I. A. Bakieva, X. S. Xadjaev, M. Z. Muhitdinova., Sh. Sh. Fayziyev. Mikroiqtisodiyot
-chizma. Narx davlat tomonidan nazorat qilinganda iste’molchi
Download 3.43 Mb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- 5.3. Narx ustidan nazoratning salbiy oqibatlari
- 5.4-chizma. Narx muvozanat narxidan yuqori belgilangandagi ishlab chiqaruvchilar va iste’molchilarning yo`qotishlari.
- 5.5-chizma. Minimal narx o`rnatilishi natijasidagi yo`qotishlar grafigi.
|
5.3-chizma. Narx davlat tomonidan nazorat qilinganda iste’molchi va ishlab chiqaruvchi ortiqchaligining grafikdagi tasviri. Demak, ishlab chiqaruvchi ortiqchaligining umumiy o`zgarishi teng:
и/ч ,
(2) bu erda, i/ch - ishlab chiqaruvchi ortiqchaligining sof o`zgarishi. Maksimal narx o`rnatilganda asosiy yo`qotishlar ishlab chiqaruvchilar zimmasiga to`g’ri keladi. 5.2.Narxning bozor faoliyatiga ta`siri 7
Narxning bozor daromadiga qanday ta’siri borligini ko`rib chiqish uchun muzqaymoq bozorini tahlil qilamiz. Agar muzqaymoq erkin raqobatbardosh bozorda sotilsa, muzqaymoqning narxi talab va taklif muvozanatiga ta’sir ko`rsatadi. Muvozanatli narxda xaridorlar sotib olishni
hohlayotgan muzqaymoqning miqdori sotuvchilar sotishni hohlayotgan miqdorga to`g’ridan-
7
Ushbu bob G. Menkyuning “Mikroiqtisodiyot tamoyillari” (N. Gregory Mankiw “Principles of Microeconomics” 7 e.) kitobining II bobi asosida tayyorlangan. P S
P e
E C A P* max D Q Q 2
Q e
Q 1
85
to`g’ri teng bo`ladi. Aniqroq qilib aytsak, har bir muzqaymoq uchun narx 3$ga teng bo`lsin. Barcha ham ushbu erkin bozor vaziyatidan quvonmaydi. Misol uchun har kuni birdona muzqaymoq iste'mol qilish uchun 3$ katta narx ekanligidan noliyotgan iste`molchilar, shu bilan bir qatorda 3$ raqobatli bozorda eng minimum narx bo`lib, bu ularga juda ham kam foyda keltirayotganidan noliydigan muzqaymoq ishlab chiqaruvchilar bo`ladilar. Ularning har ikkalasi ham hukumatga bu borada kerakli qarorni berishi uchun qonun ishlab chiqarishni talab etib murojaat etadi. Albatta haridorlar har doim barcha mahsulot uchun eng kam haqni to`lashni hohlasalar, sotuvchilar esa buning uchun eng yuqori haqni olishni hohlaydilar. Bu ikki
guruhning hohishlari bir-biriga qarama-qarshi. Agar muzqaymoq iste'molchilari o`zlarining talablarida mustahkam bo`lsalar hukumat ular uchun muzqaymoqning sotilishida narxning eng maksimal chegarasini belgilab berishi mumkin. Narxni
ko`rsatilgan chegaradan oshirish mumkin
emas. Qonuniylashtirilgan maksimal narx esa maksimal narx deb nomlanadi. Bunga qarshi ravishda muzqaymoq ishlab chiqaruvchilar harakatchan bo`lsa, hukumat narxga nisbatan minimum narxni belgilab beradi va narx ushbu chegaradan tushib ketishi mumkin emas. Qonuniylashtirilgan minimal narx esa minimal narx deb nomlanadi. Agar hukumat muzqaymoq iste'molchilarni narxdan noroziligi ta’siri bilan muzqaymoq uchun eng yuqori narxni belgilab bersa, ikki hil natija kelib chiqishi mumkin. Birinchi rasmda, hukumat har bir muzqaymoq uchun 4$ belgilaydi. Bu vaziyatda talab va taklifni muvozanatda ushlab turuvchi narx chegaradan pastda bo`lgani uchun narx yo`q bolib ketmayapti. Bozor tabiiy ravishda iqtisodiyotni muvozanatga olib borib qo`yadi va narxning yuqori darajasi sotilgan mahsulot miqodriga yoki uning narxiga ta’sir etmaydi.
86
Ikkinchi B rasm ancha qiziqarli natija ko`rsatadi.Bu holatda, hukumat muzqaymoq uchun narx yuqori chegarsini 2$ etib tayinlaydi. Chunki 3$ muvozanatli narxning yuqorisida turibdi. Ushbu yuqori chegara esa bozorda majburiy chegara vazifasini bajaradi.Taklif va talab narxni muvozanat tomonga qarab harakat qilishga majbur etadi. Ammo qachonki bozor narxi yuqori chegaraga yetsa qonun bilan undan yuqoriga o`sa olmasligi mumkin. Shunday qilib bozor narxi narxning yuqorisini muvozanatlaydi. Bu narxda esa talab etilgan muzqaymoq miqdori (rasmda 125 dona) taklif miqdordan oshib. (75 dona). Demak bu yerda muzqaymoq tanqisligi yuzaga keladi. 50 dona odam muzqaymoq sotib olishni hohlasa ham uni harid qila olmaydi. Qachonki muzqaymoq tanqisligi narx o`zgarishi tufayli ortsa, tovar yetkazib beruvchining normallashtirish mexanizmi ham shakillanadi. Ushbu mexanizm tovarga bo`lgan navbat bo`lishi mumkin. Navbatga erta kelib, kuta oladigan iste'molchilar natijada muzqaymoq oladilar, ammo aksariyat kuta olmaydigan odamlar esa sotib olmaydilar. Bunga muqobil ravishda, sotuvchilar muzqaymoq yetkazib berishni o`zlarining hohishlariga qarab. masalan, faqat jamiyatning ma’lum bir guruhiga, oila a’zolariga, do`stlariga muzqaymoq sotish orqali Maksimal narxli bozor
(A) majburiy bo`lmagan maksimal narx (b) majburiy bo`lgan maksimal narx muzqaymoq Narx
Muvozanat narxi Muvozanat miqdori Muzqaymoq miqdori
Muzqaymoq miqdori
Muzqaymoq Narxi
Muvozanat narxi
Talab Miqdori Taklif miqdori
Taklif
Пред
ложит ь испра влени е
Ta'mi nlash
Ta'mi nlash:
вариа нты
перев одаим
я сущес
твите льное
delive
ry
yetkaz ib berish
, yetkaz
ib berish
, eltib berish
, ta'min
lash
feed yem,
boqish , ovqatl antiris h,
ovqat, oziqa,
ta'min lash
imple
menta tion
amalg
a oshiris
Maksimal narx
Talab Taklif
Предложить исправление
Ta'minlash
Ta'minlash: варианты переводаим я существите льное
del ivery
yet kazib berish, yetkazib berish, eltib berish,
ta'minlash
fee d
ye m, boqish, ovqatlantiris h, ovqat, oziqa,
ta'minlash
im plementation
am alga oshirish, bajarish, joriy etish, ta'minlash
sup
ply
yet kazib berish, etkazib
berish, ta'minlash, ta'minlash
pro visions
ta' minlash
Переводчик google для бизнеса – инструмент ы переводчика Переводчик сайтов
Служба "анализ
Maksimal narx
Talab
87
normallashtirishlari mumkin. Shunga qaramasdan, narx o`zgarishi muzqaymoq sotib oluvchilarga yordam berish istagi orqali yuzaga kelayotgan bo`lsada, sotib oluvchilarning hammasi ham bundan manfaat ko`ra olmaydi. Ba’zi bir iste’molchilar navbatda kutgan holda arzon narxda muzqaymoq olishlari mumkin, ammo boshqalari esa umuman muzqaymoq sotib ola olmasliklari mumkin. Muzqaymoq bozoridagi ushbu misol shunday umumiy natija ko`rsatadi: Qachonki hukumat raqobatli bozordagi narx o`zgaruvining mustahkamlashishiga aralashsa, tovar tanqisligi oshadi, natijada sotuvchi tanqis tovarni ko`p sonli imkoniyatli sotib oluvchilar orasida normallashtirishi shart. Narx o`zgarishi natijasida yuzaga kelgan normallashtiruv mexanizmi unchalik ham samarali va ma’qul emas, chunki navbatda kutib turish sotib oluvchilarning vaqtini oladi. Sotuvchining hohishiga qarab tovarni yoki haridorni ajratish ancha noqulay, samarasiz va shu bilan birga insofsizlikdir (chunki haridor juda qadrlaydigan tovar unga to`g’ridan-to`g’ri bormaydi). Bunga qarshi tarzda, tartibli, to`gri yo`naltirilgan savdo esa ham insoniylikka to`g’ri keladi va ham samaralidir. Qachonki muzqaymoq bozori o`zining muvozanatiga erishsa, bozordagi har bir tovar uchun pul to`lagan iste'molchi muzqaymoqni qo`lga kiritshi mumkin. Ochiq bozor tovarning narxi bilan birga muvozanatga keladi. Hukumatning boshqa turdagi narx nazorati qanday natajalar berishini kuzatishdan oldin keling biz yana muzqaymoq bozoriga qaytamiz. Tasavvur qilingki, hukumat Milliy Muzqaymoq Tayyorlovchilar Haya’tiga chiqarilgan sud qarori tomonidan harakatga keltirildi.Bunday holatda hukumat narxning quyi chegarasini o`rganib chiqadi.Narxning quyi chegarasi huddi uning yuqori chegarasidek hukumat tomonidan bozordagi muvozanatni ushlab turish uchun o`rnatiladi.Shunday vaziaytda yuqori chegarali narxlar huddi quyi chegarali narx kabi qonuniy doiradan chiqib ketmaydi. 88
Qachonki davlat muzqaymoq bozorida quyi narxni belgilaganda ikki xil natija kelib chiqishi mumkin. Qachonki muvozanatdagi narx 3$ bo`lsayu, hukumat tovar uchun 2$ narx belgilasa, biz (A) rasmdagi natijaga erishamiz. Bunday holatda narxning quyi chegarasi bozor holatiga ta’sir ko`rsatmaydi. Bozordagi kuchlar tabiiy ravishda iqtisodiyotni muvozanatga olib boradi va quyi narxning ta’siri sezilmaydi. B rasm hukumat muzqaymoq uchun 4$ narx belgilanganda nima sodir bo`lishini ko`rsatadi. Bu holatda muvozanatli narx 3$ bo`lib, u pastda bo`lgani uchun minimal narx bozorga qarama-qarshi ta’sir o`tkazayapti. Talab va taklifning ta’siri natijasida narx muvozanatadgi narxga qarab harakat qiladi. Ammo qachonki bozor narxi quyi chegaraga u undan pastga tusha olmaydi. Bozor narxi quyi chegaradagi narxni belgilab beradi. Bu chegarada ta’minlab berilgan muzqaymoq (120 dona) miqdori talab etilgan miqdordan (80 dona) oshib ketadi. Muzqaymoqni bozorda harakat qilayotgan narxda sotmoqchi bo`lganlar uni sota olmaydi. Shunday qilib, narxning quyi chegarasini belgilashning oqibati taklif qilinayotgan mahsulot ortiqchaligidir. Biz takidlaganimizdek, narzning yuqori chegarasi va taqchillik, taqsimlanishining noto`g’ri mexanizimmini shakillanishiga olib keladi. Quyi chegarasi narx natijasida, ba’zi sotuvchilar o`zlarining mahsulotlarini sota Muzqaymoq narxi
Muvozanat narxi Muzqaymoq narxi
Muvozanat narxi
Muzqaymoq ning miqdori Muzqaymoq ning miqdori
(B) majburiy bo`lgan minimal narx Muvozanat limiqdor Taklif minimal narxi Talab Qo'shimcha Taklif
Talab
89
olmaydilar.Haridorlarning shaxsiy hohish istaklariga qarab harakat qiluvchi sotuvchilar boshqalar odamlar sota olmagan narxlarda tovarlarini sotishlari mumkin. Aksincha erkin bozorda narx muvozanatni boshqaruvchi sifatida ishtirok etadi va sotuvchilar o`z tovarlarini muvozanatdagi holatda hohlaganlaricha sotishlari mumkin.
Chizmadan ko`rinib turibdiki, narxni nazorat qilish umumiy yalpi ortiqchalikning ma’lum qismini yo`qotishga olib keladi va ushbu yo`qotishga to`liq yo`qotish deyiladi. Ortiqchaliklarning umumiy o`zgarishini aniqlash uchun biz iste’mochi ortiqchaligi o`zgarishi ist. va ishlab chiqaruvchi ortiqchaligi o`zgarishi i/ch ni qo`shamiz. . ) ( и/ч
ист. C B C A B A C A B A (3) Shunday qilib, biz V va S uchburchaklarning yuziga teng bo`lgan to`liq yo`qotishni olamiz. Bu to`liq yo`qotish narxlarni nazorat qilish bilan bog’liq davlatning iqtisodiy siyosatining samarasiz ekanligini ko`rsatadi. Bu erda ishlab chiqaruvchilar tomonidan yo`qotilgan ortiqchalikning iste’molchilar yutib olgan ortiqchalikdan katta ekanligini ko`rish mumkin.
5.4-chizma. Narx muvozanat narxidan yuqori belgilangandagi ishlab chiqaruvchilar va iste’molchilarning yo`qotishlari. Chizmadan ko`rish mumkinki ishlab chiqaruvchilar narx oshganda e Q
A C S P P min
E P e
D P Q 1 Q e Q 2 90
nisbatan ko`proq 1
mahsulotni ishlab chiqarishga harakat qiladi. Iste’molchilar kamroq (
e Q
o`rniga 2 Q miqdorda) mahsulot sotib olishga harakat qiladi. Agar biz ishlab chiqaruvchilar bozorda qancha mahsulot sotilsa shuncha mahsulot ishlab chiqaradi, deb faraz qilsak, bozorga ishlab chiqarilgan mahsulot miqdori 2
ga teng bo`ladi va bu erda ham ishlab chiqaruvchilar va iste’molchilar ortiqchaligi yo`qotiladi. Bu erda A to`rtburchakning yuzi ishlab chiqaruvchilarning olgan qo`shimcha ortiqchaligini ifodalaydi. Lekin, minimal ( min
) narxda mahsulotni hajmi
miqdordan 2
ga qisqargani uchun ishlab chiqaruvchi ortiqchaligining bir qismi yo`qotiladi. Natijada ishlab chiqaruvchi ortiqchaligining o`zgargan qismi quyidagiga teng: C A и/ч.
.
(4) Iste’molchilar minimal ( min
P ) narxda har bir mahsulot uchun muvozanat narxdan yuqori narx to`laydi va natijada ularning iste’mol ortiqchaligiga chizmadagi A to`rtburchak yuziga teng bo`lgan miqdorda kamayadi. Narx oshganligi munosabati bilan ba’zi bir iste’molchilar ushbu bozordan chiqib ketadi va tovarni sotib ololmaydilar va bunga mos bo`lgan ortiqchalikni yo`qotadi. Bu yo`qotish rasmda V uchburchak bilan ifodalangan. Demak, iste’molchilarning ortiqchaligining umumiy o`zgarishi quyidagini tashkil qiladi: B A ист. .
(5) Ko`rinib turibdiki, bunday siyosat iste’molchilarning turmush darajasini tushurib yuboradi. (4)- va (5)- ifodalarni qo`shib umumiy ortiqchalikdagi o`zgarishni aniqlaymiz: ист.
и/ч = i/ch.+
ist.=A-S+(-A-V)=-S-V (6) Demak, davlat tomonidan minimal narx o`rnatilganda umumiy to`liq yo`qotish vujudga keladi va u ikkita S va V uchburchaklar yuzalarining yig’indisi bilan ifodalanadi. Endi biz ishlab chiqaruvchilar ortiqchaligini ishlab chiqarish e Q miqdordan 1
miqdorga kengaytirilganda qarab chiqamiz. Haqiqatdan ham minimal narx 91
muvozanat narxdan yuqori bo`lganda u ishlab chiqaruvchilarni 1
miqdorga mahsulot ishlab chiqarishga undaydi. Lekin, ular bozorda faqat 2
hajmdagi mahsulotni sotishi mumkin xolos. Ular 2 1
Q Q
miqdordagi mahsulotni ishlab chiqarishga ketgan xarajatlarni qoplaydigan daromadni olaolmaydi (23-chizma). Chizmada ushbu xarajatlar shtrixlangan D trapetsiya yuzi bilan ifodalangan. Natijada ishlab chiqaruvchilarning ortiqchaligi o`zgarishi quyidagiga teng:
. и/ч.
D C A
Demak, ishlab chiqaruvchilar Q 1 oraliqda mahsulot ishlab chiqarsa, umumiy yo`qotish yanada ortadi va u (-B-C-D) yuzani tashkil qiladi.
Bunday holda har bir ishlab chiqaruvchi o`z mahsulotining hammasining yuqori narxda sotaman deb o`ylaydi. Pirovardda davlat tomonidan o`rnatilgan minimal narx siyosati ortiqcha mahsulot ishlab chiqarish uchun ketgan xarajatlarni qoplamaganligi sababli, ishlab chiqaruvchilarning foydasini ancha qisqartirib yuborish mumkin. Qisqacha xulosalar Maksimal narx ba’zi bir mahsulotlarga aholini ushbu mahsulot bilan ma’lum darajada ta’minlash maqsadida, minimal narx esa mahsulot ishlab chiqaruvchilarni himoya qilish uchun davlat tomonidan o`rnatiladi D
min
A
e
C D Q 1
Q e
Q 2
Q 92
Maksimal narx o`rnatilganda asosiy yo`qotishlar ishlab chiqaruvchilar zimmasiga to`g’ri keladi. Davlat tomonidan o`rnatilgan minimal narx siyosati ortiqcha mahsulot ishlab chiqarish uchun ketgan xarajatlarni qoplamaganda ishlab chiqaruvchilarning foydasini ancha qisqartirib yuborish mumkin.
iste’molchi yutug’i, ishlab chiqaruvchi yutug’i, maksimal narxlar, minimal narxlar. Nazorat savollari 1.Bozor muvozanati deganda nima tushuniladi? 2.Bozordagi muvozanat buzilishiga qanday omillar ta’sir ko`rsatadi? 3.Bozorda mahsulotlar ortiqchaligi qanday vaziyatda yuzaga keladi? 4.Bozorda mahsulotlar tanqisligi yuzaga kelishi qanday yuz beradi? 4.Iste’molchi yutug’i deganda nimani tushunasiz va u talabga ta’sir ko`rsatadi-mi? 5.Ishlab chiqaruvchi yutug’ining mohiyati qanday? 6. Maksimal narxlarning mohiyati nimani anglatadi va ular o`rnatilishining oqibatlari qanday? 7. Minimal narxlar nima maqsadda o`rnatiladi? 8. Maksimal va minimal narxlar o`rnatilishi bozordagi vaziyatga qanday ta’sir ko`rsatadi?
93
VI-BOB. ISTE'MOLCHILAR, ISHLAB CHIQARUVCHILAR VA BOZORLAR SAMARADORLIGI 8
Iste'molchilar shukronalik kuni ziyofati uchun kurka sotib olish uchun oziq- ovqat do`konlariga borganda kurkaning narxi ularning hafsalasini pir qilishi mumkin. Shu o`rinda fermerlar ham o`zlari bozorga olib kelgan kurkalarning narxlari yanada yuqoriroq bo`lishini istashadi. Bu hech ham xayratlanarli holat emas: xaridor olayotgan mahsulotini imkon qadar arzonroq sotib olishni istaydi, sotuvchilar esa ularning maxsuloti bundan ham qimmatroq narxda sotsa bo`ladi deb o`ylashadi. Lekin bu o`rinda kurkaning rosmana narxi qanday bo`lishi kerakligi haqida jamiyatda qanday mulohazalar mavjud? Avvalgi boblarda biz bozor iqtisodiyoti, talab va taklif darajasi tovarlar va xizmatlar narxini va miqdorini belgilab berishini ko`rib chiqqan edik. Shuningdek, biz bozorlarda noyob resurslarini taqsimlashni istak - xohishga asoslanmagan holda taqsimlanishi yo`lini tasvirlab bergan edik. Boshqacha aytganda, bizning tahlillarga ko`ra, bu holat qoida asosida (nima bo`lishi kerak,) emas, balki tabiiy (nima) bo`ldi. Biz kurkaning narxi kurkaga bo`lgan talabga mos ravishda taklifni ta'minlashga moslanganligini bilamiz. Biroq, bu muvozanatda tayyorlangan kurka va iste’mol miqdori ozmi, ko`pmi yoki tengmi? Bu bobda biz farovon iqtisodiyot mavzusini muhokama qilamiz, bu holat mavjud zahiralarni taqsimlash qanday qilib iqtisodiy farovonlikka ta'sir qilishini o`rganamiz. Biz bozor
jarayoni ishtirokchilari bo`lgan xaridorlar va sotuvchilarning foydalarini o`rganamiz. Undan so`ng bu jarayonda jamiyat qanchalik ko`p foyda olishi mumkinligini tahlil qilamiz. Bu tahlil quyidagi xulosaga olib keldi: bozorda talab va taklif muvozanati xaridorlar va sotuvchilardan qabul qilinadigan umumiy foyda miqdorini yuqori darajaga oshiradi. Iqtisodiyotning 10 tamoyillaridan biri, 1-bobni eslasangiz, bozorlar, odatda, iqtisodiy faoliyatini tashkil etishning eng yaxshi yo`lidir. Farovon iqtisod ta’limoti
8
Ushbu bob G. Menkyuning “Mikroiqtisodiyot tamoyillari” (N. Gregory Mankiw “Principles of Microeconomics” 7 e.) kitobining VII bobi asosida tayyorlangan.137-159 bet
94
bu tamoyilni to`liq tushuntiradi. Bu, shuningdek, kurkaning mos narxlari haqida bizning savolga javob beradi: talab va taklifning muvozanatidagi narx keng ma'noda, kurkaga qo`yilgan eng munosib narx, chunki u kurka iste'molchilari va kurka yetkazib beruvchilarning umumiy farovonligini eng yuqori darajaga olib chiqadi. Kurka iste'molchilari va kurka yetkazib beruvchilar bu maqsadga erishishganini aytishadi, lekin ularning hamkorlikdagi harakatlarini go`yoki ko`rinmas qo`l nazorati ostidagi bozor narxi tomonidan boshqariladi va bu harakat ularni farovonlikni-maksimallashtirish natijasiga qarab yo`naltiradi. Download 3.43 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|