I. A. Bakieva, X. S. Xadjaev, M. Z. Muhitdinova., Sh. Sh. Fayziyev. Mikroiqtisodiyot
Download 3.43 Mb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- 2-rasm. Chekli mehnat daromadliligi grafigi
- 4-rasm. Ishchi kuchiga talab bilan ish haqi o`rtasidagi bog`liqlik.
- 5-rasm. Tarmoq mehnat bozori.
- Mehnat qilish va dam olish o`rtasidagi bog`liqlik.
- 7-rasm. Ish vaqti va dam olish o`rtasidagi bog`liqlik
- 8-rasm. O`rnini bosish samarasi va daromad samarasi, 0 t 0 , 0 t 1 , 0 t
- 9-rasm. Ish haqining o`sishi natijasida ish vaqtining o`sishi.
- 10-rasm. Daromad samarasi o`rnini bosish samarasidan ortiq bo`lgan hol, 0 t 0 , 0 t 1
- va t 1 N lar ish vaqti
- 11-rasm. Ish haqi oshganda ish kunini qisqarish 16.2. Ish haqi o`sishining dam olish vaqti bilan ishlash vaqti o`rtasidagi nisbatga ta’siri.
|
RASM 1 Olma teruvchilar uchun bozor Olma uchun bozor Olma teruvchilar miqdori Olma miqdori Olma
narxi Olma
narxi Talab va taklifning ko`p qirraliligi 332
L MP - mehnatning chekli mahsuloti; MR - chekli daromad. Ushbu muhim bo`lgan (1) munosabat iste’mol bozori raqobatlashganmi yoki yo`qmi har qanday raqobatlashgan omillar bozori uchun o`rinlidir. Masalan, kapital bozori uchun: ,
MP MRP K K bu erda
K MRP - kapitalning chekli daromadliligi; K MP - kapitalning chekli mahsuloti; MR - chekli daromad. Er bozori uchun:
. Raqobatlashgan bozor sharoitida chekli daromad bozor narxiga teng, ya’ni P MR bo`lgani uchun, chekli mehnat daromadliligi quyidagicha aniqlanadi: . P MP MRP L L (2) Chekli daromadning kamayish qonuniga ko`ra, mehnatning chekli mahsuloti ish vaqti uzayishi bilan kamayib boradi. Demak,
chizig`i narx o`zgarmasa ham pastga qarab yo`nalgan bo`ladi (2-rasm).
I chiziq raqobatlashgan iste’mol bozoridagi firmaning
chizig`i (bu erda firma Monopol hokimiyatga ega emas). II chiziq iste’mol bozorida Monopol hokimiyatga ega bo`lgan firmaning L MRP chizig`i. Monopol hokimiyatga ega bo`lgan firma ko`proq mahsulot sotish uchun tovar narxini tushirishi mumkin. Natijada P MR bo`ladi va ishlab chiqarish hajmi oshishi bilan MR kamayib Harajat I II L L MP P MRP L L MP MR MRP
t 333
boradi. Demak, MR va
L MP chiziqlari pastga yotiq bo`lgani uchun L MRP chizig`i pastga tomon yotiq bo`ladi. Agar biz Monopol hokimiyatga ega bo`lgan firmaning mehnatni chekli daromadliligini Monopol bo`lmagan firmaning mehnatni chekli daromadliligi bilan solishtirsak
, bu erda
M L MRP - Monopol hokimiyatga ega bo`lgan firmaning mehnatini chekli daromadliligi;
- Monopol hokimiyatga ega bo`lmagan raqobatlashuvchi firmaning mehnatini chekli daromadliligi. Bundan kelib chiqadiki, har qanday ish haqida iste’mol bozorida Monopol hokimiyatga ega bo`lgan firma, Monopol hokimiyatga ega bo`lmagan firmaga nisbatan kamroq ishchi yollaydi. Mehnatni chekli daromadliligi
dan ishchilarni yollashda foydalanishi mumkin. Agar firma o`z foydasini maksimallashtiradigan bo`lsa, u ishchilarni yollashni mehnatni chekli daromadliligi ish haqiga teng bo`lgunga qadar davom ettiradi.
,
(3) bu erda
W - ish haqi. Agar
bo`lsa, firma qo`shimcha ishchi kuchini yollab, o`z foydasini oshirishi mumkin. Ushbu shart quyidagi 3-rasmda ifodalangan.
3-rasm. Raqobatlashgan mehnat bozorida mehnat narxining uning miqdoridan bog`liqligi.
W L *
W
0 *
L
L =MRC E MRP L =D 334
Mehnatga bo`lgan talab ,
D L MRP chizig`i bilan ustma-ust tushadi. L D talab
chizig`iga ko`ra, mehnat narxi pasaygan sari unga bo`lgan talab ham ortib boradi va aksincha. Mehnat bozorida ishchi kuchiga talab - bu firmalarning ishchi kuchiga talabidir. Taklif ishchilar tomonidan bo`ladi. Mehnat bozori raqobatlashgan bo`lgani uchun mehnat narxi bozor tomonidan shakllanadi va unga bozor sub’ektlari ta’sir qila olmaydi (raqobatlashgan iste’mol bozoridagi kabi). Bu barcha ishchilar qaysi firmada ishlashidan qat’iy nazar, bir xil ish haqi oladi va firmalar bu narxni oldindan berilgan narx sifatida qabul qiladilar. Shuning uchun ham alohida firma uchun mehnat resurslari taklif chizig`i gorizontal, ya’ni u absolyut elastik. 3-rasmda raqobatlashgan mehnat bozoridagi muvozanat nuqta E nuqta bilan ifodalanadi. Muvozanat ish haqi *
W bo`lganda foydani maksimallashtiradigan mehnat resurslari miqdori *
L ga teng bo`ladi. Ishchi chekli unumdorlik nazariyasiga ko`ra, mehnatning to`liq mahsulotini oladi. Shuning uchun firmaning mehnat uchun chekli harajati MRC ish haqiga teng. L MRP W MRC * ,
bu erda MRC - firmaning mehnatga bo`lgan chekli harajati. Raqobatlashgan mehnat bozorida har bir ishchining ish haqi *
W ga teng bo`lgani uchun, firmaning ishchilarga beradigan umumiy ish haqi harajatlari * * 0 e e EW L to`rtburchak yuziga to`g`ri keladi (2-rasm). Ish haqining o`zgarishi ishchi kuchiga bo`lgan talabni o`zgartiradi. Agar ish haqi 0
dan 1
gacha oshsa (3- rasm), yollanadigan ishchilar soni 0
dan
1 L gacha qisqaradi; agar ish haqi 2
gacha
pasaysa, ishdagi ishchilar soni 2
gacha oshadi. Mehnat bozorida firma foydasini maksimallashtiradigan shart, ya’ni mehnatni chekli daromadliligining ish haqi stavkasiga tengligi iste’mol bozoridagi
shartga o`xshashdir.
335
4-rasm. Ishchi kuchiga talab bilan ish haqi o`rtasidagi bog`liqlik.
(1) va (3) tenglikdan foydalanib quyidagi munosabatni yozamiz. W MR MP MRP L L tenglikning ikkala tomonini chekli mahsulot L MP ga bo`lamiz. Natijada quyidagini olamiz: L MP W MR .
(4) (4) - munosabatning chap tomoni ish haqi stavkasining bir birlik mahsulot ishlab chiqarish uchun ketgan mehnat sarfiga ko`paytirilganiga teng, ya’ni bu ishlab chiqarishning chekli harajatidir. Tarmoq bo`yicha mehnat bozorini ko`rib chiqamiz. Umumiy bozor talabi tarmoqdagi firmalar talablari yig`indisi bilan aniqlanadi (5-rasm).
i L TL MRP MRP D
1 L S
W 1
0 L S
0
L MRP D
W 2
L L 2
L 0
L 1
S TL = (MRC) i
E D TL = (MRP) i
e
e
336
Umumiy taklif takliflar yig`indisidan iboratdir.
TL MRC S
Bu yerda i i W MRC
-ishchi uchun sarflanadigan qo`shimcha harajat, ya’ni, ish haqi.
Mehnat qilish va dam olish o`rtasidagi bog`liqlik. Har bir ishchi oldidagi masala, bu qancha ishlab, qancha dam olish muammosidir. Agar sutkada 24 soat bo`ladigan bo`lsa, ishchi 24 soat ishlasa, u
so`mga teng bo`lgan maksimal daromad olish mumkin (6-rasm).
7-rasm. Ish vaqti va dam olish o`rtasidagi bog`liqlik Agar u ishlamasa, uning maksimal dam olishi bir sutkaga, ya’ni, 24 soatga teng bo`ladi. Ishchining "daromad va bo`sh vaqti" byudjet chizig`ini
chizig`i orqali ifodalash mumkin. Ma’lumki, ishchi har doim sutkasiga 24 soat ishlayvermaydi. Tabiiyki, ishchining ish vaqti chegaralangan bo`ladi, u ma’lum vaqt dam olib, o`zining ishlash qobiliyatini tiklash kerak bo`ladi. Bundan tashqari, dam olish uni ma’naviy o`sishini ta’minlaydi. Demak, ishchi ma’lum vaqt ishlab, ma’lum miqdorda naf olsa (daromad olsa), u ma’lum vaqt dam olganda ham qandaydir naf oladi (ma’naviy o`sish, zavqlanish). Demak, ishchini qancha vaqt ishlab, qancha vaqt dam olishi kerakligi to`g`risidagi masalani quyidagicha qo`yish mumkin:
Ishchining ishlash vaqti va dam olish vaqtidan bog`liq naflik funktsiyasini quyidagicha yozamiz: ) ,
t U U ,
(5) bu erda U - naflik funktsiyasi; t - dam olish vaqti; T - ish vaqti. R
М N 0 24 337
Demak, ishchi sutkadagi 24 soatni ish vaqtiga va dam olish vaqtiga shunday taqsimlashi kerakki, natijada u maksimal naf olsin: max )
( T t U U .
(6)
Quyidagi shart bajarilganda: 24 T t .
(7) Ushbu masalaning optimal echimini grafik orqali aniqlaymiz (7-rasm).
7-rasm. Naflik funktsiyasini maksimallashtirish. Rasmdan ko`rish mumkinki, masalaning echimi muvozanat nuqta E orqali aniqlanishi mumkin. Naflik funktsiyasining befarqlik chizig`i 2
byudjet chizig`ini E nuqtada kesib o`tadi. Optimal echimga ko`ra, dam olish vaqti E t
soatga teng, ish vaqti E E t T 24 . Ishchining bir soatlik ish haqi W so`mga teng bo`lsa, uning umumiy daromadi quyidagicha topiladi: ) 24 ( E t W R .
(8) U holda byudjet chizig`i yotiqligi W tg ish haqiga teng bo`ladi. W t R tg E 24 .
(9)
Ishchi naflik funktsiyasini maksimallashtiradi, agar bo`sh vaqt bilan daromadni chekli almashtirish normasi tR MRS ish haqi W ga teng bo`lsa, W MRS tR . Faraz qilaylik, ish haqi stavkasi 0
dan 1
ga oshdi. Byudjet chizig`i NM
holatidan 1 NM holatga siljiydi (8-rasm). R so`m
M R E
3
2
2
1
t N 0 24 t E
338
8-rasm. O`rnini bosish samarasi va daromad samarasi, 0t 0 , 0t 1 , 0t 2 lar bo`sh vaqt, t 0 N, t 1 N va t 1 N lar ish vaqti.
Agar biz N M 1 byudjet chizig`iga parallel bo`lgan va 1 U befarqlik chizig`i bilan kesishadigan
byudjet chizig`ini o`tkazsak, daromad va o`rnini bosish samarasini aniqlashimiz mumkin. O`rnini bosish samarasi bo`sh vaqtni qisqarishi va ish vaqtining ortishi natijasida daromadning o`sishi bilan ifodalanadi, ya’ni, ma’lum miqdordagi bo`sh vaqt ish vaqti bilan almashtiriladi. 7-rasmda bu 2
dan
0 t ga siljishini ifodalaydi, ya’ni, ish vaqti 2 1 24 t T dan 0 2 24 t T gacha oshadi. Lekin, daromadning ortishi bilan birga dam olishning - shaxsning ma’naviy o`sishi uchun kerak bo`ladigan bo`sh vaqtning ham qimmati oshadi. Daromad samarasi (bo`sh vaqtning ortishi) teskari yo`nalishda bo`lib, u 1 0
t oraliq bilan ifodalanadi
0 t t . Natijaviy o`zgarish 2 1 t t oraliqqa teng. 28
yuqori bo`ladi. Bundan shu kelib chiqadiki, birinchidan, ish haqining o`sishi, ish vaqtini ortishiga olib keladi; ikkinchidan, individual shaxsning mehnat taklifi musbat yotiqlikka ega (9-rasm).
28
M W M 1
E 1
A R 1
U 1
E 0
R 0
E 2
R 2
U 2
t 2
t 1
t 0
B N 339
9-rasm. Ish haqining o`sishi natijasida ish vaqtining o`sishi. Daromadning yanada oshib borishi barcha shaxslarni ham dam olish vaqtini qisqartirib, ish vaqtini oshirishga undayvermaydi. Dam olish vaqtining qisqarib borishi, uni shaxs uchun bo`lgan qimmatini oshiradi. Yuqorida eslatib o`tganimizdek, sutkasiga 24 soat ishlash ma’noga ega emas. Bo`sh vaqtni qimmatini oshib borishi shunga olib keladiki, daromad samarasi, o`rnini bosish samarasidan oshib ketadi (9-rasm). Natijada ish vaqti 2 2 24 t T dan 1 1 24 t T gacha qisqaradi.
hol, 0t 0 , 0t 1 , 0t 2 lar bo`sh vaqt, t 0 N, t 2 N va t 1 N lar ish vaqti. W, so`m/soat S L
W 2
W 1
Bir kundagi soatlar
24-t 1
24-t 2
M 1
E 1
A R 1
M U 1
E 0
R 0
E 2
R 2
U 2
t 2 t 1
0 t 0
B N Umumiy vaqt soat kun Daromad
so`m 340
Shaxsning bo`sh vaqti esa 2 0t dan 1 0t ga o`sadi. Bo`sh vaqt qimmatini ortishi, ish haqi oshganda individual shaxsning mehnat taklifi chizig`i manfiy yotiqlikka ega bo`ladi (10-rasm).
16.2. Ish haqi o`sishining dam olish vaqti bilan ishlash vaqti o`rtasidagi nisbatga ta’siri. Odatda ish haqi oshganda, ko`pchilik ko`proq ishlab, ko`proq daromad olishga harakat qiladi. Lekin, ish vaqti oshgan sari bo`sh vaqtning ham qimmati oshib boradi. Inson ma’naviy o`sishga ham intiladi. Demak, ish vaqtining o`sishi o`z chegarasiga ega. Nima uchun deganda, insonlar, ishlab topgan daromadini ko`proq zavq olish uchun, dam olishga sarflaydilar. Ish vaqti ma’lum vaqtgacha o`sgandan keyingi ish haqining o`sishi, ish vaqtini qisqarishiga olib keladi. Ish haqi oshganda o`rnini bosish samarasi hamda daromad samarasi mavjud bo`ladi. O`rnini bosish samarasida yuqoriroq ish haqi, ishchining real daromadini oshiradi. Ishchi ko`p daromad olganda, u ko`proq ne’matlarni sotib oladi, ushbu ne’matlardan biri, yaxshi dam olishdir. Agar ishchi dam olishga ko`proq mablag` sarflasa, daromad samarasi (daromadning oshishi), uni kamroq ishlashga undaydi. Daromad samarasi juda ham katta bo`lganda, ishchi ish vaqtini qisqartiradi va mehnat taklifi chizig`i pastga yotiq bo`ladi. Ish haqining birinchi bosqichida 1
dan
2 W ga o`sishi, ish vaqtini 1
dan
2 t
soatga oshiradi. Bu erda o`rnini bosish samarasi daromad samarasidan yuqori bo`ladi. Ish haqining ikkinchi bosqichidagi 2
dan 3
ga o`sishi, ish vaqtiga ta’sir W, so`m /soat
S L
W 2
W 1
Bir kundagi ishhaqi
T 2
T 1
341
qilmaydi, ishchi 2
soat ishlaydi, o`rnini bosish samarasi daromad samarasiga teng. Uchinchi bosqichdagi ish haqining 3
dan
4 W ga o`sishi, ish vaqtini 2
dan
4 t ga
qisqartiradi, o`rnini bosish samarasi daromad samarasidan kam bo`ladi. Ko`rinib turibdiki, daromadning o`sishi dam olishga bo`lgan talabni oshiradi. Ushbu hol ish vaqtini qisqarishi va dam olish vaqtini oshishida o`z ifodasini topgan. Ish haqining oshishi bilan birga dam olishning narxi ham oshadi. Odatda, rivojlangan mamlakatlarda aholining o`rtacha daromadi, rivojlanayotgan mamlakatlardagi aholining o`rtacha daromadidan ancha yuqori bo`lgani uchun, ular ko`proq dam olishga harakat qiladi (Daromad samarasi, o`rnini bosish samarasidan yuqori). Rivojlanayotgan davlatlarda ish haqi past bo`lgani uchun, ish haqining o`sishi, ishchilarni ko`proq vaqt ishlab, ko`proq daromad qilishga undaydi (o`rnini bosish samarasi, daromad samarasidan yuqori bo`ladi). Download 3.43 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|