  Monopoliyaga qarshi kiyimlarida umumiy da'vo bo`lsa-da, 

ba'zi  iqtisodchilar  bu  dalillarga  shubha  qilishadi va  yirtqich narxlash  bir  kamdan-

kam  hollarda,  ehtimol  hech  qachon,  bir  daromadli  biznes  strategiyasi  bo`lishiga 

ishonishadi.  Nima  uchun?    Narxlari  urushi  bir  raqibnii  quvishi  uchun,  narxlar 

qiymati  quyidagicha  haydalgan  bo`lishi  kerak  edi.  Koyote  gangib  arzon  chipta 

 

305 

sotishni  boshlasa,  yanada  samolyot  tayyor  bo`lishi  yaxshi  edi,  chunki  past  yo`l 

haqi ko`proq mijozni o`ziga jalb qilardi. Roadrunner esa, reyslarida qaytarib kesib 

Koyote  ning  yirtqich  yurishi  uchun  javob  berishi  mumkin.  Natijada,  Koyote 

narxlari  yo`qotishlarning  80%  iga,  narx  urush  omon  qolish  uchun  yaxshi  holatda 

Roadrunner qo`yishiga qaragnda ko`proq olib borar edi.  

Iqtisodchilar munozarda davom etib Monopoliyaga qarshi siyosat tuzuvchilar 

uchun  bir  kompaniya  boshqasiga  nisbatan  mahsulotini  arzon  qilishi  tashvish 

tug`dirishini  ta`kidlashadi.  Turli  xil  savollar  hal  etilmasdan  qolmoqda.    Bir 

kompaniya boshqalariga nisbatan narxini past qilishi biznes strategiyasida foydali 

bo`ladimi?    Agar  shunday  bo`lsa,  qachon?  Sud  qaysi  narx  raqobatbardosh 

bo`lishini  va  iste`molchilar  uchun  yaxshi  bo`lishi  hamda  qaysi  biri 

vaxshiyonaligini aytadimi? Oddiy javoblar yo`qdir.  

Bog`lanish.  Baxsli  biznes  amaliyotining  uchinchi  misoli  bog`lanish  bo`ladi. 

Faraz qiling pul ishlab topadigan filimlar ikkita yangi Gamlet va o`rgimchak odam 

filimini  yaratdi.  Agar  pul  ishlab  topuvchilar  har  ikkala  filmni  bitta  narxda 

kinoteatrlarga  taklif  qilishsa,  studiya  bu  ikki  mahsulotda  bog`lanish  bo`lishini 

aytishadi.   

Qachonki bog`lanish filmlar amaliyotida oliy sudda qalloblik bo`lsa, oliy sud 

uni  ta’qiqlaydi.  Sud  keyingi  keladigan  sabablarni  ko`rsatib:  tasavvur  qiling 

o`shanda  o`rgimchak  odam  katta  muvafaqqiyatga  erishgan  film  bo`ladi,  Gamlet 

esa  zarar  ko`rib  ishlayotgan  bir  film  bo`ladi.  So`ngra  studiya  o`rgimchak  odam 

uchun  katta  talabdan  foydalanib  kinoteatrlarda  Gamletni  ham  sotishni 

majburlashadi.  o`shanda  studiya  kuchli  bir  mexanizm  sifatida  bog`lanishdan 

foydalanishini ko`rishimiz mumkin.  

Ko`pchilik  iqtisodchilar  bu  dalillarga  ishonishmaydi.  Tasavvur  qiling 

o`shanda kinokinoteatrlar o`rgimchak odam uchun chiptaga 20 000 so`m to`lashga 

rozi  bo`lishadi  va  Gamlet  uchun  hech  qancha  to`lashmaydi.  O`shandan  keyin 

ko`pchilik kinokinoteatrlarlar ikkita filmga chipta birgalikda 20 000 so`m bo`ladi, 

o`rgimchak  odam  uchun  to`langan  pul  har  ikkisi  uchun  bo`ladi.  Kinokinoteatrlar 

majburan  foydasiz  kino  qilishda  kinoteatrning  to`lashga  xohish  istaklarini 

 

306 

kuchaytirmaydi.  Pul  ishlab  topuvchilar  ikki  filmni  birgalikda  bozor  kuchini 

oshirmaydi.  

O`shanda  nima  uchun  bog`lanish  mavjud?  Bir  sababi  u  narx  kamaytirish 

sharti  hisoblanadi.  Faraz  qiling  ikkita  kinoteatr  bor  deylik  shahar  kinoteatri 

O`rgimchak odam uchun 15 000 so`m va Gamlet uchun 5 000 so`m to`lab  chipta 

sotib  olish  uchun  xohishi  bor.  Shahar  chekkasi  kinoteatri  esa  uning  aksidir:  U 

O`rgimchak odam uchun 5 000 so`m va  Gamlet uchun 15 000 so`m to`lab  chipta 

sotib olishga xohishi bordir. Agar pul ishlab topuvchilar ikkita film uchun alohida 

pul  to`lashni  taklif  qilsalar,  uning  yaxshi  strategiyasi  har  bir  film  uchun  15 000 

so`m  chiptaga  to`lashni  taklif  qilish  bo`ladi  va  har  bir  kinoteatr  faqatgina  bitta 

filmni ko`rsatishni tanlashadi. Biroq agar pul ishlab topuvchilar ikki film to`plamni 

taklif  etsalar,  bu  filmlar  uchun  har  bir  kinoteatr  20 000  so`mdan  chiptaga  pul 

to`lashni taklif qilishadi. Shunday qilib, turli xil kinoteatrlarning turli xil filmlarga 

bahosi  har  xil,  bog`lanish  studioda  umumiy  xohish  istakni  inobatga  olib 

sotuvchilarga  birgalikda  pul  to`lashni  taklif  qilsa  foydasini  kuchaytirishni 

takidlaydi.  

Bog`lanish  bahsli  biznes  amaliyotini  eslatib  o`tadi.  Oliy  sud  nizosi  o`shanda 

bog`lanish bitta firma bozor kuchini kengyatirib boshqa tovarlarga nisbatan yaxshi 

yaratilmaganligini  va  nihoyat  oddiy  rasmda  qolishiga  ruhsat  beradi.  Bizning 

hozirgi  berilgan  iqtisodiy  bilimimiz  butun  jamiyat  uchun  bu  bog`lanishda  aniq 

bo`lmagan natijalar beradi.